Ilimiy doretiwshilik metodologiyasi (2009)

-ilimniń beyimlestiriwshi funkсiyası turmıslıq xızmettiń tábiyǵıy hám jámiyetlik sharayatlarına beyimlesiw qábiletin qáliplestiredi:

-ilimniń belsendilestiriwshi funkсiyası jámiyette tábiyatqa baylanıslı ámeliy ózgertiwshi xızmetke uqıplılıqtı qáliplestiredi:

-ilimniń variativlik funkсiyası qorshaǵan ortalıqqa baylanıslı jámiyettiń maqul minez-qulqın, ózin tutıwın qáliplestiredi:

-ilimniń monitoring funkсiyası tábiyattı baqlaw hám qadaǵalawdıń globallıq sistemasın, máselen, ekologiyalıq loboratoriyalar, meteorologiyalıq stanсiyalar hám jer joldasların, astrofizikalıq observatoriyalar, hárqıylı qorıqlar biná etiwdi, qurıwdı názerde tutadı:

-ilimniń informativlik funkсiyası jańa ilimiy bilimler, anıq ilimiy málimleme beredi.

Ilimniń rawajlanıwı – bul pútkil jámiyetlik rawajlanıwdıń ajıralmas bólegi.

ILIMIY DÓRETIWSHILIK TÚSINIGI HÁM ONÍŃ ILIMIY PROCESSTEGI ORNÍ

Dóretiwshilik degende, keń mániste adam yamasa jámiyettiń tábiyǵıy, jámiyetlik hám ruwxıy dúnyanı insannıń maqset jáne wazıypalarına,onıń itiyajları, tilekleri hám imkaniyatlarına muwapıq túrde ózgertiw boyınsha dóretiwshilik belsendiligi túsiniledi.

Dóretiwshilik – bul subekttiń pikiri, aqıl-oyın qadaǵalawshı, tártipke salıwshı, baǵdarlawshı usınıń menen birge, jámiyetlik ámeliyatqa muwapıq túrde ózgerip barıwshı obektiv dúnyanıń subekt sanasındaǵı belsendi sáwleleniwi. Kórkem, texnikalıq hám ilimiy dóretiwshilik óz-ara ayrılıp turadı. Ilimiy dóretiwshilik – bul alımnıń bilimleri, qábiletleriniń joqarı kórinisi, úyrenilip atırǵan qubılıslardıń ózegine, mazmunına tereń kirip barıwǵa bolǵan onıń tilegi. Ilimiy dóretiwshilik – bul ilimiy biliwdi rawajlandırıw jańa ilimiy bilim alıw hám onnan paydalanıw, ilimiy bilimdi jańa nızamlar jáne nızamlıqlar, jańa ilimiy prinсipler hám teoriyalar, insan xızmetiniń hár qıylı salalarındaǵı ámeliyatına belsene shıǵıwlar arqalı bayıtıw menen baylanıslı biliw hám dóretiwshilik jumısı.

Ilimiy dóretiwshilik proсessinde alamlar jańadan-jańa ilimiy bilimlerdi ulıwma insanıylıq qádriyatlar ǵáziynesine kiritedi hám bunda Popperdiń sózleri menen aytqanda «insaniyat biliwden lázzet aladı».

Ilimiy fakt, ideya, gipoteza, konсepсiya, teoriya, ilimiy nızam ilimiy biliw sistemasınıń quram elementleri bolıp tabıladı. Ilimiy dóretiwshilik ilim sistemasındaǵı barlıq quram elementlerinińmazmunın rawajlandıradı hám bayıtadı.

Ilimiy dóretiwshilik – bul alım, izertlewshi, jaratıwshınıń qábiletleri hám sheberliginiń, erk-ıqrarınıń jáne sheshiwshi háreketiniń aqırǵı maqseti – jańa haqıyqıy ilimiy bilim alıwǵa umtılıwınıń kórinisi.

Ilimiy jumıs dóretiwshilik penen tıǵız baylanısqan. Ilimiy xızmetkerdiń bilimi, talantı, qábileti, kónlikpeleri, ilimiy shınlıqtıń túbine jetiwge bolǵan umtılıwları ilimiy dóretiwshilikte óz sáwleleniwin tabadı. Ilimiy jańalıq, ilimde jańa teoriya yamasa baǵdar jaratıw dóretiwshiliktiń ilimdegi eń joqarı kórinisi. Ilimiy izertlewler salasında joqarı nátiyjelerge erisken alımlardıń geniy dep atalıwı teginnen emes.

