Qaraqalpaqstan xudojnikleri (2011)
.pdfJ.Darmenov, U.Utegenova
QARAQALPAQSTAN XUDOJNIKLERI
1
QOLLANÍ LǴA N QÍS QARTÍWLAR
MSI –
ÓzKA (UzBA)
–
ÓzSDB –
ÓzSA – QMKM –
ÓzSG – OKS – MSDI – RSU – k., m.b –
k., temp. – k., a. – kart., m.b. –
kart., m.b., o. – k., m.b., o –
k., a.t. –
Surikov atındaǵı súwretlew óneri institutı Ózbekstan Kórkem óneri Akademiyası
Ózbekstan súwretshileriniń dóretiwshilik birlespesi Ózbekstan Súwretshiler Awqamı
I.V.Saviсkiy atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik kórkem óner muzeyi
Ózbekstan súwretlew óneri galeriyası
Oraylıq kórgizbe sarayı
K.Bexzod atındaǵı Milliy súwretlew óneri hám dizayn institutı P.Benkov atındaǵı Respublikalıq súwretlew óneri uchilishesi kenep, maylı boyaw kenep, tempera
kenep, akril karton, maylı boyaw
karton, maylı boyaw, orgalit kenep, maylı boyaw, orgalit kenep, aralas texnika
3
|
QA RAQALPAQSTAN SÚ WRETSHILERI |
||
Qaraqalpaqstan - |
Ózbekstan Respublikasınıń arqa jaǵında, oypatlıqta jaylasqan |
||
bolıp, |
arqa tárepten |
Aral |
teńizi hám Ústirt tegisligi menen shegaralanadı. |
Áyyem |
zamanlardan |
bizge |
shekem jetip kelgen tariyxıy estelikler, keyingi |
áwladlarǵa maqtanısh bolıwǵa arzıytuǵın, tariyxta bolıp ótken waqıyalar hám atı ásirler
dawamında óshpes iz qaldırǵan belgili insanlar ómir súrgen bul jer óziniń usınday mádeniy, tariyxıy, ruwxıy baylıqları menen dúnyaǵa tanılıp atır. Bul jerde jasawshı xalıq ónermentshilik hám xalıq qol-óneriniń biybaha úlgilerin jaratıp, keyingi
áwladlarǵa bay miyraslar qaldırıp ketken hám usı baylıqlarǵa tiykarlana otırıp
keyingi urpaqlar ele de gózzal, elede ájayıp dóretpeler jaratıw kúshine iye. Úlkemizde
súwretlew óneri tek ǵana usı qaraqalpaklarǵa tán |
bolǵan bay xalıq qol ónerin biliw |
||||
hám túsinigi tiykarında ósip-óngen |
hám usı |
ónerdiń biytákirar ózgesheliklerin |
|||
kórsetip bergen. |
|
|
|
|
|
Súwretshilik |
kásibi |
XX |
ásirdiń |
60-jıllarınan |
baslap |
jámiyetshiligimizde payda bola basladı: bul waqıtları úlkemizge Ózbekstan hám
Rossiyadan kóp qánige súwretshiler kóplep kele |
baslaǵan e di. |
Olar bul jerdiń |
|||||||||
ózgeshe kórinisleri, quyashlı tábiyatı, xalqı, mádeniyatı hám qol ónerine júdá |
qızıqtı |
||||||||||
hám ózleriniń kartinalarında alǵan |
tásirlerin kórsetiwge tırıstı. |
|
|
||||||||
Jergilikli talantlı jaslar |
bolsa |
óz |
tuwǵan jeriniń kelbetin ózleriniń túsiniwi, |
||||||||
kóriwi |
arqalı |
súwretley |
aldı. |
1966-jılı |
Nókis |
qalasında Mámleketlik |
kórkem |
||||
óner muzeyi ashıldı hám belgili |
Moskvalı |
súwretshi Igor Saviсkiy usı muzeydiń |
|||||||||
birinshi direktorı bolıp belgilendi. |
|
|
|
|
|
|
|
||||
Bul |
jaǵday |
Qaraqalpaq |
súwretlew |
óneriniń |
rawajlanıwı hám |
jaslar arasında |
|||||
dóretiwshiliktiń |
ósiwinde |
úlken |
rol |
oynadı. |
Igor |
Vitalevich talantlı jaslardı qollap- |
|||||
quwatladı hám muzeydiń bay kartinalar kollekсiyası olar ushın tayanısh mektebi bolıp xızmet etti .
