Ilimiy doretiwshilik metodologiyasi (2009)

Bibliografiyalıq maǵlıwmat xızmeti ushın hár bir kitapxana arnawlı bólimge (byuroǵa) iye. Katologlar sisteması hám kartotekalarda qosımsha túrde belgili tema boyınsha ádebiyatlardı, avtordıń familiyasın, shıǵarmanıń atamasın tabıwǵa múmkinshilik beretuǵın maǵlıwmatlı basılımlar bar. Bibliografiyalıq bólimlerdiń wazıypası sonday-aq, kitapxana kataloglarınan hám bibliografiyalıq kórsetpelerden durıs paydalanıw qaǵıydaların kitap oqıwshılarǵa úyretiwden ibarat.

Ádette, ilimiy hám arnawlı ádebiyatlar sanı sheklengen. Sonlıqtan da, kóplegen ilimiy jáne arnawlı kitapxanalarda xızmet kórsetiwdiń tiykarǵı túri abonement emes, al oqıw zalı esaplanadı. Oqıw zalı hám abonementten paydalana otırıp, hár bir kitap oqıwshı 100 mıńnan aslam kitap saqlanatuǵın jerde kitaptı tabıw kútá qıyın hám kóp miynet talap etetuǵın proсess ekenin esten shıǵarmawı kerek. Biraq, eger kitap oqıwshı buyırtpa qaǵazda kitaptıń barlıq rekvizitlerin, ásirese qay jerde saqlanıwın kórsetiwshi shifrdi sarras kórsetip jazsa, bul másele jeńil hám tez keshedi.

Ádebiyatlardı tańlawdı tezlestiriw ushın kóplegen kitapxanalarda kitap tekshelerine kelip ádebiyatlardı tańlaw sisteması ámeliyatta sınalmaqta. Bulbolsa waqıttı únemleydi hám kitap oqıwshıların qızıqtırıp atırǵanmáseleler boyınsha ádebiyatlardı keńnen tanıstırıw múmkinshiligin beredi.Kitapxanalar aralıq abonement eldiń barlıq ilimiy hám arnawlı kitapxanalarınıń fondınan óz-ara paydalanıwdıń aymaqlıq-salalıqsistemasın kórsetedi. Qanday da bir kitaptıń barlıǵın bile turıp, biraqonı kitapxanadan taba almasa, kitapxanalar aralıq abonementke buyırtpa

beriwi múmkin.

Ilimiy – texnikalıq maǵlıwmatlar uyımı

Ilim hám ámeliyattı rawajlandırıw máselesinen tısqarı, jámiyettiń soсiallıqekonomikalıq dúzilisine muwapıq Ózbekstannıń GKNT janında arnawlı vedomstvolar tarmaqların óz ishine alatuǵın, olardı jıynaw, ulıwmalastırıw hám tarqatıwǵa mólsherlengen ilimiy-texnikalıq maǵlıwmattıń birden-bir mámleketlik fondı dúzilgen.

Ol maǵlıwmattan paydalanıwshılar jámáátine – kárxana, ilimiyizertlew hám joybarlaw - konstruktorlıq shólkemler usaǵan, jeke shólkemler ushın xızmet etiwge mólsherlengen.

Elimizde maǵlıwmat jumısı tiykarında maǵlıwmattıń dúnya júzilik dáreklerin kúsh sarplamastan tolıq qamtıp alıw hám olardı ulıwmalastırıw, sistemalastırıwǵa múmkinshilik beretuǵın ilimiy hújjetlerdi oraylastırıp qayta islep shıǵıwǵa qaratılǵan prinсip turadı. Usı qayta islep shıǵıw nátiyjelerinde maǵlıwmatlı basılımlardıń hár qıylı túrleri tayarlanadı.

Referativlik jurnallar – tiykarǵı maǵlıwmatlı basılım bolıp, ilim hám ámeliyat ushın úlken qızıǵıwshılıq payda e tetuǵın ádebiyatlardı

bibliografiyalıq súwretlewshi, ayırım annotaсiyalardı súwretlewshi referatlarǵa iye. Signallı maǵlıwmatlar byulleteni – belgili bir salalar boyınsha ádebiyatlardı

bibliografiyalıq súwretlewdi óz ishine aladı. Olardıń tiykarǵı wazıypası – barlıq ilimiy hám basqa da basılımlar haqqındamaǵlıwmat beriw.