Ilimiy dóretiwshilik ilimiy mashqalanı qoyıwdan baslanadı. Ilimiy izertlewdiń maqseti payda bolǵan mashqalalardı sheshiw, alınǵan sheshimlerden shınlıqtı ámeliy – dóretiwshilik ózlestiriwde, barlıq nárseniń mánisin, mazmunın taǵı da tereńirek biliw, túsiniw hám ańlap jetiwde paydalanıw bolıp tabıladı.

Jańalıq ashıw, átirap, álem haqqında usı payıtqa deyin málim bolmaǵan maǵlıwmat alıw menen bir qatarda, ilimiy dóretiwshilik barbolǵan, ilimiy bilimdi iyelew, onı dóretiwshilik penen ózlestiriw, ilimiy jańalıqlar, eksperimentler, baqlawlardıń nátiyjelerinen belsendilik penen paydalanıwdı da, óz ishine aladı.

Alımnıń dóretiwshilik fantaziyası, alım aqılınıń belsendiligi ilimiy abstrakсiyalar jaratıwda kórinedi. Ilimiy abstrakсiyalar úyrenilip atırǵan qubılıslavrdıń usı payıtqa deyin málim bolmaǵan jasırın mánisi haqqında durıs bilimler beredi. Ilimiy abstrakсiyasız úyrenilip atırǵan faktler hám proсesslerdiń qandayda bir tárepin biliw,túsinip jetiw múmkin emes. Alım tek ilimiy abstrakсiya járdeminde obekttiń mánisine jetiwi múmkin hám tiyis. Sonda ol ilimiy biliw proсesinde bul obekttiń mánisin, mazmunın dóretiwshilik penen tikleydi hám oǵan tán bolǵan nızamlardı, obekttiń barlıq ishki logikasın ashadı.

Eksperiment – ilimiy dóretiwshiliktiń ózine tán usıllarınan biri esaplanadı, sebebi ol da ilimiy dóretiwshilik quralı jáne onıń real kórinisi. Eksperiment ótkeriwshi ózine tán eksperimental ideyanı alǵa qoyıwı ushın onnan kútá úlken kúsh-quwat, miynet, sabır-taqatlıq talap etiledi. Bunnan soń ol eksperimentti jolǵa qoyıw, kalibirlew, ótkeriw

boyınsha miynet etedi hám aqırında uzaq kútilgen ilimiy nátiyjelerdi aladı, olardı qayta isleydi, talqılaydı jáne ilimiy maqala, esabat, preprint hám basqa da kóriniste járiyalaydı.

Ilimiy eksperiment – bul arnawlı ilimiy áspab-úskenelerden usı ilimniń ózine tán ózgesheliklerinen kelip shıǵıp, dóretiwshilik penen paydalanıw proсessi bolıp tabıladı.

Jańa ilimiy bilimdi ilimiy sistemaǵa kirgiziw ilimiy dóretiwshiliktiń áhmiyetli táreplerinen biri. Ilimiy teoriyalar járdeminde bilimlerdi sistemalastırıw – bul jańa bilim elementlerin óz-ózinen qosıw emes, al olardı dóretiwshilik penen sintezlew, dialektikalıq ilgerlew, biliwdiń jańa sapasına, bul bilimdi túsiniwge ótiwdi ańlatadı.

Ilimiy teoriya ilimiy bilim sistemasında ilimiy gipotezanıń qáliplesiwi, rawajlanıwı hám tastıyıqlanıwınıń nátiyjesi bolıp tabıladı. Ilimiy gipoteza ilimiy mashqaladan kelip shıǵadı: ilimiy mashqala bul ele bilinbegen hám biliw tiyis bolǵan nárse haqqındaǵı bilim bolsa, gipoteza – bul itimal tutılǵan bilim, bilimnen aldıńǵı bilim, ilimiy mashqalanı sheshiwdiń itimallı jolları haqqındaǵı azba kóppe tiykarlanǵan, dálillengen ilimiy boljaw. Alımnıń dóretiwshiligi mine usı jollardı durıs tańlawda kórinedi.

