Basketbol oyın texnikası hám taktikası

2

KIRISIW

Basketbol oyını sport oyınlarınıń quram bólegi bolıp esaplanadı. Sol sebepli ol Ózbekstan Respublikasınıń jańa mámleketlik bilimlendiriw standartları hám onıń kolledjler ushın baǵdarlamasınan ılayıqlı orın iyelegen. Bul oyındı pútkil dúnyada kishi de, úlkenler de birdey qızıǵıp oynaydı. Watanamızǵa basketbol oyını 1920-jılı kirip keldi. Ol házirgi waqıtta barlıq oqıw mákemeleriniń baǵdarlamasına kirgizilgen.

Negizinde bul oyın bunnan 110 jıl burın AQSH ta payda bolǵan. Onı Springfild kolledjiniń dene tárbiya oqıtıwshısı Jeyms Neysmit oylap tapqan hám óz studentleri menen oynaǵan. Sol waqtılarda toptı házirgidey dóńgelekke ılaqtırıw emes, al ápiwayı sebetke taslaytuǵın edi. «Basketbol» anglichansha sóz bolıp, ol «basket» - sebet, «bol» - top degen mánisti ańlatadı.

Basketbol júdá qızıqlı hám kóp qırlı háreketlerge bay oyın bolıp tabıladı. Oyın waqtında tezlik penen aldıǵa shıǵıwlar, birden qaptal táreplerge burılıp toqtap qalıwlar, toptı bir halattan basqa halatqa ótkerip, tosattan onı sherigine uzatıp jiberiwler, ózi tezlik penen bos orınǵa shıǵıp jáne sol toptı qaqshıp alıp sebetke ılaqtırıw yamasa qorǵanıw tosıqlarına ushırap toptı qaytarıp beriwler oǵan ǵana tán esaplanadı. Esap-sansız sekiriwler, shit astında hújimde bolıp, onnan shıǵıp sebetke top taslawlar oǵan ǵana tiyisli.

Basketbol menen shuǵıllanıw organizmniń barlıq muskullerin birdey, hár tárepleme rawajlandırıwǵa járdem beredi. Tayanısh-háreket apparatı, yaǵnıy súyekbulshıq et hámde buwınlardıń háreketsheńligin, qan aylanıw hám dem alıwdı jaqsılawǵa unamlı tásir etedi hámde ósip kiyatırǵan jas organizmniń zat almasıwın aktivlestiredi.

Basketbol oyınında bes adamnan ibarat eki komanda qatnasadı. Óz-ara qarsılas esaplanǵan hár bir komandanıń tiykarǵı wazıypası – bir-biriniń sebetine ilajı barınsha kóbirek top túsiriw, qarsılas komanda oyınshılarınıń toptı alıwına kesent beriw hám óziniń sebetine toptı taslatpawdan ibarat.

Oyın waqtında qaysı komanda oyınshısınıń qolına top tússe, sol komanda óz oyınshıları menen qarsılasına qarsı hújimge ótiwge haqısı bar. Egerde komanda qolındaǵı toptı joǵaltıp qoysa, ol barlıq bes oyınshısı menen qorǵanıwǵa ótedi. Komandanıń ústemligi – olar toplaǵan upaylardıń kóp-azlıǵı menen anıqlanadı. Oyında komanda sebetine túsken hár bir top eki upay dep esaplanadı.

3

BASKETBOL OYÍNÍNDA PAYDALANÍLATUǴÍN TEXNIKALÍQ QURALLAR

Top. Oyın ushın eń jaqsısı basketbol tobınıń ózi esaplanadı. Top shar formada qızǵısh, sarı túrlerde boladı, ishki tárepinen rezina yamasa sentetikalıq materialdan islenedi. Sırtqı tárepi teriden islengen boladı. Onıń aylanba ólshemi 0,749 m, 0,780 m hám onıń awırlıǵı 567 gr, 650 gr nan aspawı kerek. Onıń ishine hawa berilgende 1,80 m taslaǵan top poldan 1,20 m kem yamasa 1,40 m joqarıǵa shapshımawı kerek.

