Ilimiy doretiwshilik metodologiyasi (2009)
.pdfIZERTLEWDIŃ QOL JAZBASÍ ÚSTINDE ISLEW USÍLÍ
Reje:
1.Ilimiy til túsinigi
2.Ilimiy dóretiwshilikte tildiń ornı
3.Ilimiy dóretiwshilikte logikalıq pikirlew túrleri
ILIMIY TIL TÚSINIGI
Búgingi kúnde júz bergen kompyuter revolyuсiyası, ilimiy bilimniń jalpı matematikalasıwı, málimlemelestiriw hám málimleme qamtıwınıń globallıq ósiwi, ilimiy izertlewler sanınıń kóbeyiwi ilimiy dóretiwshilik metodologiyasında ilimiy izertlewlerdiń nátiyjelerin úyreniw, analizden ótkeriw, talqılawda rásmiylestiriw metodların birinshi orınǵa alıp shıqpaqta. Formal — logikalıq matematikalıq metodlar, usıllar, qatnaslar házirgi zaman alımınıń ilimiy dóretiwshiliginiń barlıq basqıshları menen dárejelerine kirip barmaqta.
Aristoteldiń klassikalıq logikası ilimiy mashqala yamasa qatnastı qalayınsha formallastırıw kerekligin kórsetedi. Bul formallastırıw algoritmi esaplanadı. Formal logikalıq hám házirgi zaman matematikasınıń evristlik funkсiyalarına súyenip, ilimiy dóretiwshilikte ilimniń birden-bir, universal tilin qáliplestiriwge ótiw múmkin. Házirgi zaman ilimiy izertlew orayları, laboratoriyaları hám istitutlarınıń dóretiwshilik izertlew jumısı proсessinde logikalıq izbe-izlik, formal –logikalıq qarama-qarsılıqsız kvintessenсiyası — matematika házirgi zaman kompyuterlestirilgen ilimniń tili ekenligi barǵan sayın aydınlasıp barmaqta. Házirgi zaman ilimiy biliwdiń wazıypaların sheshiwde matematikalıq metodlar menen usıllardıń dóretiwshilik roli sheksiz bolmaqta.
Matematika, logika ilim tilin rásmiylestiriw epistemologiyada raсional negiz sıpatında ilimiy dóretiwshiliktiń bekkem tiykarın jaratadı, ilimiy izertlewdiń empirik, teoriyalıq, intuitiv dárejelerinde alınǵan jańa bilimdi bekkemleydi, tiykarlaydı, túsindiredi hám onı tolıq logikalıq formaǵa saladı.
Ilimiy biliwdiń formal-logikalıq metodlarınıń dóretiwshilik roli sonda, ol rásmiy logikalıq durıs, mazmunlı, dóretiwshilik jemisli oy-pikir nızamların hám formaların, bir kóz qarastan basqa kóz qaraslardıń kelip shıǵıwı nızamlılıqların úyrenedi, sebebi, logikada sıpatlanǵan prinсipler izertlew obektiniń belgili bir qásiyetleri hám halatlarınıń turaqlılıǵın, óz-ara belgilenligin, bir-birin biykarlawın hám bir-birine muwapıqsızlıǵın sáwlelendir edi.
Formal logikalıq ilimiy biliwge onıń forması kóz qarasınan qaraydı, bul proсesstiń mazmunı táreplerin asbtraktlastıradı, ilimdegi dóretiwshilik proсessiniń logikalıq nızamların hám formaların
ajıratadı. Haqıyqıylıq qarama-qarsılıqsızlıqtıń logikalıq nızamların formallastırıwdıń tiykarın quraydı.
Ilimiy biliw hám dóretiwshilik metodologiyasında formalastırıw alımǵa teoriyada paydalanatuǵın túsiniklerdi, olardıń logikalıq ózgesheliklerin úyreniw maqsetinde usı túsiniklerdi mazmunınan ajıratıp alıwdı támiyinleytuǵın biliw operaсiyalarınıń kompleksi, dep sıpatlaw múmkin. Formallastırıw ilimiy teoriyanı ózine tán materiallıq obektler —simvolar (nıshanlar) kórinisinde sáwlelendiriw, teoriyanı dóretiwshilik rawajlandırıw bolsa usı simvollardı belgili bir qaǵıydalar tiykarında dúziw múmkinshiligin beredi.
