Ulıwma pedagogika

3-TEMA: PEDAGOGIKALÍQ UQÍPLÍLÍQLAR, PSIXOLOGIYALÍQ-PEDAGOGIKALÍQ UQÍPLÍLÍQLARDÍŃ TÁRIYIPLENIWI

J O B A:

1.Uqıplılıqlar haqqında túsinik. Pedagogikalıq hám ulıwma uqıplılıqlar

2.Pedagogikalıq uqıplılıqlar hám pedagogikalıq sistemalardı korrelyaciyalaw.

3.Pedagogikalıq sistemalardıń funkcional komponentleri.

4.Pedagogikalıq uqıplılıqlardıń eki toparı – perceptivrefleksiv hám joybarlaw-gnostikalıq

5.Pedagog tárepinen talaba shaxsın biliwdıń mexanizmi

6.Shaxstıń hám pedagogikalıq iskerliginiń psixologiyalıq struktura komponentleri.

7.Ulıwma, jeke, pedagogikalıq uqıplılıqlar strukturası.

8.Pedagogikalıq hám texnikalıq uqıplılıqlardıń baylanısı.

TIYKARǴÍ TÚSINIKLER: qábilet, pedagogikalıq uqıplılıq, pedagogikalıq qolınan keliw, pedagogikalıq sistema, sistemanıń strukturalıq hám funkcionallıq komponetleri, uqıplılıqlar strukturası, pedagogikalıq takt, identifikaciya, empatiya, decentraciya, refleksiya, persetiv-refleksiv uqıplılıqlar, joybarlawgnostikalıq uqıplılıqlar, anticipapaciya, pedagogikalıq talantlılıq, texnikalıq uqıplılıqlar.

UQÍPLÍLÍQLAR (16 kestege qarań) – bul shaxstıń, ol tárepinen iskerlikti bir yaki bir neshe túrlerin tabıslı orınlaw shárti bolıp tabılatuǵın individual qásiyeti.

31

UQIPLILIQLARDÍŃ ÚSH MÁJBÚRIY BELGISI

B.M.Teplov boyınsha:

1.bir insandı basqasınan ajıratıp turatuǵın individual psoxologiyalıq ózgeshelikleri;

2.hár qanday emes, al tek bir yaki kóp iskerlikti tabıslı orınlawdı támiyinleytuǵın individual ózgeshelikler ǵana;

3.“uqıplılıq” túsinigi sol insanda qáliplesip úlgergen bilimler, uqıp, kónlikpelerge keltirilmeydi.

UQÍPLÍLÍQLAR HÁM QÁBILETLER MÚNÁSIBETI: ( 17 kestege qarań)

1) Tek anatomiya hám fiziologiyalıq ózgeshelikleri ǵana tuwma bolıwı múmkin, yaǵnıy uqıplılıqlardıń rawajlanıwı tiykarında jatatuǵın qábiletler, uqıplılıqlardıń ózi rawajlanıwdıń nátiyjesi bolıp esaplanadı;

2) bárshe uqıplılıqlar (matematikalıq, muzıkalıq, ushıw, súıwretlew, pedagogikalıq hám basqa) iskerlikte “jaratıladı”.

UQÍPLÍLÍQLAR DÁREJELERI: 1) talant; 2) geniallıq.

TALANT – bul shaxstıń belgili bir iskerliktegi uqıplılıqlarının joqarı da‘rejesi. GENIALLÍQ – dóretiwshilik uqıplılıqların kórsetiwdiń joqarı dárejesi. ULÍWMA UQÍPLÍLÍQLAR – bul shaxstıń sonday individual qásiyetleri bolıp, olar bilimdi iyelewde salıstırmalı jeńilliklerdi hám ónimli bolıwın hám iskerliktiń hár

32

qıylı túrlerin iske asırıwdı támiyinleydi. ARNAWLÍ UQÍPLÍLÍQLAR – bul iskerliktın qaysı bir salasında joqarı nátiyjege erisiwge járdem beretuǵın shaxs qásiyetleriniń sisteması. Arnawlı uqıplılıqlar ulıwma túri menen tıǵız baylanısqan.

PEDAGOGIKALÍQ UQÍPLÍLÍQLAR – bul pedagog shaxstıń pedagogikalıq iskerlik talaplarına juwap beretuǵın hám usı iskerlikti iyelewde tabısın anıqlawshı individual psixologiyalıq ózgeshelikleriniń jiynagi.