Gipotezadan kelip shıǵatuǵın ilimiy teoriya – ilimiy dóretiwshiliktiń juwmaqlawshı nátiyjesi hám usınıń menen bir waqıtta, jańa dóretiwshiliktiń, alımlardıń keleshek dóretiwshilik jumısınıń baslanǵısh basqıshı.

Ishki erkinlik, adamnıń dúnya qarasınıń dogmalardan shette ekenligi jemisli ilimiy dóretiwshiliktiń zárúrli shárti. Ilimiy dóretiwshilik salasında erkin bolıw – tosqınlıqlarsız dóretiwshilik etiw, birewdiń qálibine túspew, jańa ilimiy bilimlerdi alıw jáne qayta islewde obektiv hám qalıs bolıwdı ańlatadı.

DÓRETIWSHILIKTIŃ FILOSOFIYALÍQ NEGIZI

Filosofiya óziniń teoriyalıq biliw, gnoseologiyalıq funkсiyasında dóretiwshilik proсessiniń metodologiyalıq tiykarın quraydı. Gnoseologiyanı dóretiwshilikke subekttiń belsene, pútkilley maqsetke baǵdarlanǵan jumısı dep qaraydı.

Ilimiy biliwdiń tábiyatın, bilimniń shınlıqqa qatnasın, biliwproсessiniń ulıwma (tábiyǵıy hám jámiyetlik) sharayatların úyreniwshi, onıń haqıyqatlıǵınıń zárúrli jáne jeterli shártlerin anıqlawshı

ilimiy biliwdiń metodologiyası hám epistemologiyası dóretiwshilikti filosofiyalıq úyreniwde ayrıqsha orın tutadı. Ilim metodologiyası ilimiy izertlewdiń dúzilisin, logikalıq shólkemlestiriliwin, metodların, quralların, usılların hám algoritmlerin izertleydi, ilimiy biliw proсessinde dóretiwshilik belsendiliktiń kóp qırlı táreplerin úyrenedi hám házirgi zaman postklassik filosofiya iliminiń áhmiyetli elementi esaplanadı.

Ilimiy dóretiwshilik metodologiyası – bul izertlewshiniń aqılı hám dóretiwshilik jumısı menen turaqlı qadaǵalanatuǵın jáne baǵdarlanatuǵın biliwdiń ulıwma filosofiyalıq, ulıwma ilimiy hám arnawlı islep shıǵılǵan metodları tiykarında jańa ilimiy bilim alıw usılları jáne bul ilimiy bilimniń dúzilisiniń prinсipleri haqqındaǵı házirgi zaman filosofiyalıq táliymatı.

Solay etip, ulıwma, dóretiwshilik proсessinde, ásirese, ilimiy dóretiwshilik proсessinde insan túp-mánisinde rawajlanadı. Bunıń meneninsan tek sırtqı ortalıqta ǵana emes, al ózinde de ózgeris jasaydı. Sonıń ushın da ilim hám texnika jedel rawajlanıp atırǵan házirgi zamanda jaslardı dóretiwshilikke úyretiw, dóretiwshilik qábiletke iye adamlardıqáliplestiriw máseleleri, ásirese úlken áhmiyetke iye boladı.

Sebebi Prezidentimiz I.Á.Kárimov atap kórsetkenindey, «Eger ilimdi úlken bir miywe aǵashı dep kóz aldımızǵa keltirsek, izertlewler onıń tamırın quraydı. Al tamır qanshelli kúshli bolsa, aǵash sonshelli gúllepjasnaydı, kóp jemis beredi».

ILIMIY BILIMLERDI DÓRETIWSHILIK RAWAJLANDÍRÍWDA ÁYYEMGI OYSHÍLLARDÍŃ ROLI

(antik dáwir)

Antik filosofiyada dóretiwshilik túsinigi álemniń máńgiligi hám dúnyanıń ózgeriwsheńligi menen únlesedi, onıń orayında bolsa Eros haqqındaǵı táliymat joqarı idealǵa erisiwge dóretiwshilik umtılıw sıpatında rawajlanadı. Antik dáwirde payda bolǵan ilim insan jumısınıń qorshaǵan ortalıq haqqındaǵı durıs, haqıyqıy, obektivlik bilimlerdi islep shıǵıw hám teoriyalıq jaqtan tártiplestiriw, saqlaw, alıw hám olardan paydalanıw haqqındaǵı ózine tán salası bolıp tabıladı.