Jergilikli jaslar arasınan ósip shıqqan hám professional dárejede jetilisken súwretshilerden biri Qıdırbay Saipovtıń baslaması menen 1972
4
jılı Qaraqalpaqstan Súwretshiler Awqamın dúziw boyınsha shólkemlestiriw
komiteti dúzildi, onıń diziminde Q.Saipov, I.Saviсkiy hám F.Madgazinler bar e di.
Olar sol waqıttaǵı shárt-sharayatlar, jaǵdaylar, talaplardı úyrendi, talantlı adamlar
menen ushırasıp, olar menen |
gúrrińler alıp |
bardı, óz-ara másláhátlesken |
halda |
olardı qollap-quwatlap, keleshektegi jumıslardıń joybarların dúzip otırdı. |
|
||
1974-jılı Qaraqalpaqstan |
Súwretshiler |
Awqamı dúzildi. Sol |
waqıtta |
Súwretshiler Awqamınıń dizimine 9 súwretshi aǵzalıqqa ótti. Áyne sol dáwirde
respublikamızga basqa |
jaqlardan |
kóplegen |
súwretshiler |
kele |
basladı. |
||
Keleshekte islew |
ushın |
úlken ármanları hám |
oylaǵan |
maqsetlerin |
ámelge |
||
asırıwǵa úlgermey |
Qıdırbay Saipov |
mezgilsiz dúnyadan |
kóz |
jumdı |
hám sol |
||
dáwirdegi alǵa órlep turǵan dóretiwshilik hám rawajlanıwda úlken joǵaltıw júzege
keldi. |
Degen menen, biyik maqsetlerge qaray umtılıwdıń irge tası qoyıp |
|||||||||||||
úlgergen e di. |
Awqamnıń |
birinshi |
baslıǵı |
e tip |
kórkem óner |
izertlew |
ilimleri |
|||||||
kandidatı Aǵınbay |
Allamuratov |
saylandı. |
Jumıslar |
barısında tariyxıy |
hám |
belgili |
||||||||
sánelerge baǵıshlanǵan |
hámde |
Bashqurıstan, |
Tatarstan, Daǵıstan respublikalarında |
|||||||||||
ótkerilgen mádeniyat kúnlerine arnalǵan, sonday-aq Nókis, |
Tashkent, |
Moskva, |
Alma- |
|||||||||||
ata, sonday-aq |
uzaq |
hám jaqın |
shet |
e llerdegi qalalarda |
úlken |
kórgizbeler |
||||||||
shólkemlestirildi. |
Házirgi |
kúnleri |
K.Saipov, I.Saviсkiy, |
|
|
A.Erimbetov, |
||||||||
|
J.Quttımuratov, |
J.Izentaev, |
I.Alibekov, A.Utegenov hám basqa |
|||||||||||
da súwretshilerdiń atları dúnya júzine belgili bolıp atır. |
|
|
|
|
|
|||||||||
1997-jılı |
Ózbekstan |
Respublikası |
|
Prezidenti |
Islam |
Abduǵanievich |
||||||||
Karimovtıń |
pármanı |
|
boyınsha |
Ózbekstan |
Kórkem |
óner |
|
Akademiyası |
||||||
shólkemlestirildi hám biziń dóretiwshilik awqamımız Ózbekstan Kórkem óner
Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bólimine |
aylandı. Onıń |
quramına kóplegen |
||||
súwretshiler |
aǵzalıqqa qabıl |
e tildi. |
Jivopiseс-súwretshi J.Izentaev |
hám skulptor |
||
J.Quttımuratov Ózbekstan Kórkem |
óner |
Akademiyasınıń |
dáslepki |
akademikleri |
||
bolıp tabıladı. Jemisli miynetleri |
hám |
respublikamızdıń |
súwretlew óneriniń |
|||
rawajlanıwına |
belsendi úles |
qosıp |
atırǵanlıǵı ushın kópshilik |
súwretshilerge |
||
húrmetli ataqlar, orden hám medallar berildi, basqa
5
mámleketlerge dóretiwshilik saparlarına jiberildi, 2010 jılı skulptor |
|
|||||
J.Quttımuratov «Jıl súwretshisi» |
dep járiyalandı. Bunıń barlıǵı |
biziń tariyxımız |
||||
hám álbette biziń dóretiwshiligimizdiń úlken jetiskenlikleri. |
|
|
||||
Bul kitapta |
Qaraqalpaq |
súwretshileriniń |
bir qatarınıń |
jumısları haqqında |
||
aytılǵan. Bul materiallardı toplaw hám úyreniwde jaqınnan |
járdem kórsetkenligi |
|||||
|
ushın I.V.Saviсkiy |
atındaǵı |
QMKM |
ne hám súwretshi |
||
S.Baybosınovqa, |
kórkem-óner |
izertlewshisi |
G.Turdımuratovalarǵa |
ayrıqsha |
||
minnetdarshılıq bildiremiz. |
|
|
|
|
|
|
6
SAVICKIY IGOR VITALEVICH
Jivopis, grafika
1915-j. – Kievte tuwılǵan (Ukraina).