Pedagogikalıq uqıplılıqlar ulıwma uqıplardıń rawajlanıwınıń joqarı dárejesi: baqlaǵıshlıq, oylaw, uǵınıwdı talap etedi. Basqa uqıplar pedagogikalıq jónelis hám pedagogikalıq uqıplılıqlar olardıń keleshektegi rawajlanıwı sharayatında ǵana pedagogikalıq iskerlik salasında qamtıp alınadı.

ISKERLIKTIŃ JETEKSHI

JÓNELISI BOYÍNSHA

OQİTİWSHİLAR

TIPOLOGIYASÍ (100%)

PEDAGOGIKALÍQ UQÍPLÍLÍQLARDÍŃ PEDAGOGIKALÍQ QÁBILETTEN ÓZGESHELIGI:

Pedagogikalıq uqıplılıqlar – bul shaxstıń ózgeshelikleri.

Pedagogikalıq qábilet – bul insan tárepinen joqarı dárejede iske asırılatuǵın pedagogikalıq iskerliktın belgili bir aktleri

33

PEDAGOGIKALÍQ UQÍPLÍLÍQLAR KOMPLEKSI, (18 kestege qarań) oqıw-tárbiya procesin ónimli iske asırıw ushın zárúrli :

1.Didaktikalıq – pedagogtıń oqıw materialın ayqın, túsinikli, anıq bayan etiw qábileti, studentti qızıqtıra alıw, onın oy-pikirin oyata alıw qábileti;

2.Ilimiy-biliw yaki akademiyalıq– ilimniń tiyisli salasına sáykes keliwin onı tereńnen biliw uqıbı;

3.Perceptiv – studenttiń ishki dúniyasına kirip barıw, shaxstı názik túsiniw, bet-júzine qarap oqıp alıw, kásiplik ańlaǵıshlıq, empatiya, pedagogikalıq intuiciya; psixologiyalıq baqlawshılıq;

4.Shólkemlestiriw – studentler jámáátin strategiyaliq áhmiyetli máselelerdi sheshiwge shólkemlestiriwi hám qollapquwatlaw uqıpları;

5.Avtoritar– studentlerge tikkeley emocional-erk tásir ótkeriw uqıpları hám usı tiykarda olarda avtoritetke erisiwi qábileti;

6.Kommunikativ – talabalar menen durıs óz ara múnásibetti ornatıw, olardı ózine tarta alıw uqıbı, Múnásibette álpayımlıq;

7.Sóz –óz pikir hám sezimlerin sóz arqalı, mimika, pantomimika járdeminde ayqın hám anıq ańlata alıw uqıpları

PEDAGOGIKALÍQ UQÍPLÍLÍQLAR KONCEPCIYASÍ, házirgi waqıtta N.V.Kuzmina tárepinen rawajlandırılǵan aytarlıqtay tolıq sistema esaplanıp, ol boyınsha bárshe pedagogikalıq uqıplılıqlar pedagogikalıq sistemanıń tiykarǵı aspekt (tárep)leri menen anıqlastırıladı (súwretke qarań).

SISTEMA – bul integral qásiyetleri hám nızamlarına iye bolǵan turaqlı birlik hám bir pútinlikti dúziwshi óz ara bylanısqan elementlerdıń kópligi.

PEDAGOGIKALÍQ SISTEMA – bul ósip kiyatırǵan jas

áwladtı hám eresek adamlardı tálim beriw, tárbiya hám oqıtıw máselelerine baǵındırılǵan óz ara baylanıslı strukturalıq hám funkcionallıq komponentlerdiń kópligi

STRUKTURALÍQ KOMPONENTLER – bul pedagogikalıq sistemanıń tiykargı bazalıq xarakteristikalıq, atap aytqanda: maqseti, tálim mazmunı (oqiw informaciyası),

34

pedagogikalıq kommunikaciya quralları (formaları, metodikalıq tásilleri, oqıtıw quralları), pedagoglar, talabalar (oqıwshılar).