Úlken tóreshi toptıń oyınǵa jaramlılıǵın hám oyınǵa kirgiziliwin qadaǵalaydı. Ayırım jaǵdaylarda, futbol tobın paydalansa da boladı. Sebebi, basketbol oyını payda bolǵanda biraz waqıtqa shekem futbol tobınan paydalanılǵan.

Qalqan. Qalkanlar tuwrımúyeshlik túrinde polǵa parallel etip, júzleri bir-birine qaratıp bekkemlenedi. Olardıń orayları júz sızıq ishinde 1,20 m maydan ishinde bolıwı tiyis. Qalqanlardı uslap turıwshı konstrukсiya júz sızıqtan 1 m sırtta jaylasqan bolıwı shárt.

Hár eki qalkan 0,03 m qalınlıktaǵı aǵashtan, eki tárepten kórinip turatuǵın, qalıńlǵı tuwrı keletuǵın materiallardan islengen boladı. Olimpiada oyınları hám jáhán chempionatı ushın enine 1,80 m, uzınına 1,05 m, poldan qalqannıń tómengi múyeshine deyin 2,90 m biyiklikte boladı.

Basqa FIBA oyınları ushın, mısalı zonalıq, milliy federaсiya hám de basqa ishki jarıslar ushın eni 1,80 m, biyikligi 1,20 m bolıp poldan 2,75 m biyiklikte yamasa enine 1,80 biyikligi 1,05 poldan qalqannıń astı múyeshine deyin 2,90 m bolıp belgilengen.

Jańadan islenip atırǵan qalkanlardıń ólshemleri 1,80 m ge 1,05 m bolıwı shárt. Qalqannıń júz tárepi tegis bolıwı, tor (kolсo) artınan 0,05 m qalınlıqta tórt múyeshli sızıq sızıladı. Sızılǵan sızıqtıń sırtqı ólshemi 0,59 m enine, 0,45 m uzınına ólshemde sızıladı. Tórtmúyeshliktiń astınǵı sızıǵı tor (kolсo) menen teń bolıwı kerek.

Qalqannıń shetleri 0,05 m kalıńlıqtaǵı sızıqlar

rılıp turıwı kerek. Eger qalqan ayna tárizli bolsa, onda sızıqlar aq penen sızıladı. Basqa

4

waqıtlarda qara túr menen belgilenedi. Qalqan shetindegi sızıq penen ortadagı tórtmúyeshlik bir túr menen belgileniwi kerek.

Egerde haqıyqıy qalqan tabılmasa, onda qalqannı qoldan jasawǵa da boladı. Qoldan jasalǵan shitti 1,8x1,2 metrli qalqanlı sebeti menen maydannıń qaptal sızıǵına ornatılǵan ústinge bekkemlew múmkin. Egerde, bunıń da ilajı bolmasa, bir sebetti diywalǵa yamasa ústinge ornatıp qoyılsa, sonda da tiykarǵı oyınlardı úyretiw hám eki tárepli shınıǵıwdı ótkeriw múmkin.

Sebetler (korzina). Sebet 2 sebet (kolсo) hám torlardan turadı. Sebet qattı metalldan islenip qızǵısh sarı reńge boyaladı. Onıń ishki diametri 0,45 m, metall sebet diametri minimal 0,017, maksimal 0,02 boladı. Sebettiń astında tor qıstırıwı ushın ilgekler boladı. Qalqannıń astńǵı tárepinen 0,15 m, jerden 3,05 metr biyiklikte ornalasadı. Tordıń uzınlıǵı 0,40 m bolıp, aq jipten tayarlanıp top túsken waqıtta onı bosatıp jiberiwi kerek.

Qalqanǵa ornatılǵan sebettiń tómengi bólimi tor bolıwı lazım, óytkeni taslanǵan top onnan áste-aqırınlıq penen ótip túsiwi kerek. Sebettiń qalqanı poldan 3 metr 5 sm biyiklikke ornatıladı. Boyı eń uzın oyınshılar da sebetke ózine ılayıq miynet etip top túsiriwi kerek. Sebet shitke múmkin bolǵanınsha puxta ornatıladı.

Sport kiyimi. Basketbol oynaǵanda tómendegi sport kiyimi kiyiledi: mayka hám trusi. Maykanıń kókirek hám arqa bóliminde oyınshınıń tártip nomeri tigilgen boladı. Hár bir komandanıń óz sárdarı bolıwı hám onıń ózine tán belgileri bolıwı lazım.