Ekspress – maǵlıwmat – birinshi dáreklerge múrájáát etiwge múmkinshilik bermeytuǵın jańalıqlardı hám basqa da nárselerdi súwretlew maqalalarınıń keń súwretlengen referatları.

Uqsas sholıwlar – ilim hám texnikanıń belgili bir salasında rawajlanıw tendenсiyası jáne jaǵdayı haqqında túsiniklerge iye bolǵanmaǵlıwmatlı basılım.

Referativlik sholıwlar – ulıwma alǵanda uqsas sholıwlarday maqsetlerdi gózleydi, olardan ayırması sholıwdaǵı maǵlıwmatqa baha bermesten súwretlew xarakterine iye boladı.

Annotaсiyalı baspa bibliografiyalıq kartochkalar – maǵlıwmattıń dáregin tolıq bibliografiyalıq súwretlewge iye bolǵan kartochkalar. Bular – kartadaǵı kartochkalar, yamasa kartadaǵı súwretli maǵlıwmatlar, sanınıń mazmunı haqqında túsinik payda etiwge múmkinshilik beretuǵın aǵımdaǵı jurnallar miazmunınıń nusqası.

Bul basılımlardıń kóplegen bólegi jeke jazılıw arqalı tarqatıladı. Maǵlıwmatlı materiallardı kórip shıqqannan keyin hár bir qánige onıń basılımına qızıqqanlarǵa ksero, súwret, mikrosúwret nusqasın buyırtpa etiwi múmkin. Bunday buyırtpalardı VINITI, INION, GPNTB Lar qabıl etiwi múmkin.

Maǵlıwmatlardı izlewde qánigelerge tikkeley kárxanalar jáne ilimiyizertlew hám joybarlaw institutlarınıń byuroları járdem beriwi múmkin. Olardıń jumısı ayrım kategoriyadaǵı qánigelerdiń hám pútkil bir kárxananıń maǵlıwmatqa bolǵan talapların esapqa alıp dúziledi. Bul byurolarda izlew (qıdırıw) apparatı hám maǵlıwmatlı fondlardan ibarat maǵlıwmat fondı qáliplestiriledi.

Kataloglar hám kartochkalar

Kataloglar hám kartochkalar – ilimiy texnikalıq maǵlıwmatlar byurosınıń málimlemesi hám hár qanday kitapxananıń múlki. Katalog degende NTI byurosı yamasa usı kitapxana fondında bar bolǵan maǵlıwmatlardıń hújjetli dárekleri dizimi túsiniledi. Kartoteka – belgili bir tema boyınsha ajıratılǵan barlıq materiallardıń jıynaǵı. Olar qaǵıyda boyınsha birneshe boladı jáne bir-biri menen baylanıslı hámbirbirin tolıqtırıp turadı.

Ádette katalogtıń eki túri dúziledi. Olardan biri alfavitli, ekinshisi bolsa mazmunına qaray ádebiyatlardı kórsetedi, sistemalı yamasa predmetli boladı.

Kataloglardan durıs paydalanıw ushın olardıń dúzilisiniń ulıwma prinсiplerin biliw kerek. Bunnan tısqarı, jumıs alıp barmaqshı bolǵan kitapxananıń kataloglar sistemasın jaqsı biliw kerek. Ulıwma, olar bir qıylı sistemada dúzilgen, sonıń menen qatar olardıń barlıǵı óz ózgesheliklerine iye.

Alfavitli katalog. Kataloglar sistemasında tiykarǵı orındı alfavit iyeleydi. Ol boyınsha kitapxanada anaw yamasa mınaw avtordıń qanday ádebiyatları bar ekenin, olarda anıq belgili bir kitaptıń barlıǵın, avtorın yamasa belgili kitaptıń atamasın biliw múmkin.