FUNKCIONAL KOMPONENTLER – bul basshılar, pedagoglar, talabalar (oqıwshılar) iskerligi procesinde júzege keliwshi tiykarǵı strukturalıq komponentlerdiń turaqlı bazalıq baylanısları, sonın menen birge pedagogikalıq sistemanı háreket etiwin, rawajlanıw, jetilisiwin támiyinleytuǵın hám usının aqıbetinde turaqlıqtı, shıdamlılıqtı, jasawshańlıqtı támiyinleydi.

35

PEDAGOGIKALÍQ SISTEMA BES TIYKARǴÍ

FUNKCIONAL KOMPONENTLERI:

1)gnostikalıq

2)joybarlaw

3)konstruktivlik

4)kommunikativlik

5)shólkemlestiriw

bul elementler pedagog bazalıq qábileti, sonday-aq, ulıwma pedagogikalıq uqıplılıqlarǵa iye pedagogtıń individual iskerliginiń komponentleri esaplanadı.

M – tálim maqseti

С – talim mazmunı

П – pedagog (oqıtıw suybekti)

О – úyreniwshi: talaba, oqıwshılar (oqıtıw obyekti)

СПК –pedagogikalıq kommunikaciya quralları (oqıtıw formaları, metodları, quralları)

Ulıwma pedagogikalıq uqıplarǵa sáykes keliwshi pedagogikalıq sistemanıń komponetleri

PEDAGOGIKALÍQ UQÍPLÍLÍQLARDAǴÍ JETEKSHI SÍPATLAR:

1. pedagogikalıq takt

36

2.baqlawshılıq

3.ulǵayıp atırǵan jas áwladqa muhabbat

4.bilim beriwge talap

PEDAGOGIKALÍQ UQÍPLÍLÍQLAR STRUKTURASÍ:

А. oqıw materiallarınıń talabalar ushın ózlestiriletuǵın dárejede bolıwın támiyinlew;

B. baqlawshılıqqa tiykarlanǵan talabanı pedagog tárepinen túsiniliwi;

V. iskerliktegi dóretiwshilik;

G. talabalarǵa pedagogikalıq erk tásiri, pedagogikalıq talapshańlıq, ulǵayıp atırǵan jas áwladqa muhabbat;

D.talabalar jámáátin shólkemlestire alıw uqıbı;

E.ulǵayıp atırǵan jas áwladqa qızıgıwshılıq;

J. sózdiń mazmundarlıǵı, ayqın, obrazlılıǵı hám isenimliligi; Z. pedagogikalıq takt;

I. oqıw materilaın turmıs penen baylanıstırıw uqıbı.

N.V.Kuzmina boyınsha, PEDAGOG UQÍPLÍLÍQLA-

RÍNIN’ KÓPLIGI – tabalaar (oqıwshıar) uqıplılıqların rawajlandırıw hám qáliplestiriwde áhmiyetli faktor.

Sonıń ushın, pedagogikalıq strukturasında eki dárejege jámlengen pedagogikalıq uqıplılıqlardıń eki toparı bólinedi:

I DÁREJE – perceptiv-refleksiv uqıplılıqlar;

II DÁREJE – joybarlaw-gnostikalıq uqıplılıqlar.

PEDAGOGIKALÍQ UQÍPLÍLÍQLAR STRUKTURASÍNIN’ EKI DÁREJESI: (19 kestege qarań)

1.pedagogtıń subyekt sıpatında obyektke, óz pedagogikalıq iskerligi procesi hám nátiyjelerine specifikalıq sezgirligi, onda talabalar pedagogikalıq óz ara tásir subyekti-obyekti rolinde boladı. Bul percetiv-refleksiv uqıplılıqlar, pedagogikalıq óz ara tásir obyektine qaratılǵan bolıp, pedagog shaxsı sensorlıq fondın jedel qáliplestiriwge xızmet etedi.

2.Pedagogtıń talabaǵa biliw hám miynet subyekti sıpatında specifikalıq sezgirligi, sebebi, tárbiyanın baslı quralı iskerlik túrleri bolıp, izlenip atırǵan aqırǵı nátiyjege erisiw maqsetlerinde olardıń shólkemlestiriw usılları hám shaxsı qáliplesedi. Bul joybarlıq pedagogikalıq uqıplılıqlar úyreniwshi obyekt-subyektine

37

óz ata tásir usıllarına qaratılǵan bolıp, onda puqaralıq hám kásiplik qáliplesiwde ózin rawajlandırıw, ózin ańlawǵa bolǵan talapların qáliplestiriw maqsetin qoyadı. Bul joybarlıq pedagogikalıq uqıplılıqlar, úyreniwshiler obyekt-subyekine onda ózin rawajlandırıw, ózin kórsetiw, puqaralıq hám kásiplik orın tabıw maqsetinde tásir kórsetiw usıllarına baǵıtlanǵan boladı.