Hár bir oqıw shınıǵıwı baslanıwı aldınan sport kiyimleriniń tayar bolıwın (ásirese, ayaq kiyimniń astı jumsaq bolıwı), taǵılǵan jiplerdi kórip shıǵıw kerek. Ásirese, ayaq kiyimine, hátte kiyilgen noskige ayrıqsha itibar beriw kerek (eń jaqsısı jún shulıq bolıwı kerek) hám ol qolaylı bolıwı kerek. Sport forması taza bolıwı tiyis.

Basketbol oyını ashıq hawada, kún jıllı waqıtlarında ótkerilse jeńil kiyiniw maqsetke muwapıq boladı. Sebebi, oyın waqtında kúshli háreketten organizm qızıp, adam terlewi hám kiyim ıǵal bolıp ketiwi múmkin. Oyınnan soń birden sheshiniwge bolmaydı, sebebi ayazlaw múmkin.

Jergilikli komanda aǵzaları mına tómendegi ásbap hám hújjetlerdi tayarlap beriwi tiyis:

- oyın saatları hám oyın aralıǵı dem alısların ólsheytuǵın saatlar; waqıttı ólshewshi bir sekundomer hám bir saat penen támiyinleniwi shárt. Saatlar: oyın waqtın hám oyın arası dem alısları ushın saatlar, dem alıs arası ushın sekundomerdi xatkerge hám waqıttı ólshewshige kórinetuǵın jerge ornatıw shárt.

-oyınshılarǵa, oyın kóriwshilerge hám basqarıwshı operatorǵa 30 sekundlı qaǵıyda saatı kórinip turıwı kerek.

-Halıq aralıq basketbol federaсiyasınıń protokolın xatker, oyınǵa shekem yamasa oyın waqtında qaǵıydaǵa boysınǵan halda toltıradı.

-Ásbaplar qaǵıydaǵa boysınǵan halda keminde úsh (signal) belgi bolıwı tiyis, qosımsha oyınshılarǵa hám stolda otırǵan tóreshilerge

5

kórinetuǵının etip ornalastırıw kerek.

- 1-den baslap 5-ke deyingi kórsetkishler xatkerdiń ózinde bolıwı kerek. Oyınshı fol alǵan waqıtta xatker eki trenerge kórinetuǵın sanlar menen kórsetiwi tiyis. Kórsetkishler aq bolıp 1 den 4 ke shekem qara menen al

«5» sanı qızıl menen jazılıwı shárt. Onıń ólshemleri 0,2 metr uzınlıqqa 0,1 m enine ólshemde bolıwı kerek.

- komandalar ushın eki kórsetkish folları (xatker ushın) qızıl túrde bolıp, oyınshılarǵa, trenerlerge hám tóreshige anıq kórinetuǵın etip stol ústinde turıwı kerek. Top oyınǵa kirgizilgennen keyin, oyınshınıń jetinshi folı bolsa, onda kórsetkish fol islegen komanda tárepiniń stolınıń ústine qoyıladı.

BASKETBOL MAYDANÍ HÁM ONÍŃ ÓLSHEMLERI

Basketbol maydanı tiykarınan, tegis orınlarǵa qurıladı. Máselen, imarat ishinde

– taxta tóselgen pol ústinde de, jaqsılap tegislengen háwlide de, asfalt-beton tóselgen jerde de bolıwı múmkin. Qala kóleminde bul másele derlik óz sheshimin tapqan. Mektepler tolıq úskenelengen basketbol maydanına iye.

Basketbol maydanın qaladan basqa orınlarda da qurıwǵa boladı. Máselen, awıllıq jerlerdegi paydalanılmay atırǵan keń maydanlarda. Sonday-aq, jerdiń úlkenkishiligine qarap, maydannıń kólemin 28x15 metr yamasa onnan kishirek 22x24 metr yaki 12x14 metr etip tayarlaw múmkin. Jerdiń betin jaqsılap tegislep urıp shıǵıw kerek, sebebi top jerge tiygende sekiriwi lazım.