Bunda ayırım ilimiy teoriyalardı, tiykarınan matematikalıq hám formal — logikalıq ilimiy teoriyalardı, tek usı teoriya úyrenetuǵın predmet salası mazmunlı metodlar hám qurallar járdeminde tereń analizdenótkerilgennen keyin formallastırıw múmkinligin itibarǵa alıp jáne tiyisli túsiniklerdiń mazmunın anıq bir mánili etip sıpatlaw kerek. Formal sistema dúziw ushın ápiwayı tábiy¬ıy til simvollarınan, awız eki sóylewden de paydalanıw zárúr. Til adamlardıń óz zamanlasları, aldıńǵı hám keleshek áwladlar menen óz-ara baylanıstı, insaniyattıń jámiyetlik rawajlanıwında úzliksizlik hám izbe-izlikti támiyinlew quralı bolıp xızmet etedi. Ayırım adamlardıń tájiriybesi, bilimi, dóretiwshiliginiń nátiyjeleri til belgileri hám simvolları járdeminde olardıń jeke múlkinen jámiyetlik múlikke, pútkil insaniyattıń múlkine aylanadı. Til bul jámiyetlik tájiriybe sintezi, kórinisi bolıp tabıladı. Martin Xaydegger tilge barlıq nárseniń úyi dep sıpatlama bergen. Subekt ózi úyrenip atırǵan obekttiń mánisin, onıń ózine tán táreplerin, ózgeriw, qáliplesiw, rawajlanıw nızamların til konstrukсiyaları hám simvollarda túsinip jetedi.
Belsendi ilimiy dóretiwshilikte mazmunlı ilimiy teoriya tiyisli formalastırılǵan teoriyanıń ilimiy áhmiyetiniń ólshemi bolıp xızmet etetuǵının itibarǵa alıw áhmiyetli boladı.
Házirgi zaman ilimiy dóretiwshiligin kompyuterlestiriw alımnıń pikir júritiw usılın ózgertedi, ol formallastırılǵan metodlardıń jalpı rawajlanıwın belgilep beredi hám bul proсessti jedellestiredi. Formallastırıw ilimiy teoriyalardıń mazmunın sistemalastırıw hámolardıń logikalıq dúzilisine anıqlıq kirgiziw kóz qarasınan úlken artıqmashlıqlarǵa iye bolıp, oy-pikirdiń ilimiy nátiyjelerge erisiw múmkinshiligin beretuǵın ayrıqsha bahalı quralı esaplanadı.
Informatika ilim hám texnikanıń rawajlanıwında birinshi orınǵa shıǵıp atırǵan házirgi zaman málimleme jámiyetinde málimleme proсesslerin formallastırıw mashqalası ásirese úlken áhmiyetke iye. Sebebi, málimleme proсessleriniń anıqlıǵı hám muwapıqlıǵı qayta islenip atırǵan málimleme formasın sáykeslestiriwge tikkeley baylanıslı. Formallastırıwdıń ilimiy dóretiwshilik metodı sıpatındaǵı metodologiyalıq áhmiyeti baǵdarlamalastırıw,matematika, matematikalastırılǵan tábiyattanıw, iykemli texnologiya, robot
texnikasında kórinedi. Házirgi zaman Franсuz neoraсionalisti Gaston Bashlyar usı múnásibet penen, bılay degen edi: «Ilimiy biliwdiń bar mashqalaları qandayda bir baslanǵısh matematikalıq strukturanı tańlaw menen real qoyıladı». Pikirdi dawam ettirip, ol taǵı bılay deydi: «Tek matematika — ózin ózi jaratıwshı formal talqıǵa, sırtqı materialǵa mútáj bolmaǵan formal aktivlikke ılayıq».
Házirgi zaman ilimiy biliwinde formanıń aktivligi, ilimiy izertlewlerdi formallastırıw metodlarınan keń paydalanıw házirgi zaman ilimiy tilin qáliplestiriwge úlken qızıǵıwshılıq oyattı.
Házirgi zaman iliminiń tili degende tábiyǵıy til tiykarında tariyxıy payda bolǵan, atqarıwshı epistemologiyalıq funkсiyalarına qarap ayırılatuǵın biliwdiń belgili qurallarınıń ieararxiyası túsiniledi.
Ilim tili ulıwma bolǵan halda, anaw yamasa mınaw ilimniń ózine tán ózgesheliklerin sáwlelendiredi. Matematika tili házirgi zaman formallastırılǵan ilim tiliniń negizin quraydı.
Matematika tili iliminiń tiykarǵı túsiniklerin hám belgilerin anıq jáne qatań anıqlaw, dállerdi izbe-iz dúziw, haqıyqıy bilim alıwdıń logikalıq — deduktivlik usıllarınıń texnikasın jetilistiriw múmkinshiligin beredi. A.Eynshteyn hám L.Infeld birlikte jazǵan
«Fizika evolyuсiyası» kitabında bılay dep kórsetken edi: «Ilimniń eń fundamentallıq ideyaları mánisi boyınsha ápiwayı bolıp, olardı ádette hár kimge túsinikli bolǵan til menen súwretlew múmkin. Biraq, anaw yamasa mınaw ideyadan kelip shıǵatuǵın nátiyjeler jıynaǵın qaptıp alıw ushın joqarı dárejede názik izertlew texnikasın biliw kerek. Eger biz ekstperiment nátiyjeleri menen salıstırıwǵa bolatuǵın juwmaqlar shıǵarıwdı qálesek, izertlew quralı sıpatında matematikadanpaydalanıwımız kerek».