Alfavitli katalogtıń kartochkaları kitaptıń bibliografiyalıqatalıwınıń birinshi sózi boyınsha jaylastırıladı, avtordıń familiyası yamasa avtorǵa iye bolmaǵan kitaptıń ataması, birinshi sózler sáykes keledi, kartochkalar ekinshi sózge jaylastırıladı ekinshi sóz sáykes kelgende úshinshisi jaylastırıladı hám t.b. Eger birinshi sáykes keletuǵın sóz kitaptı súwretlewdiń hár qıylı túrine kirse, birinshi orınǵa jekeavtorlıq boyınsha súwretlew qoyıladı, keyin bolsa kollektivlik, al sońınan atalıwı qoyıladı. Familiyası birdey avtorlardıń kartochkaları olardıń familiyasına bola alfavit boyınsha jaylastırıladı. Bunda dáslep familiyasız kartochkalar ketedi, keyin bolsa bir yamasa bir neshe familiyalar, aqırında bolsa ismi hám ákesiniń ismi menen qoyıladı. Belgili bir sxema boyınsha bir avtordıń hár qıylı shıǵarmaları jaylastırıladı. Birinshi orında shıǵarma toplamınıń tolıq ataması, onnan keyin – shıǵarmalar jıynaǵı, shıǵarmalar, tańlamalı shıǵarmalar, bulardan soń alfavit boyınsha shıǵarmalardıń atamaları jaylastırıladı. Ajıratılǵanalfavitli kataloglarda alfavittiń háribi kórsetiledi, mákemeniń atı hám belgili avtorlardıń familiyası kórsetiledi.

Sistemalı katalog. Kartochkalar bunda logikalıq tártipte, bilimniń ayrım salaları boyınsha toparlastırıladı. Olardıń járdeminde kitapxanada qaysı bilim tarawı boyınsha, qanday shıǵarmalar barlıǵın biliw, kerekli ádebiyatlardı tańlaw, sonday-aq, eger onıń mazmunı anıq bolsa, kitaplardıń avtorı hám atamasın bilip alıw múmkin.

Sistemalı katalog kartochkalarınıń izbe-iz jaylastırılıwı belgilibir bibliografiyalıq klassifikaсiyaǵa sáykes keledi. Kóplegen ellerde bunday klassifikaсiyanıń eki túri bar: UDK hám BBK (kitapxana bibliografiyalıq klassifikaсiyası).

Sistemalı katalogtan nátiyjeli paydalanıw ushın usı klassifikaсiyanıń dúzilisiniń prinсipleri haqqında túsinikke iye bolıw kerek.

UDK. Usı xalıqaralıq klassifikaсiya tiykarına onlap sanalatuǵın prinсip qoyılǵan bolıp, jumıstıń barlıq baǵdarı hám bilim jıynaǵıUDKda 10 kestege bólingen. Olardıń hár biri onnan bólimlerge bólingen, al

olar bolsa óz gezeginde onnan bólimshelerge bólingen. Bunda hár bir jańa túsinik óziniń sanlı indeksin aladı.

Bunday bóliniwdi teoriyalıq jaqtan, yaǵnıy tar sheńberdegi sorawlar ushın indeksler payda etken halatlarda, tınımsız ótkeriw múmkin.

UDK kestesi tiykarında dúzilgen kesteler ápiwayı dep ataladı. Aytıwǵa qolay bolıwı ushın shepten sanap onnan keyinhár bir úsh 3 сifr basqalardan noqat penen ajratıladı (máselen 533.76).

Tiykarǵı kesteden basqa UDK da «Anıqlastırıw kestesi» bolıp, ol qosımsha ózgeshelikler boyınsha shıǵarmalardı indekslestiriw ushın zárúrli túsinikke iye.

Belgili bir san (сifr) menen kórsetilgen hár bir ózgeshelik ulıwma qatarda onı ajratıw ushın óz nıshanına iye boladı.

Onlap sanalatuǵın universal sistema ilimiy-texnikalıq kitapxanalardıń sistemalı katalogların dúziw ushın texnikalıq hám gumanitarlıq pánler boyınsha referativlik jáne bibliografiyalıq basılımlar ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Universal kitapxanalar hám gumanitarlıq saladaǵı kitapxanalardıń kataloglarında olardan paydalanıw názerde tutılǵan.

BBK. Bul klassifikaсiyada ilim sırtqı dúnyanıń tásiri astında izbe-iz jaylasadı. Klassifikaсiya jámiyetlik ilimlerden baslanadı, keyin tábiyǵıy ilimler hám ámeliy ilimler beriledi. Onlap sanalatuǵın sistemaǵa uqsap, BBK nıń tiykarǵı kesteleri pútindi bólekke bóliwdi, áwladlaslıq túsiniklerin – túrlerge, sistemalardı – olardı payda etetuǵın elementlerge bóliwdi sáwlelendiredi. Indeksler bunda san belgisin aladı.