Mini-basketbol oyını ushın 12 jasqa shekem bolǵan balalarǵa da úlkenlerge mólsherlengen (28x15 metrli) maydan ajıratıladı, biraq járiyma tobın tańlaw ushın sebetten 4 metrli aralıq belgilenedi. Shittiń ólshemi 90x120 sm bolıp, oǵan sebet jerden 2 metr 60 sm biyiklikke ornatıladı. Basketbol sebeti rásmiy maydanda temir dóńgelekli bolıp, dóńgelektiń diametri 45 sm boladı, oǵan sebet jińishke jipten toqıladı.

Basketbol maydanınıń oraylıq sızıǵı eki tárepti, yaǵnıy komandanı hújim hám qorǵanıw zonalarına ajıratadı. Maydannıń yarım qalqandan baslap oraylıq sızıqqa shekem qarsılasınıń aldıńǵı zonası esaplanıp, ekinshi yarımı qorǵanıw zonası dep ataladı. Basketbol maydanınıń járiyma tobı taslanatuǵın bólimi 3 sekundlıq zona delinedi yamasa shegaralanǵan zona dep ataladı. Sebebi, komanda top penen bánt bolıp atırǵan waqıtta usı maydansha ishinde 3 sekundtan artıq turıwǵa haqısı joq. 3 sekundlı zona trapeсiya formasında bolıp, ol bir tárepi 6 metrli, al basqa tárepi 5 metr 80 sm uzınlıqtaǵı maydannıń eki tárepten qaptal sızıqlarına biriktirilgen.

6

Maydannıń ortasındaǵı sheńber oraylıq sızıq esaplanıp, onıń dógeregi 1 m 80 sm den ibarat. Basketbol oyının baslaw bárqula usı oraylıq sheńberden, yaǵnıy tóreshiniń eki komanda oyınshılarınıń arasınan toptı joqarıǵa ılaqtırıp beriwden baslanadı.

Oyın maydanshası jaqsı kórinetuǵın sızıqlar menen belgileniwi qálegen jerden kóriniwi tamashagóylerden, reklamalıq shitlerden 2 m qashıqlıq aralıqta bolıwı kerek.

Maydannıń uzın sızıqları, qaptal sızıqları qıska sızıqları júz sızıqlar dep aytıladı. Joqarıda aytılıp ketken sızıqlardıń eni 0,05 m bolıwı kerek.

Komandanıń otırǵısh zonası. Komanda otırǵısh zonası maydan shetinde, xatker stolı menen bir tárepte boladı. Hár zona sheklengen eki metr júz sızıqqa ekinshi tárepten jáne 2 metr júz sızıqqa, oraylıq sızıqqa hám 5 m qaptal sızıqqa perpendikulyar sızıladı. Otırǵıshlar zonasınıń sızıǵı túri boyınsha qaptal hám júz sızıqlardı ayırıp turıw kerek.

Komandalar quramı

Hár komandada 1 trener xám 10 oyınshı boladı. 1 oyınshı komanda sárdarı boladı. Hár komandada trener járdemshisi bolıwı múmkin. Turnirlerde úsh oyınnan kóp oyın oynaytuǵın bolsa, onda komanda aǵzaları 12 oyınshıǵa shekem kóbeytiliwi múmkii. Oyın waqtında 5 oyınshı maydanda oynaydı hám kórsetilgen qaǵıydaǵa qarap oyınshılar almasıwı múmkin. Komanda aǵzası oyınshı bolıp esaplanadı xám maydan ishinde bolsa onda ol oynawǵa xaqısı bar. Basqa waqıtları ol zaxiradaǵı (zapas) oyınshı bolıp esaplanadı. Zaxiradaǵı oyınshı oyınǵa kiriwi ushın maydandaǵı oyınshı menen tóreshinıń ruqsatınan keyin maydanǵa oyınǵa túsedi. Hár oyınshınıń maykasınıń aldında xám artında nomeri bolıw kerek. Ol maykadan ayrılıp turıwshı tús penen jazılıwı kerek. Arqadaǵı nomerdiń biyikligi 0,2 m bolıwı, al kókirektegi 0,1 m enine 0,02 uzınına bolıwı tiyis. Komandalar 4 ten baslap 15 ke shekemgi nomerler menen oynaydı.