Házirgi zaman matematikası hám matematikalıq logikanıń tili tábiyǵıy til tiykarında, matematikalıq qatnaslar hám logikalıq baqlawlardıń sózli sıpatlamaların arnawlı ashılǵan belgiler, simvollar menen almastırıw jolı menen jaratılǵan. Eń kóp paydalanılatuǵınbelgiler qatarına tómendegiler kiredi.
Máselen házirgi zaman matematikası belgilerinde kórsetilgen juwmaqtı tómendegi mániste bildiredi: A túrles obektlerdiń ayırım toparındaǵı qálegen a elementi ushın ayırım G qaǵıydası sáykes aırım elementi muwapıq dep qoyılıwı múmkin, basqa V obektlri toparınan 1 hám bir qatar mánislerge iye boladı: 1) - 1,2,3... p. Sonıń ishinde A hám V toparlar san kósheriniń tiyisli bóleklerin kórsetse, bul juwmaq U = F (x) Funkсional baylanıslıqtıń qısqartılǵan juwmaǵı esaplanadı.
Bunda x A toparındaǵı barlıq kórinislerden, u bolsa V toparındaǵı (bólimdegi) tiyisli kórinislerden ótedi.
Matematikalıq biliwde simvollardıń dóretiwshilik roline kóplegen ullı matematikler itibar qaratqan. Belgili nemeс matematigi Feliks Kleyn matematikalıq nıshanlardıń kúshine házil aralas «qálem insannan kúshlirek» dep baha bergen. Bunda ol belgiler járdeminde jańa
shınlıqlardı ashıw ushın óz pikirlerin qaǵazǵa qálem járdeminde túsiriw kerekligin názerde tutqan. Ullı Fizik Genrix Gerс Maksvelldiń klassikalıq elektrodinamikası teńlemeleri haqqında bılay degen: «Bul ájayıp teoriyanı úyrenip atırǵanda waqtıwaqtı menen matematikalıq formulalardan jan hám aqıl –oy barday, olar bizden, hátte óz avtorınan da aqıllıraq bolıp kórinedi».
Formallastırıwdıń ilimiy biliw hám dóretiwshilik metodı sıpatında ózine tán ózgesheligi sonda, ol baqlawlardıń mazmun dárejesinde matematikalıq belgiler hám logikalıq simvollar járdeminde júrgiziledi.
«Eger... bolsa, onda... boladı» logikalıq háreketi bir belgilerdiń izbeizliginen ekinshi izbe—izlikti keltirip shıǵarıw menen almastırıladı. Ilimiy bilimdi formallastırıw, teoriyanı deduktivlik sáwlelendiriwdiń sonday bir usılı, ol obekttiń mazmunın hám mánisin qosımsha analizden ótkeriwdi talap etedi jáne formalastırıw obekti haqqındaǵı barlıq bilimler belgi hám simvollar kórinisinde sáwlelendiriledi.
Formallastırıw tariyxıy matematikalıq esaplaw menen baylanıslı bolıp, bunı dáslepki ret J. Bul, G.Kantor, G.Frege, J.Peano, A.Tarskiy hám basqalar qolǵa alǵan. Formallastırıwdıń usı túrin sıpatlaw ushın
«matematikalastırıwatamasınan paydalanıladı. Teoriyanı formallastırılǵan til quralları AIQOL, Fortcan, Basic, Programming Language, Assembeer hám basqalar járdeminde aksiomatik —deduktivlik dúziw formallastırıw metodınıń rawajlanıwınıń joqarı basqıshı bolıp tabıladı.
Házirgi zaman kompyuterlestirilgen iliminiń formallastırılǵan tillerinde logikalıq juwmaq shıǵarıw, teoriyanı deduktivlik sáwlelendiriw proсessi logikalıq izbe-izlik talapların qanaatlandıratuǵın tómendegi algoritm kórinisinde sáwlelenedi.
baqlaw júrgiziw túri hám onıń durıslıǵı tek dálillew formasınabaylanıslı boladı.
dálillew tek tiykarlı dálillerge, aksiomalarǵa súyenedi hám formallogikalıq juwmaq shıǵarıw qaǵıydalarına boysınadı.
dálillew elementar, sheklengen formalastırılǵan tilge súyengendeǵana isenimli boladı.
Ilimiy izertlewdi formallastırıwda qatań dálillew, anıq sıpatlanǵan aksiomalar hám qaǵıydalarına tiykarlanadı: dálillewde salamat pikir intuiсiyaǵa tiykarlanıwǵa, sxema yamasa sızılmanıń kórgizbeliligine hám usıǵan usaǵan logikasız faktorlarǵa jol qoyılmaydı.