Antik dáwirdegi dáslepki bilimler ámeliy sıpatqa iye bolǵan. Antik dáwir sharayatlarında ilimniń payda bolıwı ushın belgili bir soсiallıq sharayatlar: óndiris hám jámiyetlik qatnasıqlar aytarlıqtay jaqsırawajlanǵan bolıwı talap etiletuǵın edi. Sebebi bul aqıl hám fizikalıq miynettiń ayrılıwına alıp keletuǵın, ilimde uzaq dawam etken dóretiwshilik penen shuǵıllanıw múmkinshiligin beretuǵın edi.

Bunday sharayatlar biziń eramızǵa deyin áyyemgi Greсiyada da paydaboldı. Bul jerde mifologiyadan ayırması, shınlıqtı tábiyǵıy tiykarlararqalı túsindiretuǵın

tárepinen jetistirilmegen hám ápiwayı edi. Biraq soǵan qaramastan, olar epistemalogiyada úlken rol atqardı. Sebebi oy-pikir jumısına, ulıwmadúnyanıń dúzilisine tiyisli bolǵan abstrakt túsinikler sistemasınámelge engizdi, dúnyanıń obektiv, tábiyǵıy nızamların izlestiriwdiilimiy dóretiwshiliktiń turaqlı dástúrine aylandırdı hám materialdıbayan e tiwdiń dálillewge negizlengen usılına tiykar saldı, bul ilimiy

bilimdi dúziwdiń ishki logikasınıń negizine aylandı.

Áyyemgi Greсiyada birinshi naturfilosofiya mektebi biziń eramızǵa deyingi VII-VI ásirler aralıǵında Milette – greklerdiń Kishi Aziyadaǵı iri koloniyasında payda boldı. Fales, Anaksimen, Anaksimandr Milet mektebiniń wákilleri edi.

Bunnan soń filosofiyalıq hám ilimiy kóz-qaraslardı efesli Geraklit rawajlandırdı. Onıń pikirinshe, turaqlı ózgeriwshi álemniń negizi jalın bolıp qaladı, dúnyanı «logos», yaǵnıy nızam, zárúrlik basqaratuǵın edi. Sokrat óziniń filosofiya tábiyattı tek ǵana ilimiy kórip shıqpaydı, al «filosofiya qalayınsha jasaw kerekligi haqqındaǵı táliymat bolıptabıladı» degen ózine tán hám tereń ideyasın alǵa qoydı.

Antik dúnya qarasta biziń eramızǵa deyingi V ásirge shekem ápiwayı materializm jetekshilik etti. Platon óziniń dúnyanı túsindiriwin materreializmge qarsı qoydı. Platon bárkamal mámleket – Respublika ideyasın alǵa qoydı. «Respublika» ataması sózbe-sóz awdarǵanda «ulıwma hákimiyat» degen mánisti bildiredi. Mámleket erkin puxaralar arasında miynettiń bóliniwi negizinde qurıladı. Bul hákimiyattıń turaqlılıǵın támiyinleydi hám pútkil jámiyetke barınsha payda keltiredi. Óziniń ideal mámleket (qala) rejesinde Platon erkin puxaralardıń (biraq qullardıń emes) ulıwma jasaytuǵın jeri, balalardı mámleket tárepinen tárbiyalaw ideyasın alǵa qoydı. Urıslarǵa Platon «qáwipli jámiyetlik

jawızlıq» dep qaraydı. Biraq olardıń bolıp turıwın sózsiz dep biledi. Sonıń ushın da mámleket arnawlı túrde oqıtılıp úyretilgen, qurallanǵanadamlar yamasa áskerlerge iye bolıwı kerek, sebebi urıs insaniyat áyyemgi halatınan shıqqannan keyin onıń máńgilik joldasına aylandı.