Shınıǵıwda ámel qılınatuǵın tiykarǵı qaǵıydalar

Shınıǵıw baslanıwdan aldın tayarlıq shınıǵıwların orınlaw, deneni qızdırıw, qoldıń barmaqların qısıp-jazdırıw, alaqanlardı aynaldırıw, silkitiw hám basqalar kerek boladı. Sońınan ayaqtıń ushlarında, tabanlarda, soń ayaqlardı keń hám batıq túrde aldıǵa, qaptalǵa taslap júriw kerek.

Jılan izi túrinde júriw, tosıqlardı atlap ótiw, aylanıp ótiwlerdi, tez háreketler menen juwırıwlardı, tosattan aldıǵa iyilip ótiwdi, toqtawdı, juwırıwdı, ózgertip juwırıwdı hám belgige qarap bir ayaqtan ekinshi ayaqqa sekirip ótiwlerdi, toptı jerge urıp alıp júriwdi, toptı tuwrı sızıq boylap alıp júriwdi, toqtap-toqtap júriwdi, bir hám eki toptı alıp júriwlerdi, yarım otırǵan halda júriwdi, toptı ayaqlar arasınan shep

8

hám oń qol menen alıp, jerge urıp júriwlerdi orınlaw kerek.

Biyiklikke orında turıp, bir ayaqta, eki ayaqta sekiriwdi, biyikke sekirip turıp yarım otırıw halatına qaytıwdı hám jáne biyiklikke prujina tárizde sekiriwlerdi 4-5 márte orınlap, áste-aqırın tınıshlandırıwshı júrislerge ótiw kerek.

Maydanda tártipti saqlap, oyın tamamlanǵannan keyin, toptı álbette óz ornına alıp barıwǵa ádetleniw kerek.

Oyınshı maydandı taslap ketiwge xaqısı joq.

Eger shınıǵıw sport zalda ótkerilgen bolsa, onnan soń zaldıń hawasın jaqsılap almastırıp, jaqtılıq beriw úskenelerin tekserip, jaraqatlanıwǵa sebep bolatuǵın artıqsha nárselerdi zaldan shıǵarıp taslaw kerek.

Oyın waqtında sırǵanap ketip jaraqat almaw ushın maydannıń ıǵal, hól orınların kepkenshe taza shúberek penen tazalaw kerek.

Oyınshınıń kórinisi mudamı azada, sawlatlı bolıwı kerek. Oyın waqtında qol saatı, taǵınshaqlar, sırǵa hám basqa nárselerdi sheship qáwetersiz jerge alıp qoyıw kerek, bolmasa olar deneniń jaraqatlanıwına sebep bolıp qalıwı múmkin.

Komanda aǵzaları, tóreshiler hám oyındı alıp barıwshılardıń huqıq hám wazıypaları

Sárdar. Oyın barısında komanda aǵzalarında sorawlar tuwılıp qalsa, sárdar maydandaǵı komanda jetekshisi bolıp esaplanadı. Ol bas tóreshi menen tuwrıdantuwrı sóylesiwi múmkin. Sóylesiwler ájayıp túrde puxta bolıwı kerek. Maydannan shıǵıp baratırǵan sárdar tóreshige, óziniń ornın qaysı oyınshıǵa tapsırıp baratırǵanın aytıwı kerek.

Tóreshiler. Keste boyınsha oyınǵa 20 mnnut qalǵanda tóreshiler xatkerge óz komandasınıń qatnasıwshılarınıń nomeri hom familiyaların komanda sárdarın xám trener járdemshileriniń dizimin beriwi kerek.

Oyınǵa 10 minut qalǵanda oyınshılarınıń familiyaların xám nomerlerin tastıyıqlaydı, sonıń ishinde maydanǵa shıǵatuǵın 5 oyınshını belgileydi. Birinshi bolıp «A» komandasınıń treneri beredi.

Eger oyınshı nomerin ózgertetuǵın bolsa, onda ol xatker hám tóreshige aytıwı tiyis. Trener yamasa trener járdemshisi oyınshını almastırıwdı lazım tapsa, onda almasatuǵın oyınshı xatkerge oyınǵa tayın ekenligin aytıwı tiyis.