Solay etip, tolıq formallastırılǵan ilimiy bilim házirgi zaman epistemologiyasında aksiomatik-deduktivlik metod járdeminde tártiplestirilgen «protokollıq usınıslar» dep atalatuǵın formal kóz qaraslar sistemasın quraydı. Ilimiy bilimdi formallastırıw alımnıń dóretiwshilik oy-pikirine usı bilimniń logikalıq dúzilisin anıqlaw imkanın beredi. «Burbaki toparı» ataması menen belgili bolǵan ataqlı franсuz matematikleri toparı bılay dep kórsetedi: «Aksiomatik metod bizdi kórip shıǵılatuǵın hár bir teoriyaǵa tán bolǵan detallar túbinde
jasırınıp jatqan ulıwma ideyalardı tabıwǵa, bul ideyalardı ajıratıp alıp, olardı izertlewge úyretedi».
Aksiomatik metod ulıwma ideyalardı izlewge májbúrlep qoymastan, al izertlewshige burın ajıratılǵan teoriyalar arasında óz-ara baylanıstı hám uqsaslıqtı anıqlawǵa járdemlesetuǵın hár qıylı formalizmlerdi keltirip shıǵarıw imkanın da beredi. Sonlıqtanda Burbaki bul metodqa formal logikanıń ómirden ayrılǵan skeleti dep emes, al rawajlanǵan organizmdi toyındıratuǵın dárek, izertlewdiń mazmunlı quralı dep qaraydı.
Formallastırıw metodında óz kórinisin tapqan ilimiy dóretiwshilik hám izertlew obektlerine abstraktlıq qatnas ilim jáne epistemologiyanıq barlıq salalarına matematikanıń kirip barıwı ushın keń imkaniyatlar ashadı.
Formal aksiomalar kóplegen mazmunlı talqılar islew imkanın bergeni sebepli, olardı hár saparı qaytadan kórip shıǵıw hám izertlewdiń hár bir arnawlı salasında olardan teoremalardı keltirip shıǵarıw talap etilmeydi. Ilimniń bul salası obektleri tiyisli formal dúzilis aksiomaların qanaatlandıratuǵınına isenim payda etiw hám úyrenilip atırǵan obektler arasında matematikalıq baylanıslıqtı anıqlaw ushın tayar formallastırılǵan algoritmnen paydalanıw zárúr. Matematikalıq til
— formulalar, teńlemeler, teńsizlikler, Funkсiyalar, grafikler járdeminde tábiyǵıy, texnikalıq hám jámiyetlik ilimler izertlep atırǵanqubılıslar hám proсesslerdiń hárqıylı qásiyetleri hám qatnasıqları arasındaǵı baylanıslardı anıq jáne keńnen sáwlelendiriw múmkin.
Ilimiy izertlew proсessinde qollanılatuǵın formallastırılǵan til tómendegi ózgeshelikleri menen sıpatlanadı.
ayırım alifbeniń, yaǵnıy usı tildiń «sózlerin» hám «gáplerin» dúziw imkanın beretu¬ın obektlerdiń belgili bir toparınıń bar ekenligi;
simvollardan qalayınsha hár qıylı kombinaсiyalar — «sózler» hám
«gápler» dúziw múmkinligin kórsetetuǵın qaǵıydalar (postulatlar, aksiomalardıń) bar ekenligi.
Kompyuterler, maǵlıwmatlar bazaları, globallıq kompyutertarmaqları (Internet) jaratılıp, keń tarqalǵanǵa deyin ilimiy dóretiwshilikte formallastırıwdan keń paydalanıw haqqında aytıw qıyın edi. Insannıń jámiyetlik rawajlanıwınıń postindustrial, málimleme basqıshına ótiwi biliwde hár qıylı formal metodlardan ámeliymaqsetlerde paydalanıw ushın sheksiz imkaniyatlar ashtı.
Formallastırılǵan ilimiy bilimniń tiykarǵı túsiniklerin, sıpatlamaların hám aksiomaların anıqlaw izertlewdiń eń awır, dóretiwshilik bólegin quraydı: eger formal til biliminiń mazmunın formula hám simvollar tilinde sáwlelendirse, al mazmunlı teoriya real qubılıslar menen proсesslerdiń belgili bir salalarınıń óz-ara baylanısıhám nızamlıqların sáwlelendiredi.
ILIMIY DÓRETIWSHILIKTE TILDIŃ ORNÍ
«Sóz benen pikir tartısları ótkeriledi, sistemalar dúziledi», dep jazǵan edi ullı Gyote. Haqıyqatında da, sóz baylıǵınan, ápiwayı awızeki, sonday-aq, arnawlı ilimiy tilden mazmunlı, jemisli paydalanıwdı bilmegen adam ilimiy pikir tartısların hám dodalawlardı júrgize almaydı.