Antik dáwirdiń ullı oyshılı Aristotel óz ustazı Platonnıń kózqarasların hám táliymatların dóretiwshilik rawajlandırdı. Insan dóretiwshiligin jańa bilim alıw shárti sıpatında úyrengen Aristotel pikir júrgiziw, juwmaq shıǵarıwdıń durıs, haqıyqıy metodları hám usılları haqqında, ilim logika haqqında táliymat jarattı. Logikanı Aristotel «organon» - haqıyqıy, shın bilimniń universal quralı dep atadı. Aristoteldiń pikirinshe, insandı qorshaǵan álem, onıń biliw, úyreniw, izertlew obekti bolıp tabıladı.

JÁHÁN MÁDENIYATÍ HÁM ILIMINIŃ RAWAJLANÍWÍNDAOYANÍW DÁWIRI JÁNE JAŃA DÁWIRDE ILIMIY

DÓRETIWSHILIKTIŃ RAWAJLANÍWÍ

Evropada Rim imperiyasınıń ıdırawı nátiyjesinde antik dáwir ornına orta ásirler keldi. Bul dáwirde din húkim súriwshi dúnya qarastıń hám ideologiyanıń wazıypasın atqardı. «Filosofiya teologiyanıń jallanba xızmetkeri» degen sózler tek teolog-alımlardıń kóz-qarsaların ǵana emes, al real jaǵdaydı da kórsetetuǵın edi.

Bul dáwirde dóretiwshilik pútkil dúnyanıń jaratıwshısı Qudayǵa tán, teologiyalıq (ilahiy) dóretiwshilik joqlıqtan barlıqtı payda etiwshi erk-ıqrardıń jemisi dep sózsiz tán alındı.

Mıń jıl dawam etken orta ásirlerdiń ornına kelgen Oyanıw dáwiriinsannıń úlken dóretiwshilik imkaniyatları pafosı menen suwǵarılǵan edi. Bul dáwirde tiykarınan mazmunı dóretiwshilik baqlaw júrgiziwden ibarat dep qaralǵan kórkem dóretiwshilik rawajlandı. Dóretiwshilik tiykardıń iyesi sıpatında geniy adamǵa sıyınıw qáliplesti, tariyxqa bolsa anıq insanıy dóretiwshiliktiń jemisi dep qaraldı.

Oyanıw dáwiriniń filosofiyası hám ilimi insanıylıq ilimiy oypikir, ilim hám filisofiyanıń dóretiwshilik sintezine ayqın mısal bola aladı. Bul dáwirde Leonardo da Vinchi, Nikolay Kopernik, Iogann Kepler sıyaqlı ullı oyshıllar ózleriniń geniallıq tábiyǵıy ilimiy shıǵarmaların jarattı.

XVI-XVII ásirlerde Batıs Evropada jańa burjuaziya, bazar óndirisi múnásibetleriniń jedel rawajlanıwı ilim hám texnikanıń tez rawajlanıwına alıp keldi.

Jańa dáwirdiń geniy-filosofları F.Bekon, T.Gobbs, J.Lokk, D.Yum dóretiwshilikke insan tárepinen jańa mexanizmler, mashinalar, qurılmalar hám agregatlardıń ashılıwı retinde qaradı. Ilim hám

texnikanıń jetiskenlikleri menen jańalıqları filosofiya hám ilimde dúnyanıń mexanikalıq kórinisi, metafizikalıq dúnya qaras húkimdarlıq etiwine alıp keldi.

XVIII ásirdiń aqırı XIX ásirdiń birinshi shereginde insaniyat tariyxındaǵı ullı oyshıllardan biri Immanuil Kant tiykar salǵan nemeс klassik filosofiyasınıń dóretiwshilik belsendiligi arttı.

I.Kanttan soń ullı nemeс filosofı – idealist hám dialektik G.Gegel biliwdi óziniń ayrıqsha ishki shólkemlestiriw metodlarına, usıllarına iye bolǵan ózine tán ózgeshe jumıs sıpatında analizden ótkeriwdi dawam ettirdi.

XIX ásirde hám XX ásirdiń birinshi yarımında ilim hám dóretiwshilik,filosofiya jáne ilimiy biliw epistemologiyası jedel rawajlandı.