1946-j. – V.Surikov atındaǵıMSI di pitkergen.
1946-1950-jj. – Moskvadaǵı súwretlew óneri kórgizbeleri qatnasıwshısı. 1950- 1957-jj. – SSSR Ilimler Akademiyasınıń Xorezm arxeologiyalıq-
etnografiyalıq ekspediсiyasınıń súwretshisi.
1957-1966-jj. – Qaraqalpaqstan tariyxıy-úlketanıw muzeyi direktorı, Orta
Aziya xalıq qol-óneri úlgilerin jıynaw, Qaraqalpaqstanda arxeologiyalıq qazılmalar boyınsha ekspediсiyalar shólkemlestiriwshisi.
1964-j. – Ózbekstanǵa miyneti sińgen kórkem óner ǵayratkeri.
1965-j. – «Qaraqalpaq xalıq qol óneri. Aǵashqa naǵıs oyıw» atlı usı tarawda eń birinshi ilimiy-izertlew boyınsha kitap basıp shıǵardı.
7
1966-j. – Qaraqalpaqstan Mámleketlik kórkem óner muzeyiniń shólkemlestiriwshisi hám birinshi direktorı, XX ásirdiń 1920-1930- jıllarındaǵı avangard súwretlew óneri hám Orta Aziya xalıqlarınıń xalıq qol-óneri
úlgileri kollekсiyasın topladı, úlkemizde arxeologiyalıq qazıwlar alıp bardı. 1971-j. – Berdaq atındaǵı Mámleketlik sıylıqtıń laureatı. 1974-j. – Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq súwretshisi.
1974-j. – «KKASSR Mámleketlik kórkem óner muzeyi» kitabı dúziwshisi hám avtorı.
1984-j. – Moskvada qaytıs boldı.
2002-j. – Qaytıs bolǵannan soń «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni menen sıylıqlandı.
Moskvalı súwretshi Igor Saviсkiy biziń úlkemizge 1950 jılı kelgen edi. Ol |
bul |
||||||
jerde ózi ushın ájayıp dúnyanı ashtı-ózgeshe tábiyat, xalıqtıń |
bay tariyxı hám |
||||||
mádeniyatı, onıń ózgeshelikleri hám hádiyseleri, adamları, olardıń turmısı, |
|||||||
jergilikli xalıqtıń |
ayrıqsha qol-óneri onıń |
pútin itibarın |
|
ózine tarttı. |
Ol |
||
Xorezm arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspediсiyasınıń |
diziminde súwretshi |
||||||
e di hám óziniń |
hár bir bos waqtın jivopiske baǵıshladı. Sol waqıtları ol óziniń |
||||||
kartinaları menen Nókistegi hám Tashkenttegi |
kórgizbelerge |
qatnasıp |
|
||||
júretuǵın |
edi. |
Onıń dóretiwshiliginde |
peyzaj tiykarǵı |
orındı iyeleydi. |
|||
Peyzaj janrındaǵı súwretshi sıpatında ol ózi ushın Qaraqalpaqstan tábiyatınıń |
|
||||||
gózzallıǵı hám ózgesheliklerin kórsete alatuǵın jivopislıq usıllardıń kópligin taba aldı. Ol tábiyat qoynında kóplep etyudlar jarattı, olardı kópshiligi tolıq
juwmaqlanǵan |
kartinalardan |
qalıspaydı. |
Ol |
kóplep |
Áyyemgi Xorezm |
|
estelikleri hám olardı qorshaǵan tábiyat kórinislerin súwretledi hám bul onıń |
||||||
dóretiwshiliginiń e ń baslı temasına aylandı. Ol dóretken peyzajlar ádette enine |
||||||
keńeygen kóriniske iye bolıp, hár bir |
kartinaları |
monumental |
hám lirikalıq |
|||
baǵdarda qabıl |
e tiledi. Jarıqlıq - saya |
máseleleri, kartinanıń jivopislıq fakturası |
||||
hám átiraptıń |
ózgeshe súwretleniwi |