Ilimiy dóretiwshilik, ilimiy jańalıqtıń nátiyjeleri ilimiy maqala, esabat, dissertaсiya, monografiya hám basqada túrlerde til, sóz benen rásmiylestiriledi. Ilimiy biliw hám dóretiwshilikte insan tiliniń aktivligi mashqalası til hám oy-pikir filosofiyalıq mashqalası menen úylesedi: olardıń óz-ara baylanısı tıǵız, ajıralmas sıpatqa iye. Sebebi, ań-sana mánáwiyattıń joqarı kórinisi, adamnıń ishki, subektiv dúnyası insannıń quramalı dúziliske iy bolǵan miyiniń funkсiyası sıpatında payda bolıwı múmkin, al insannıń miyi miynet hám sóylew tásirinde qáliplesedi.
Ań-sana hám til bir, bekkem baylınısqan biraq bul ishki, qaramaqarsılıqlarǵa tola birlik ań-sana barlıq nárseni, shınlıqtı sáwlelendiredi, al til bolsa onı kórsetedi hám pikirdi bildiredi. Sózde insannıń pikirleri, obrazları hám túsinikleri, sezimleri, emoсiyaları hám keshirmeleri materiallıq formaǵa (awızeki sóz — hawazǵa, jazba sóz-jazba formaǵa iye boladı) hám usı tiykar adamnıń ishki dúnyasınan sırtqı dúnyaǵa ótedi, basqa adamlardıń múlkine aylanadı. Insannıń tili adamlardıń birbirine tásir kórsetiw, olardıń bir-biri menen baylanıs jasaw hám bir birin túsiniw quralı. Til ań-sananı hám onıń biliw, dóretiwshilik funkсiyaların qáliplestiredi. Insannıń aqılǵa muwapıq sózi, tili bir áwlad wákilleri arasında da, ótmish hám keleshek áwladlar arasında da baylanıs funkсiyasın atqaradı. Til járdeminde kitaplar, jılnamalar, manuskriptlerde sáwlelendirilgen ótmishtegi waqıyalar, hádiysler haqqında tariyxıy dárekler, maǵlıwmatlar búgingi kúnge kirip kelmekte. Bilim, ilimiy dóretiwshilik durdanaları, til hám kitap arqalı áwladtan-áwladqa ótip, ilimiy dóretiwshilik proсessiniń miyraslıǵın hám úzliksizligin támiyinlep kiyatır.
Insan oy-pikiriniń eń joqarı jetiskenlikleri sózlerde óziniń anıq kórinisin tabadı. Til insan pikirin bildiriwdiń universal quralıesaplanadı. Til insan menen birge júzege keledi hám onıń turmısında ayırıqsha áhmiyetli orın tutadı. Til járdeminde insan basqa adamlar menen baylanıs jasap hám málimleme almasıp qalmastan, al ilimiy hám filosofiyalıq abstrakсiyalar, túsinikler, baqlawlar da jaratadı. Til járdeminde insannıń ańı-sanasında qubılıslar hám predmetlerdiń ideal obrazları menen modelleri jaratıladı.
Solay etip, ań-sana hám til bir, sebebi olar kelip shıǵıwı hám tariyxıy rawajlanıw proсessinde bir-biri menen tıǵız baylanısqan. Til pikirdiń materiallıq forması, mánisi boyınsha ań-sana da, til de jámiyetlik qásiyetke iye. Áyyemgi, atababalarımız bir-birine qanday da bir nárseni aytıw, óz pikir hám bilimi menen ortaqlasawǵa talap sezgen dáwirlerde tilge itiyat tuwılǵan. Oy-pikir hám til birbirinen ayırım
túrde, óz aldına bolmaydı. Til oy-pikirdi obektivlestiredi, onı basqa adamlarǵa túsinikli etedi, adamlar ózin qorshaǵan ortalıq haqqında tilarqalı túsinik payda etedi.
Insan óz ómiriniń dáslepki dáwirinde aq dúnyanı túsinip, sezine baslaydı. Ol ózin qorshaǵan álemdi belsene, dóretiwshilik penen ózgertedi hám oǵan baylanıslı múnásibetin til járdeminde bildiredi.
Óziniń rawajlanıw proсessinde til turaqlı jetilisip baradı. Onıń sóylew quralları sistemasıda bayıp baradı, insanǵa emoсionallıq — psixologiyalıq tásir kórsetedi hám onıń quramalı bolıp baratırǵansezimleri menen keshirmelerin bildiredi.