Máselen: E biologiyalıq ilim – E5 Botanika – E59 Ósimlikler sisteması

– E 592 Joqarı ósimlikler – E 592.632 kiporoslı. Basqa bir úlgi: 67 408 (5u)-Jınayat huqıqı; 67.411 (5u) – Jınayat proсessuallıq kodeksi; 67.99 (5u) 92 - Ózbekstandaǵı notarius.

Tiykarǵılardan basqa, klassifikaсiya járdem beriwshi qosımsha bóliw sistemasın óz ishine aladı: ulıwma, aymaqlıq hám t.b. Háripli hám sanlı indeksler salanıń tiykarǵı tekstine yamasa hesh qanday belgisiz tekstke qosıladı.

Sistemalı kataloglardı dúziw. Usı katalogta qabıl etilgen klassifikaсiyalıq sistema ajratıwshı kartochkalar járdeminde beriledi hámolardıń basında bólimniń atı jáne indeksleri, bólinbelerdegi kishi bólinbeler klassifikaсiyasınıń anaw yamasa mınaw bólimin detallastırıw tártibinde ulıwma túsinikten jekege qaray óre qatarlarda jazıladı. Ajıratıwshı kartochkalarda berilgen indekstiń mazmunın ashıp beretuǵın bóliwshiler dizimi jazıladı.

Hár bir óre ishinde kartochkalar avtordıń familiyası alfavit boyınsha yamasa kitaptıń basıp shıǵarılǵan jılı tiykarında qoyıladı. Sońǵı jaǵdaylarda qayta xronologiyalıq túrde taqlap shıǵıw qollanıladı hám aldında múddetinen keshirek shıqqan kitaplar turadı.

Sistemalı katalogtıń maǵlıwmat apparatı ózine qatnasta bolǵan, baǵdarlaytuǵın hám maǵlıwmat kartochkaların jáne alfavitli – predmetli

kórsetpelerdi kiritedi. Qatnasta bolǵan kartochkalar jáne qay jerde jaqın hám baylanıslı máseleler boyınsha ádebiyatlar barlıǵın kórsetedi. Olar

«sonday-aq, qarań» sózleri menen belgilenedi hám bóliwshi tiyisli indekske jazıladı. Baǵdarlaytuǵın kartochkalar («qarań») izlenip atırǵan ádebiyat qaysı bólimde ekenligin kórsetedi.

Predmetli katalog. Sistemalı katalogqa uqsap bul katalogtıń uazıypası, mazmunı boyınsha ádebiyatlardı toparlastırıw e saplanadı. Biraq sistemalı kataloglardan ayırması anaw yamasa mınaw másele boyınsha ádebiyatta olar qanday halatta kórsetilgen bolıwına qaramastan birden bir óre stolb, kalonna menen birlesken. Sonlıqtan da predmetli katalogta bir jerde hár qıylı qutılarda tarqalǵan materiallar boladı. Barlıq bilimsalasında bar bolǵan predmetli kataloglardı órelestiriw

«Órelestiriwshiler» menen sáykes túrde alıp barıladı.

Óre kórinisinde ajratılǵan hár bir soraw, predmetli katalogta birinshi sóz arqalı belgilenetuǵın tiykarǵı túsiniktiń awızeki kórinisin aladı. Óreni detallastırıw dárejesi usı másele boyınsha ádebiyatlardıń sanına hám onıń áhmiyetine baylanıslı boladı. Eger órede úlken kólemdegi jumıslar jıynalsa, katalogtan ónimli paydalanıw ushın jańa óreler kirgiziledi hám olar ádebiyatlardı qosımsha belgilerge bóledi.

Predmetli katalogtıń óreleri qaǵıydaǵa bola, alfavittegi birinshi sóz tártibinde jaylastırıladı, sonlıqtan da bir alfavitli qatarda logikalıq jaqtan bir-birine baylanıspaǵan predmetler bolıp qaladı. Nátiyjede predmetli katalogta sistemalı katalogtaǵıday qatnasta bolǵan málimlemeli apparat úlken áhmiyetke iye boladı.