Eger komandada trener járdemshisi bolsa onda ol oyın aldınan protokolǵa kirgiziliwi kerek. Eger trener óz wazıypasın atqara almasa, onda trener járdemshisi wazıypanı atqarıwı kersk. Komanda sárdarı da trener wazıypasın atqarıwı múmkin. Eger sárdar fol járiyması yamasa jaraqat alıp maydannan shıǵıp ketse, sárdar wazıypasın alǵan oyınshı trener wazıypasın alıp barıwı múmkin.

9

Trener xám trener járdemshisiniń stolda otırǵan tóreshiler menen sóylesiwleri. Trener hám trener járdemshisi oyın waqtında stoldaǵı tóreshiler menen sóylesiw alıp baratuǵın komandanıń jeke aǵzaları bolıp esaplanadı. Olar oyınnıń esabın, follardıń esabın hám dem alıs waqıtlarına kerekli maǵlıwmatlardı alıw ushın oyınnıń qálegen waqtında tóreshiler stolı aldına keliwi múmkin.

Olardıń tóreshileri menen sáwbetlesiwi áste-aqırın ózin uslap hám oyınnıń bir tegis ótkeriliwine kesent etpewi kerek.

Eger trener oyınshı almastırılıwı kerek bolsa xatkerge oyınshı oyınǵa tayın ekenligin aytıwı kerek.

Tóreshiler hám olardıń járdemshileri. Tóreshiler toparına bas tóreshi hám tóreshi járdemshisi, waqıt ólshewshi, xatker hám 30 sekundlıq waqıt ólshewshi úskeneniń operatorı kiredi hámde texnikalıq komissar qatnasıwı múmkin.

Tóreshiler oyındı FIBA nıń rásmiy qaǵıydaları menen alıp barıwı tiyis. Bas tóreshi hám járdemshileri eki komandaǵa biyǵárez ádillik penen oyın alıp barıwı kerek. Tóreshi, tóreshi járdemshileri hám texnik komissar oyın kaǵıydasına ózgeris kirgiziwge hakısı joq. Tóreshiler uzın sur túrdegi shalbar hám kóylek, ayaǵına kara basketbol ayaq kiyimin kiyiwi shárt.

Bas tóreshi. Bas tóreshi oyın ásbap-úskenelerin, stol ústindegi signallardı óziniń járdemshileri menen birge tekserip tastıyıqlawı kerek. Ol rásmiy oyın saatların saylap alıp saatlar operatorı, 30 sekundlı qurılmanıń operatorı menen birge tanısadı. Oyınshılarǵa ózine hám átirapındaǵılarǵa qáwip tuwǵızatuǵın nárselerdi taǵıp júriwge ruqsat bermeydi.

Bas tóreshi maydan orayında toptı joqarıǵa ılaqtırıp oyındı baslaydı. Eger toptıń torǵa túskenine tóreshilerde báseki tuwılsa, xatker hám waqıt ólshewshi arasında báseki tuwılsa bunday jaǵdayda bas tóreshi toptıń torǵa túskentúspegenligin, oyın dawamında bolıwı múmkin bolǵan básekelerdiń hámmesin sheshedi. Ol oyın bóliminiń aqırında qosılǵan waqıttı, oyın protokolın oyınnıń qálegen waqtında dıqqat penen tekserip, esaptı tastıyıqlap hám keyingi qalǵan oyın waqtın anıqlap beredi. Bas tóreshiniń tastıyıqlawı menen oyın juwmaqlanadı hám járdemshi tóreshilerdiń jumısı tamamlanadı.

Qaǵıydalarda kórsetilmegen jaǵday tuwılıp qalsa onda bas tóreshi óziniń sheshimin aytadı.

Tóreshiler. Tóreshi saattı toqtatıw ushın ısqırıp qol menen belgi kórsetiwi kerek. Qol menen kórsetilgen belgiler túsinikli bolıwı shárt. Maydan yamasa járiyma top taslaǵannan keyin ısqırmay qol menen belgi berip, toptıń túskenligin kórsetiwi shárt.

Eger sóz benen túsindiriletugın bolsa, onda onı ingliz tilinde túsindiriwi shárt. Hár fol hám báseki toptı taslaǵannan keyin tóreshiler orın almasadı.

Texnikalıq komissiyalardıń wazıypası bas tóreshi, stoldaǵı tóreshi hám oyındı alıp barıp atırǵan tóreshini baqlap baradı.

10