Til insannıń ruwxıy turmısınıń qubılısı sıpatında adamnıń sanasın, oy-pikir dárejesin, real dúnyanıń mazmunın tereń túsiniwi dárejesin ushın qáliplestiredi. Házirgi zaman strukturalıq lingvistikası franсuz mektebiniń iri wákilleriniń biri Gyustav Giyom tildiń joqarıda atap atap ótilgen qásiyeti haqqında bılay degen edi: «Túsinbewshilikler kelip shıqpawı ushın til strukturaları bizge insaniyattıń tariyxıy rawajlanıwınıń belgili bir jerinde hám belgili bir dáwirinde adamlardıń piikrlew imkaniyatların emes, al hár bir adam jeke alǵanda qanday dárejede rawajlanǵan bolmasın adamlardıń oy-pikiri páske túsiwi lazım bolmaǵan imkaniyatlar dárejesin kórsetetuǵının atap ótiw kerek. Til strukturaları usı tariyxıy dáwirde adamlardıń ayırım toparı ushın ulıwma bolǵan mánáwiy сivilizaсiya dárejesin, yaǵnıy usı topardaǵı minima shártlerin kórsetedi». Oy-pikir hám dáretiwshiliktiń eń joqarı dárejesin, mánáwiy сivilizaсiya dárejesin belgilep, til biliwde hám biliw nátiyjelerin adamlar сivilizaсiyasınıń usı tariyxıy dúnya kózqarasınan túsinip jetiw, talqılaw proсessinde jámlestiriwshi, integrativlik rol atqaradı. Gyustav Giyomnıń ózi tilge pikir aǵımın tártiplestiriw usılı dep qaraydı. «Bul haqqında oǵan maǵlıwmat beretuǵın til bolmaǵanda, pikirlewshi, ózinde óz pikirin dúziwshi insan (eger, ol pikirin dúzbegende, pikir bolmas edi) usı pikirdi dúziwdiń qaysı basqıshında turǵanın bilmegen bolar edi. Ásirler, dáwirler, máwritlerden ótip til insanǵa, óz pikirin dúziwshige juwmaqlanǵan dúzilis kórinisin beredi». Pikir sóz arqalı bildirilip, jámiyette islep shıǵılǵan mánislerde qáliplestiriledi, dúziledi hám basqa adamlardıń sanasına túsinikli túrde jetkeriledi. Pikir til járdeminde obektivlesedi, subektten ajıraladı. Sebebi, tilde pútkil insaniyat óziniń tariyxıy rawajlanıwında qorshaǵan dúnyanı dáretiwshilik biliwi proсessinde toplaǵan bilimi óz kórinisin tabadı. Házirgi zaman strukturalıq lingvistika mektebine tiykar salıwshı, shveyсariyalı lingvist Ferdinand de Sossyur tilge nárselerdiń tábiyǵıy jaǵdayına tiykarlanbaǵan ayırıqsha jámiyetlik qubılıs dep qaraydı. Til
— bul belgili semiotik sistema bolıp tabıladı. Adamlar bir-birin tek tilarqalı túsinedi. Til belgili sistema sıpatında háreketsheń, shártli, ol hámme jerde boladı, ol dóretiwshilikke hám hátte franсuzsha ájayıp gózzallıqqa iye.
Poststrukturalist Mishel Fuko óziniń «Diskursiv ámeliyatlar filosofiyası» shıǵarmasında sózler (til) hám nárseler filosofiyalıq, epistemologiyalıq kózqarastan inert bolıp, belgili bir qaǵıydalar (Formal logikalıq hám salamat pikir) tiykarında ámelge asırılatuǵın filosofiyalıq diskurs, subekttiń ámeliyat hám biliwde sázler jáne nárselerden sapalı túrde, dáretiwshilik paydalanıwı olarǵa jan baǵıshlaydı, dep kórsetedi. Diskurs til hám shınlıqtı jaqınlastıradı, biraq sózler hám nárselerdi quram bóleklerine ajıratadı, sózlerdiń mánisin iykemli hám turaqsız etip qoyadı. M.Fukonıń konсepсiyasına muwapıq, til hár túrli dáwirler mádeniyatında pútkilley hárqıylı orın tutadı. Oyanıw dáwirinde til basqa kóplegen nárseler arasındaǵı nárse dep, klassik raсionalizmi dáwirinde pikirdiń ashıq-aydın kórinisi, dep tán alınǵan. Al házirgi zaman postmodernistlik jámiyetinde til biyǵárez kúsh esaplanadı.
Amerikalı til izertlewshi alım Noem Xomskiy til tiykarları menen kúndelikli turmısta tilden paydalanıw arasında qatań shegara ótkeredi.Lingvistlik uqıplıqqa iye bolǵan adamnıń dóretiwshilik belsendiligi tildiń grammatikalıq qaǵıydaları tiykarında bilim hám mániske tolıq bolǵan kóplegen gápler dúziwde kórinedi. N.Xomskiy «Universal grammatikalıq ózek» (negiz) konсepсiyasın — barlıq tiller ushın ulıwma qaǵıydalardıń bir variantlı toplamın islep shıqtı. Belgili bir til (rus, inglis, qıtay tilleri) bolsa usı universal ózek, ólshemleri anaw yamasa mınaw toplamınıń ámeliy kórinisi boladı.