Bibliografiyalıq kórsetkishler

Ilimiy hám texnikalıq ádebiyatlardıń kóbeyiwi oǵan baylanıslı «gilt»mashqalasın áhmiyetli etip qoyadı. Bunday gilt bolıp bibliografiyalıq kórsetkishler – anaw yamasa mınaw prinсip tiykarında dúzilgen ádebiyatlar dizimi xızmet etedi. Bibliografiya tez pátte óspekte, júzden aslam bibliografiyalıq xarakterdegi turaqlı arnawlı basılımlar basıp shıǵarılmaqta. Hár qıylı túrdegi bibliografiyalıq basılımlardı tayarlaw menen kóplegen shólkemler: kitap palatası, úlken kitapxanalar, ilimiytexnikalıq málimleme institutları, kóplegen ilimiy mákemeler hám oqıw orınları shuǵıllanadı. Ayırım basılım túrinde basılatuǵın bibliografiyalıq kórsetkishlerde bibliografiya anaw yamasa mınaw túrde kóplegen kitaplar hám maqalalarda bar. Bulardıń barlıǵı bibliografiyalıq kórsetkishlerdiń hár qıylı ekenligin kórsetedi. Olar mazmunı, uazıypası hám formasına qarap hár qıylı bolıwı múmkin.

Bibliografiyalıq kórsetkishlerdiń hár qıylılıǵına baylanıslı hár qanday qánige olardıń hár bir túri boyınsha túsinikke de iye bolıwı kerek. Bul jerde aǵımdaǵı bibliografiyanıń ayrım tiykarǵı basılımlarına sıpatlama beriledi.

Neniń basılıp shıǵatuǵının baqlap barıw, máselen, Rossiyada Rossiya kitap palatasınıń «Letopis» kompleksine ruxsat etiledi.

Bilimniń barlıq salaları boyınsha broshyuralar hám kitaplar haqqındaǵı maǵlıwmat «Knijnaya letopis» te boladı. Hár háptede shıǵatuǵın bul basılımda kórkem hám ilimiy-massalıq, ilimiy ádebiyatlar haqqında maǵlıwmatlar, sonday-aq, «Trud», «Uchenıe zapiski» túrinde dawam etip atırǵan basılımlar haqqında maǵlıwmatlar beriledi. Qosımsha basılımda (ayına bir ret basıp shıǵarıladı) málimleme hám oqıw – metodikalıq, normativlik , instruktorlıq-óndirislik, rásmiy mákemege tiyisli biypul shıǵatuǵın basılımlar, kitaplar shıǵadı. Dissertaсiyalardıń avtoreferatı ayırım óz aldına basılım menen shıǵadı.

«Knijnaya letopis»tiń tiykarǵı basılımında názerde tutılǵan kitaplar sońınan «Ejegodnik knigi Rossii» da shıǵadı.

Turaqlı hám dawam etetuǵın basılımlar haqqındaǵı barlıq kerekli maǵlıwmatlardı «Knijnaya palata»nıń basılımınan alıw múmkin. Ol hár háptede shıǵadı. Al «Letopis gazetnıx statey» ayına bir ret shıǵadı.

«Letopis reсenziy» hár kvartalda shıǵadı. Jámiyetlik pánler boyınsha jańa ádebiyatlardıń bibliografiyalıq kórsetkishlerin jámiyetlik pánler boyınsha ilimiy málimleme institutı basıp shıǵaradı.

Bir qatar aǵımdaǵı bibliografiyalıq basılımlar jańa shet el ádebiyatların baqlap barıwǵa múmkinshilik beredi. Máselen, hár ayda shıǵatuǵın «Novıe knigi za rubejom» jurnalın kórsetiw múmkin.

Arnawlı «Obsherossiyskiy svobodnıy katalog zarubejnıx periodicheskix izdaniy» katalogi anaw yamasa mınaw shet el ádebiyatı qaysı kitapxanada bolatuǵının anıqlawǵa járdem beredi.

Kerekli ilimiy ádebiyattı izlewde kitaplıq bibliografiyalar tiykarǵı esaplanadı. Hár bir izertlewshi ózi shuǵıllanıp atırǵan sala boyınsha barlıq maǵlıwmatlardı biliwi shárt. Anaw yamasa mınaw materiallar boyınsha máselelerdi qátesiz sheshiwde olarǵa súyeniw Erkin bolıwı kerek.