Orta |
Aziya |
|
||
8
tábiyatınıń biytákirar |
sulıw kórinisleri |
tek ǵana |
sırtqı |
ekzotikalıq |
|
|
|
kóriniste |
kórsetilmegen. 1950-jılları jaratılǵan Xiywa peyzajları toplamı |
reńler |
|||||
gammasınıń názikligi |
hám dekorativligi menen |
ajıralıp |
turadı. Jumıstıń |
koloritı |
|||
hám texnikası mazmunǵa baylanıslı ózgerip turadı. Jeńil |
akvarellik |
mazok |
|||||
|
zatlardıń |
xarakterlerin |
tańǵı |
|
hám |
keshki |
|
waqıtlardaǵı jaqtılıqtaǵı jaǵdayın kórsetip beredi. Bunday gezleri |
olar |
hawaǵa |
|||||
aralasıp |
ketkenge megzeydi. Al quyashlı |
kúnde bolsa olar |
tolıq, relefli hám |
olardıń |
|||
materiallıǵı sezilip turadı. Súwretshini tábiyattıń hár qıylı jaǵdayları qızıqtırdı. Bir
qaraǵanda |
e lespesiz |
kóringen |
motivlerde |
onıń |
háwesin |
keltiretuǵın |
edi, |
|||||
impressionistler sıyaqlı ol tınımsız ózgerislerdi dál |
hám anıq kórsete bildi. |
Bularǵa |
||||||||||
«Xiywa. |
Birinshi nurlar», |
«Xiywa. Qaraǵashlar», |
«Qavat |
qala. |
Minor», |
|
«Qızıl |
|||||
qala», «Ayaz |
qala», |
«Qalalı |
ǵır. Sáskede», |
|
«Diyxanabadta |
gúzdiń |
|
kúni», |
||||
«Qazaqdárya. Gúńgirt kúni qara |
úy», «Kárwan saray dárwazası», «Palwan pir ata |
|||||||||||
mazarınıń |
sharbaǵı», «Adamlı |
qala kúndiz», «Qoy |
qırılǵan |
qaladaǵı kesh», |
«Mıs |
|||||||
qaynaǵan |
sáskede», «Gewgim», |
«Qarshıdaǵı kún batısı», «Xiywa. Mazarlar», |
||||||||||
«Qorǵan», |
«Nókis kóshesi» hám t.b. kiredi. Onıń dóretpelerinde sheber ustanıń |
|||||||||||
qılqálem |
menen jaratılǵan ullı |
hám gózzal |
Orta Aziya tábiyatınıń |
obrazın |
||||||||
kóriwge |
boladı. |
Onıń |
jumısların onıń oy-pikirleri |
hám |
sezimleri jámlengen |
|||||||
dóretiwshilik miywası dep túsinemiz.
Saviсkiy I. Baǵda. k.m.b. (I.V. Saviсkiy atındaǵı QMKM) Saviсkiy I. Báhárgi kún. k.m.b. (I.V. Saviсkiy atındaǵı QMKM) Saviсkiy I. Ministrler Keńesi imaratı aldındaǵı skver. k.m.b.
(I.V. Saviсkiy atındaǵı QMKM)
Saviсkiy I. Qızıl ǵır. Tań. k.m.b. (I.V. Saviсkiy atındaǵı QMKM) Saipov K. Avtoportret. k.m.b. (I.V. Saviсkiy atındaǵı QMKM)
9
Saviсkiy I. Kızıl=gır. Utro. x.m. (GMI RK im. I.V.Saviсkogo)
10
SAIPOV QÍDÍRBAY
Jivopis, grafika, kitap grafikası, teatr dekoraсiyası 1939-j. –
Shımbaydı tuwılǵan.
1963-j. – Tashkenttegi P.Benkov atındaǵı súwretlew óneri uchilishesin tamamlaǵan.
1963-j. – Tashkent Mámleketlik kórkem óner uchilishesin tamamladı.
1963-j. – Stanislavskiy atındaǵı Nókis Mámleketlik muzıkalı drama hám komediya teatrında bas xudojnik bolıp jumıs issledi.
1959-j. – Nókis, Tashkent kórgizbelerine qatnastı.
1972-j. – (QR SA) Qaraqalpaqstan Respublikası súwretshiler Awqamın dúziw boyınsha shólkemlestiriw komitetin basqardı.
1969-j. – Berdaq atındaǵı Respublikalıq sıylıqtıń laureatı.
11