Amerikalı alım M.Minskiy tárepinen islep shıǵılǵan tildi hám insannıń biliwinde tildiń ornın analizden ótkeriwge baylanıslı
«Freymshe» qatnas, epistemologiya jáne ilimiy biliw hám dóretiwshilik metodologiyasında belgili dárejede qızıǵıwshılıq oyatadı. Alım «Freym» atamasın qanday da bir obektti yamasa qubılıstı belgili tárizde sıpatlaw ushın kirgizgen. Biliwge Freymshe qatnasta insannıń oy-pikirinde málimlemeni ańlap jetiw, saqlaw, tildi baylanıs quralı sıpatında, jetilistiriw proсessi júz beriwi ushın tiykar jaratatuǵın negizgi, strukturalıq elementlerdi ajıratıw talap etiledi. Mine usı elementler freymler bolıp tabıladı. «Insan ózi ushın jańa jaǵdaydı biliw yamasa ápiwayı nárselerge jańasha qaraw ushın óz yadınan biz freym dep ataytuǵın maǵlıwmatlardıń ayırım dúzilisin (obrazın) sonday mólsher menen tańlap aladı, bunnan ol usı freymde óz aldına, ayırım detallardı ózgertiw jolı menen qubılıslar yamasa proсesslerdiń taǵı da keń dúrkinin ańlap jetiw ushın struktura payda etiwdi gózleydi. Mine usı jaǵday bul teoriyanıń tayanısh noqatı bolıp xızmet etedi», dep jazadı M.Minskiy. Máselen, bólmege kirip, bul jerde stul kóriwdi kútken adam stul freymine iye boladı. Gúrriń oqıwǵa kirisken adam bosla, gúrriń freymine iye boladı. Bul freymler hám olardıń óz-ara tásir etiw mexanizmleri insan ómiri dawamında qáliplesip hám rawajlanıp baradı. Bilim haqqında freymshe túsiniklerdiń abzallıǵı olardıń únemliliginde, kompyuter tarmaǵı maǵlıwmat bazasınan málimlemeni avtomatlastırǵan usılda izlew waqtın
qısqartıw imkaniyatın beriwde hám ilimiy izertlewlerdiń hár qıylı salalarında freym tilinen paydalanıwdıń qolaylıǵında bolıp tabıladı.
Martin Xaydegger tildiń mánisi haqqında pikir júritip, insan pikirde hám tilde barlıq nárseni sáwlelendiretuǵının atap kórsetken edi. Filosofiyalıq germenevtikanıń basqa bir iri wákili, Xans-Georg Gadamer túsiniw germenevtikanıń tiykarǵı mashqalası, germenevtikanıń kúshi filosofiyanıń universallıǵında ekenligin kórsetip ótedi. Onıńpikirinshe, insannıń dúnyanı túsiniwi, adamlardıń bir-birin túsiniwi
«til stixiyasında» ámelge asadı.
XX ásirdiń analitikalıq filosofiyası kóleminde Gottlob Frege óziniń «Túsiniklerdi esaplaw» kitabında tildiń jańa filosofiyalıq teoriyasın jarattı. Bul teoriyada ol mazmun, mánis hám shınlıq haqqındaǵı táliymattı rawajlandırdı. Bul kitabı menen ol házirgi zaman matematikalıq logikasına tiykar saldı. Bertran Rassel Frege teoriyasın islep shıǵıp hám oǵan sın kózqarastan anıqlıq kirgizip, tildi biliw hám baylanıs quralı sıpatında hárqıylı abstraktlar, eki jaqlamalıqlar, jumbaqlardan azat etiwge, oǵan logikalıq anıqlıq, izbe-izlik tús beriwge háreket etti.
Ustazı hám dostı B.Rasselden ayırması Lyudvig Vitgenshteyn logikaǵa qaraǵanda da kóbirek tilge qızıqsındı. Tildiń statusı haqqında pikir júritip, ol predmetler dúnyası hám insannıń ishki dúnyası menen til qalayınsha baylanısadı, degen sorawǵa juwap izledi hám tómendegi juwmaqqa keldi. Logika tilde óziniń tikkeley sáwleleniwin tabadı, logika hám tildiń dúzilisi ámelde bir qıylı. Biliw teoriyasına kelsek, Vitgenshteyn onı óz aldına ǵárezsiz áhmiyetke iye emes, dep taptı. Sebebi tildi úyreniw, pikirlew proсesslerin úyreniwdi bildiredi. Til pikirdi sáwlelendiriw shegerası bolıp, bul shegaradan ótiw múmkin emes. Sebebin onıń artında mánissizlik turadı.