Maǵlıwmatlardıń hújjetli dáreklerin izlewdegi tıǵız baylanıslılıq

Katalog, kartoteka, bibliografiyalıq kórsetkishler hám málimleme basılımların sıpatlawda olardıń barlıq túrleri haqqında túsinikke iye bolıwdıń áhmiyeti ayrıqsha atap kórsetiledi hám olardan múmkinshiligi bolǵanınsha kóbirek paydalanıw zárúr. Biraq bunı hár dayım másláhát dep túsiniw múmkin emes hám hár qanday jaǵdayda barlıq bibliografiyalıq dáreklerge bir payıtta múrájat etiwde qıyın. Jumıstıń kóp qırlılıǵı hám kólemliligi jaǵdayında bul real emes. Sonlıqtan da, barlıq shólkemlerde izlewge sáykes keletuǵın máselelerdi tańlaw usınıs etiledi.

Bunday usınıs kútá durıs. Biraq «tańlaw» sóziniń ózi ayırım anıqlıqlarǵa mútáj boladı. Bir nárseniń hár qıylılıǵı haqqında sóz

bolǵanda, tańlaw haqqında kóbinese usılay delinedi. Bibliografiyalıq dáreklerge baylanıslı hámme nárse quramalıraq. Bul jerde ápiwayı hár qıylılıqtı emes, al quramalılıǵı, onıń tolıqlıǵı dárejesi boyınsha belgili bir ierarxiyanıń barlıǵın kóriw múmkin.

Bunnan tısqarı belgili bir jaǵdayda bir-biri menen óz-ara tıǵız baylanıslılıqtı kóriw múmkin. Kitapxana katalogi hám bibliografiyalıq kórsetkishleri sisteması haqqında biykarǵa sóz etilip atırǵan joq.

«Sistema» ataması menen olardıń óz-ara baylanıslılıǵı tastıyıqlanadı. Sonlıqtan da olardan paydalanıw qandayda bir sistemaǵa boysınıwı kerek. Demek, bibliografiyalıq qollanbanı tańlaw haqqında emes, al maǵlıwmattıń hújjetli dáreklerin izlew haqqındaǵı izbe-izlik tuwralı aytıw kerek. Usı tiykar arqalı barlıq bibliografiyalıq materiallardı «qatarınan» qaldırmay kórip shıǵıw arqalı izleniw nadurıs dep esaplaw múmkin. Ámeliyat bunıń durıslıǵın tastıyıqlaydı. Sistemasız izleniw bárháma kóp waqıttı aladı hám usınıń menen birge onıń tolıq ekenligi haqqında kepillik bermeydi. Bul tańlanarlıq nárse emes, sebebi, hátte maman alımlarda kerekli maǵlıwmatlardı izlewde raсional joldı tabıw haqqında kem oylaydı.

Maǵlıwmattıń hújjetli dáreklerin izlewdiń shártleri hám maqsetleri sonday dárejede hárqıylı bolǵanlıqtan heshqanday birden-bir sxemanıń bolıwı múmkin emes. Óziniń ózgeshe sxemasın izlew kerekligi tek bir maqsetti gózlewde zárúr hám baqlanıwı múmkin: máselen, bir jaǵdayda belgili bir tema boyınsha ádebiyatlardıń tolıq dizimin belgilep alıw talap etiledi. Al basqa bir jaǵdayda bolsa anaw yamasa mınaw mashqala boyınsha zamanagóy jáne áhmiyetli basılımlardı belgilew kerek boladı. Ayrımlarǵa maǵlıwmattıń birinshi dáregin tabıw talap etiledi, basqalar ushın bolsa ekinshi hújjetlerdegi materiallardıń ózi jetkilikli boladı.

Ádebiyatlardı izlewge bolǵan qatnas onı qanday tártipte úyreniwgedebaylanıslı. Ádebiyat dárekleri olar xronologiyalıq tártipte kórip shıǵılǵanda, xronologiyalıq tártipte yamasa qayta tártipte, yaǵnıy dáslep jańa ádebiyatlar menen tanısılıp, keyin bolsa sánesi boyınsha eski basılımlar kórilip shıǵıladı. Qızıqlı tárepi sonda, hár bir jaǵdayda bibliografiyalıq materiallardıń dizimi olarǵa múrájat etiw tártibi hárqıylı boladı.