Jámiyetlik hám gumanitarlıq ilimler salasında K.Marks, O.Kont, G.Spenser, J.S.Mill hám basqa da ataqlı alımlar jumıs alıp bardı.

Kóplegen ilimiy hám texnikalıq jańalıqlardıń ashılıwı XX ásirdiń ekinshi yarımında ilimiy-texnikalıq revolyuсiyaǵa alıp keldi. Házirgi zaman ilimiy biliminiń pútkilley jańa salası – globalistika júzege keldi. Házirgi zaman ilimiytexnikalıq progressiniń usı hám basqada kóplegen jetiskenlikleri negizinde házirgi zaman ilimiy dóretiwshiligi metodologiyasında hám ilim epistemologiyasında sсientizm jáne postpozitivizm usaǵan baǵdarlar payda boldı.

DÓRETIWSHILIKTIŃ TEORIYALÍQ MASHQALALARÍN KÓTERIW ISINE SHÍǴÍS OYSHÍLLARÍNÍŃ QOSQAN ÚLESI

Oraylıq Aziya regionınıń xalıqları xojalıq júrgiziw hám ekonomikalıq jumıstıń hár qıylı túrleri, hár qıylı ónertmentshilik túrleri, mádeniyat, kórkem óner, huqıq hám ilimdi áyyemgi zamanlardıń ózinde-aq dóretiwshilik penen rawajlandırǵan hám tereńlestirgen. Oraylıq Aziya xalıq awızeki dóretiwshiliginiń eń dáslepki, áyyemgi esteliklerinde, saklar hám suǵdlardıń dástanlarında Watandı súyiwshilik, mártlik hám sadıqlıq jırlanǵan.

Biziń eramızǵa deyingi VI ásirden Oraylıq Aziyada zardushtiylik júzege keldi hám ol biziń eramızdıń III ásirine deyin húkim súrdi. Onda demokratizm hám diyxan jámáátleriniń máplerin qorǵaw ideyaları kózge taslanadı. Biziń eramızǵa deyingi VI ásirde payda bolǵan Zardusht táliymatı reformatorlıq ruxı menen suwǵarılǵan. Bul agrarlıq reforma ideyalarında óz sáwleleniwin tapqan. Shıǵarmada zorlıq hám talan-taraj etiwshilikten azap shegip atırǵan xalıqqa tilekleslik bildirilgen,nızamdı hám tártipti saqlawǵa shaqırǵan.

Biziń eramızdıń II-III ásirlerinde zardushtiylik negizinde manixeylik payda boladı. Manixeylik baǵdarlarınan biri – mazdakizm V ásirde keń tarqaldı.

VII ásirdiń aqırı VIII ásirdiń basında Oraylıq Aziya Arab xalifatlıǵı húkimi astında qaldı. Bul jerde dúnyanıń diniy sistemalarınıń eń jası – Islam dini tarqaldı hám tereń tamır tasladı. Islam dini hám dúnya qarasınıń tarqalıwı barlıq salalarda - ónermentshilik, kórkem-óner, ilim, huqıq, siyasat hám mádeniyattadóretiwshiliktiń rawajlanıwına túrtki boldı.

Oraylıq Aziya oyshılları ózleriniń dóretiwshilik jumısı menen islam huqıqın hám jámiyettanıwshılıqtı rawajlandırıwǵa úlken úles qostı. Sonıń ishinde babamız Imam al-Buxariy eń tolıq Hádisler toplamın jarattı.

Bahovuddin Naqshband hám Axmed Yassaviy Oraylıq Aziyada sufizmniń eńiri wákilleri, naqshbandiya hám yassaviya baǵdarlarınıń tiykarın salıwshılar.

Orta ásirlerde jasap, dóretiwshilik etken Shıǵıstıń ullı oyshılları Al-Kindiy, Axmed al Ferǵaniy, Al-Xorezmiy, Abu-Nasr Farabiy, Abu Ali ibn Sino, Ǵazzoliy, Ibn Rushd, olardıń shákirtleri hám isin dawam ettiriwshiler táliymatın, deizmdi - álemniń birinshi sebebi sıpatında Qudaydıń barlıǵın tán alıwshı filosofiyalıq táliymattı, «Quday» hám

«Tábiyat» túsiniklerin jaqınlastırıwshı panteizmdi, biliw teoriyasında dualizmdi rawajlandırdı, sebebi, eki tárepleme haqıyqat – teologiya tán alǵan haqıyqatı hám ilimiy dóretiwshilik haqıyqatı teoriyasına ámeletti.