Rudolf Karnap til sintaksisiniń logikalıq ózgesheliklerin anıqladı. «Tildiń logikalıq sintaksisi» kitabında Karnap logikalıq til dúziw ushın belgilerdi tártiplew hám bir juwmaqtan basqa juwmaq jasaw qaǵıydaların jaratıw zárúr, dep kórsetedi. Eń áhmiyetlisi sonda, til durıs dúziliwi kerek. Bul model tiykarında, ilimiy bilim negizinde subekttiń sezim keshirmelerin kórsetetuǵın pútkilley haqıyqıy, protokolda belgilengen gápler turadı. Ilimiy tildiń qalǵan barlıq gáplerin verifikaсiya etiw, protokolda belgilengen gápler menen baylanıstırıw kerek.
Alfred Tarskiy haqıyqattı silantik anıqlawda tábiyǵıy tilge tán bolǵan semantikalıq, mánis penen baylanıslı (Rassel hám «Jalǵanshı» paradokslarına uqsas) paradokslardı jeńiwge háreket etti. Tarskiydiń pikirinshe, tábiyǵıy tillerdi formallastırıw múmkin. Haqıyqattı qatań anıqlaw bolsa materiallıq muwapıqlıq hám formal-logikalıq qaramaqarsılıqsızlıq talapların qanaatlandırıwı kerek.
Uillard Kuain teoriyanıń ayırım bólek gápleri hám gipotezaları emes, al óz-ara baylanısqan gápleri sisteması, onıń mentatili ilimiy biliwde
sınaqtan ótkeriliwi tiyis, dep kórsetti. Ilimiy teoriya tájiriybe menen duslasqanda teoriyanıń mentatili adamlardıń konvenсionalizmi, kelisiwi tiykarında ózine-ózi dúzetiw kirgiziwge uqıplılıǵı sebepli turaqlı hám bekkem bolıp qaladı. Teoriyalar nátiyjesinde biz obektler haqqında maǵlıwmat alamız, teoriyalardı bir-birine salıstırıp biz ámelde olardıń tillerin bir-birine salıstıramız. Tiller ámelinde tillerdiń tolerantlıǵı bir-birine baylanıslı «keń peyilligi», óz-ara talqılawlar, teoriyanı bir tilden basqa tilge qaratıw orınlı boladı. Biraq bunı logika hám filosofiyanıń qatań qaǵıydalawında ámelge asırıw kerek.
Ulıwma alǵanda, tildiń analitikalıq filosofiyası hár bir tilde semantika (forma), sintaksis (mánis) hám pragmatika (til shegaralarınan shıǵıw) dı birlestiriwden kelip shıǵadı.
ILIMIY DÓRETIWSHILIKTE
LOGIKALÍQ PIKIRLEW FORMALARÍ
Ilimiy dáretiwshilik bilimdi sistemaǵa salıw forması sıpatında ózine tán ózgesheliklerge iye. Oy-pikir hám biliwdiń abstrakt — logikalıq formaların universallastırıw bilimniń rawajlanıwında ilimniń rolin taǵı da tereń hám tolıq anıqlaw múmkinshiligin beredi. Ilimiy dóretiwshilikte oy-pikirdiń logikalıq formaların hám nızamların universallastırıw ilimiy dóretiwshilik logikasın tolıǵıraq ashıwǵa, alımnıń dóretiwshilik oy-pikir ǵáziynesiniń jańa baylıqların ashıwǵa járdemlesedi.
Atap aytqanda, analitikalıq filosofiyada rawajlanıwın tapqan ilimiy bilimniń rawajlanıw konсepсiyası universal (ulıwma) bilim sistemasınıń ishki logikalıq qarama-qarsılıqsızlıǵı, onıń barlıq qaǵıydalarınıń universal logikalıq formalar — tikkeley tájiriybe nátiyjelerin esapqa alatuǵın protokolda belgilengen gáplerge muwapıqlıǵın joqarıda atap ótilgen sistemanıń ilimiylik ólshemi dep esaplaydı. Ilimiy bilimniń birligi ilim, predmetinde, ilimiy izleniw obektinde, sonday-aq ilimiy tildiń logikalıq formasında, onıń atamalarında óz kórinisin tabadı. R.Karnap formallastırılǵan ilimiy tildiń universal invariant sıpatındaǵı birligi, onıń redukсiyanıń ulıwma negizi esaplanıwı, ilimniń barlıq salalarınıń atamaların oǵan (tilge) birlestiriw zárúrligi haqqında aytqan edi. Haqıyqatında da, tariyxıy ámeliyat proсessinde ayırım obekt haqqında bar bolǵan bilimler ayırım ilimge yamasa onıń bólimine birlesedi. Izertlewler hám ilimiy dóretiwshiliktiń rawajlanıwı bolsa usı obektke tán bolǵan nızamlardıń ashılıwına alıp keledi. Bul nızamlıqlar bir-biri, obekttiń ózi, onıń mánisi menen baylanıslı bolıp, olar universal logikalıq formada kórsetiliwi kerek.
Oy-pikirdiń logikalıq formaların universallastırıw, obekttiń áhmiyetsiz, tosınnan bolǵan táreplerin abstraktlastırıw arqalı biliw