Bibliografiyalıq kórsetpelerge hám kitapxana kataloglarına durıs qatnas jasaǵanda, onıń anıq maqsetlerine bola maǵlıwmattıń hújjetli dáreklerin izlew sxemasın qıyınshılıqlarsız dúziw múmkin boladı.

Tayanısh sózler

1. Konspekt – anaw yamasa mınaw birinshi dárektegi málimleme mazmunınıń tolıq bayanı. Ol mazmunına bola tolıq hám kólemine bola

ilájı barınsha qısqa bolıwı kerek. Konspektti óz sózleri menen dúziw zárúr, bul oqılǵanda ańlap jetiwdi hám talqılawdı talap etedi jáne usılay etip dóretiwshilik jumısqa úlken payda keltiredi.

2.Ilimiy maǵlıwmat dáregi – qandayda bir xabarǵa iye bolǵan, bul onnan alınǵan, biraq kitapxana yamasa málimleme uyımı emes, al hújjet túsiniledi.

3.Referativlik sholıwlar – ilim hám texnikanıń belgili bir salada rawajlanıw tendenсiyası jáne jaǵdayı haqqında túsinikke iye bolǵan maǵlıwmat basılımı. Ol sholıwdaǵı maǵlıwmatqa baha berilmesten sıpatlaw xarakterine iye boladı.

4.Kartoteka – belgili tema boyınsha ajıratılǵan barlıq materiallar jıynaǵı. Olar ádette bir neshe hám bir-biri menen baylanıslı boladı jáne bir-birin tolıqtırıp turadı.

5.UDK – xalıqaralıq klassifikaсiya tiykarına onlap sanalatuǵın prinсip alınǵan bolıp, jumıstıń barlıq baǵdarı hám bilim jıynaǵı UDK da 10 kestege bólinedi.

6.BBK – kitapxanalı bibliografiyalıq klassifikaсiya. Klassifikaсiya jámiyetlik ilimlerden baslanadı, keyinen gumanitarlıq, al sońınan ámeliy ilimler beriledi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Annotaсiya qanday mánisti ańlatadı?

2.Katalogtıń qanday túrleri bar?

3.Qanday hújjetler ilimiy málimleme dáregi esaplanadı?

4.Ilimiy málimlemeni «qoldan izlewler» qalay ámelge asırıladı?

5.Ekspress maǵlıwmat degen ne?

6.Bibliografiyalıq kórsetkishlerdiń wazıypası neden ibarat?

Ádebiyatlar dizimi

1.O’zbekiston Respublikasining Konstituсiyası. –T. O’zbekiston, 2003. 2.Karimov I.A. Wz kelajagimizni wz qwlimiz bilan quramiz. T.7,-T.

O’zbekiston, 1999. 413 b.

3.Karimov I.A. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T. 1996. 364 b.

4.«Ilmiy-tadqiqot faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish twǵrisida» O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni, Toshkent, 2002y. 20 fevral.

5.Karimov A.Z. Lekсii po metodologii nauchnogo issledovaniya v sfere prava.

–T. Ziyo, 2003, 176s.

6.Peregudov L.V., Saidov M.X., Alikulov D.E. Ilmiy ijod metodologiyasi. –Toshkent, «Moliya» nashriyoti, 2002.

7.Ruzavin G.I. Metodologiya nauchnogo issledovaniya. –M. YuNITI, 1999.

8. Saifnazarov I., Nikitchenko G., Qosimov B. Ilmiy ijod metodologiyasi. –Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2004, 200 b.

9.Ǵulomov S.S., Peregudov L.V. Fan va texnikada tizimli yondashuvasoslari. T. Moliya, 2002.

10.Shermuhamedova N. Falsafa va inson metodologiyasi. –T. M.Uluǵbek nomidagi O’zbekiston Milliy Universiteti, 2005.

11.htt:// www.gov.uz.

12.htt:// www.dissertation I. narod. ru.

13.htt:// www.lawlibrary. ru.

EKSPERIMENTALLÍQ IZERTLEWLER HÁM OLARDÍŃ TÚRLERIREJE:

1.Eksperimenttiń maqsetleri hám túrleri.

2.Eksperimentallıq izertlewler ótkeriw qaǵıydaları.

3.Eksperimenttiń nátiyjelerin grafikalıq súwretlew usılları.