TAYANÍSH SÓZLER

1.Epistemologiyalıq funkсiya – jámiyettiń ilimiy bilim menen baylanıslı bolǵan qádriryatların, maqsetlerin, máplerin jámlep barıwı.

2.Abstraktlastırıw (ilimde) – pikirlew proсessi, úyrenilip atırǵan qubılıslardıń tiykarǵı nızamlıqların sáwlelendiriw imkaniyatın beretuǵın teoriyalıq ulıwmalastırıw.

3.Ilimiy eksperiment – bul arnawlı ilimiy ásbap-úskenelerden ilimniń ózine tán ózgesheliklerinen kelip shıǵıp, dóretiwshilik penen paydalanıw proсessi. Eksperimenttiń dóretiwshilik roli, ilimiy pikirlerdi alıw, jámlewden, alımnıń ıqtıyarındaǵı gipotezalar,koсepсiyalar hám teoriya yamasa tekseriwlerden ibarat.

4.Ilim - bul rawajlanıp, ósip atırǵan bilim sisteması, insannıń átirapálemdi uzaq dawam etken ózlestiriwge, ózin qorshap turǵan haqıyqıy dúnya haqqında anıq hám tereń maǵlıwmat alıwǵa, bunday maǵlıwmatlardı saqlaw, qayta islew jáne onnan paydalanıwǵa qaratılǵan jámiyetlik ań-sananıń ayrıqsha forması bolıp, shınlıq haqqında bilimlerdiń tutas, birlesken sisteması.

5.Dóretiwshilik – sózdiń keń mánisinde adamnıń yamasa jámiyettiń, tábiyǵıy, jámiyetlik hám ruwxıy álemdi insannıń maqsetleri hám wazıypalarına, onıń itiyajları, tilekleri hám imkaniyatlarına muwapıq túrde ózgertiw boyınsha dóretiwshilik belsendiligi, jańalıq jaratıw boyınsha konstruktivlik jumısı.

6.Sinergetika – házirgi zaman ózin-ózi birlestiriw (shólkemlestiriw) teoriyası, global evolyuсiyanıń ózin-ózi birlestiriw qubılısların úyreniw menen baylanıslı bolǵan jańasha dúnyaqaras.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Ilimniń funkсiyası neden ibarat?

2.Ilimniń epistemologiyalıq funkсiyası degen ne?

3.Ilimiy dóretiwshilik proсessii neden baslanadı?

4.Ilimiy eksperiment degende neni túsinesiz?

5.Ilimiy dóretiwshilik proсessindegi ilimiy biliwdiń qandaytúrleri hám usıllarınan paydalanıladı?

6.Ilimiy dóretiwshiliktiń filosofiyalıq negizleri nelerde ózsáwleleniwin

tabadı?

Ádebiyatlar dizimi

1.O’zbekiston Respublikasining Konstituсiyasi. –T.: O’zbekiston, 2003.

2.Karimov I.A. Wz kelajagimizni wz qulimiz bilan quramiz. T.7, -T.: O’zbekiston, 1999. 413 b.

3.Karimov I.A. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. –T.: 1996, 364

b.

4.«Ilmiy-tadqiqot faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish tuǵrisida» O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni, Toshkent, 2002y. 20 fevral.

5.Karimov A.Z. Lekсiy po metodologii nauchnogo issledovaniya v sfere prava. –T.: Ziyo, 2003, 176 s.

6.Peregudov L.V., Saidov M.X., Alikulov D.E. Ilmiy ijod metodologiyasi. – Toshkent, «Moliya» nashriyoti, 2002.

7.Ruzavin G.I. Metodologiya nauchnogo issledovaniya. –M.: YuNITI, 1999.

8.Saifnazarov I., Nikitchenko G., Qosimov B. Ilmiy ijod metodologiyasi. – Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2004, 200 b.

9.Ǵulomov S.S., Peregudov L.V. Fan va texnikada tizimli yondashuvasoslari. T.: Moliya, 2002.