Ilimiy dóretiwshilik ilimiy bilimniń ósiwi negizinde turatuǵın haqıyqıy durıs faktler alıwdan baslanadı. Ilimde empirik biliwdiń ulıwmailimiy metodı eksperiment - ilimiy faktlerdi tabıw, alıw, olardı túsinip jetiw hám qayta islewge xızmet etedi. Alımnıń laboratoriya, eksperimental qurılma, sınaw stendi yamasa úyrenilip atırǵan obekt modelindegi dóretiwshilik jumısı úyrenilip atırǵan qubılıs haqqında ilimiy faktler, haqıyqıy bilim, durıs málimlemelerdi tolıqtırıwdıńturaqlı dáregi.

Latınsha «experimentum» sózi «sınap kóriw» yamasa «sınaw» degen mánisti bildiredi. Sebebi, eksperiment ilimiy biliw metodı sıpatında úyrenilip atırǵan predmetler menen proсesslerdi qadaǵalanıwshı hám basqarılıwshı sharayatlarda sınap kóriw bolıp tabıladı.

Izertlewshi ilimiy eksperiment ótkeriwde úyrenilip atırǵan qubılıstı «taza» kórinisinde ajıratıwda izlenip atırǵan málimlemeni

alıwǵa múmkinshiligi bolǵansha kem tosqınlıq bolıwı ushın óziniń bardóretiwshilik

dóretiwshilik jumıs ámelge asırıladı:

*eksperiment baǵdarlaması, onı ótkeriw hám juwmaqlaw algoritmi puxtaislenip

teoriyalar, tiykarlar tańlap alınadı; *izertlew obekti anıqlanadı;

*eksperimentti ótkeriwge irkinish etetuǵın faktorlar saplastırıladı yamasa eksperimenttiń nátiyjelerine bunday unamsız faktorlardıń tásiri barınsha azaytıladı.

Eksperiment ótkeriwdiń kórsetilgen hár bir basqıshına dóretiwshilik qatnas, tapqırlıq, umtılıwshılıq, óz kúshine isenim talap etiletuǵını tábiyǵıy.

Ilimiy eksperimentlerdiń nátiyjeleri ilimiy boljawlar hám teoriyalardıń haqıyqıylıǵınıń ólshemi. Búgingi kúnde postindustriallıq málimleme jámiyeti dáwirinde tábiyǵıy, texnikalıq, gumanitarlıq hám jámiyetlik ilim salalarında eksperimentler kólemi barǵan sayın keńeyip barmaqta. Házirgi zaman sharayatlarında ilimiy izertlew institutları hám laboratoriyalarında eksperimentler kóbinese bir topar alımlar tárepinen ótkeriledi. Olar óz-ara kelisip, óz kúshi hám qábiletin birlestirip jumıs alıp baradı. Házirgi zaman inglis epistemolog – filosofı, kvant ximiyası salasında úlken qánige Maykl Polani «Ilimdi sheberlikke iye adamlar jaratadı» dep kórsetken edi. Biz buǵan ózimizden «Dóretiwshilik, qızıǵıwshılıq hám joqarı professionalizmge iye bolǵan adamlar jaratadı», dep qosımsha etpekshimiz.

Haqıyqıy ilimiy eksperiment tómendegilerdiń bolıwın názerde tutadı: *eksperimentshi yamasa izertlewshiler toparı.

*laboratoriya (bul eksperimentshiniń zaman hám mákan shegaraları menen belgilenetuǵın predmetler álemi);

*laboratoriya sharayatlarına jaylastırılǵan úyreniletuǵın obektler (ayrım jaǵdaylarda pútkil álem bunday laboratoriyaǵa aylanıwı múmkin);

*úyrenilip atırǵan obekttiń eksperimental ólsheniwshi qaramları hám ólshemleri nátiyjelerin belgilewshi, dizimge alıwshı áspab-úskeneler, ólshew úskeneleri;

*izertlewshiniń sezim hám raсionallıq imkaniyatların arttıratuǵın járdemshi texnikalıq qurallar (máselen, kompyuter tájriybe hám eksperimentlerdiń nátiyjelerin qayta islewge járdem etedi, elektron hám tunnel mikroskopları mikroálem obektlerin, infraqızıl nurlardı, radioteleskoplar bolsa makrokosmostı úyreniw múmkinshiligin beredi).