PERCEPTIV-REFLEKSIV UQÍPLÍLÍQLAR SEZGIRLI-

GINIŃ ÚSH DÁREJESI (1-dárejelik uqıplılıqlar):

1.obyekt seziniw – pedagogtıń talabalarda real haqıyqatlıqtı tabıwǵa qanday saza beriwiniń sezgirligi;

2.ólshemdi yaki takttı seziniwi – talaba shaxsı iskerliginde hár qıylı pedagogikalıq tásir kórsetiwler tásirinde bolıp otetuǵın ózgerislerge sezgirligi;

38

3. birge bolıwdı seziniwi – pedagogtıń talabalar menen óz ara múnásibetlerinde kózge taslanatuǵın óz iskerligi hámshaxsınıń abzallıq hám kemshiliklerine sezgirligi. Pedagogtıń pefleksivpercevtiv qábileti óz invidual-psixologiyalıq ózgesheliklerin biliw, óziniń psixikaliq halın bahalaw, sonday-aq, talabalar shaxsın hár tárepleme qabıl etiw hám adekvar biliwdi iske asırıwınıń sheklengen kompleksin dúzedi.

K.D.Ushinskiy-aq, aytqan edi, eger pedagog insandı tárbiyalawdı qáleytuǵın bolsa, onda áweli onı hár tárepleme, talabanıń jeke ózgesheliklerin túsiniwi kerek. Ónimdarlıqtıń tómen dárejeli pedagogları ushın, qılıǵınıń sırtqı kelbetin ǵana qabıllaw xarakterli, bunda haqıyqıy maqset hám motivlerge tereńnen baqlanbaydı, sonıń menen bir waqıtta ónimdarlıqtıń joqarı dárejeli pedagog sıpatında shaxstıń, turaqlı integrativ qásiyetlerin sáwlelendiriw, talabalardıń jetekshi maqset hám motivlerin bahalaw-talqılawlarınıń obyektivlilgin anıqlawı menen ózgeshelenedi.

Subyekttiń Men-koncepciyasının tolıqlıǵı. Kognitiv quramalılıǵı, differemciyallanıwı hám olardıń basqa insanlar jeke ózgeshelikleriniń sáwleleniwi arasında tuwrı baylanıs bar. Pedagog óz shaxsiyatı ózgeshelikleri, óziniń kúshli hám ázzi tárepleri, hár qıylı pedagogikalıq sharayatlarda juwap beriwshiliginiń individual ózgeshelikleri haqqında jaman xabardar bolǵanında talabalar shaxsın biliw qıyınlasadı. Pedagog óz pedagogikalıq mámile hám iskerligi dawamında qansha qıyınshılıqlardı kóp kórse, onda ol islesetuǵın talabalar juwapkersizdey, qızıqsınbaytuǵınday, kásibin tańlawda ánsızlaw qatnasta bolǵanday túyiladi. Bul ózine tán psixologiyalıq qorǵanıs bolıp, óz pedagogikalıq iskerliginde subyektiv qıyınshılıqlar asıptasıp atırǵanda misli obyektiv sebepler menen “awır kontingent”, “shaxs juwapkershiligi”, “kásipke bilmesten kirip qalǵan insanlar:, “qosjaqpaslar” sırttan túsindiriledi

TALABALARDÍ BILIWDE EKI JÓNELIS BOLADÍ:

1.olardıń pedagog tárepinen shaxslar sıpatında qabıllanıwı;

2.olardı oqıw-biliw iskerliginıń subyektleri siıpatında qabıllaw.

39

PEDAGOG TÁREPINEN TALABA SHAXSÍN BILIW

PROCESINDEGI ÁHMIYETLERI– BUL IDENTIFIKACIYA, EMPATIYA, DECENTRACIYA MEXANIZMLERI. Óz egocenrtizmi jeńip shıǵıw, talabanıń kóz qarasın túsiniw hám qabıllaw, onıń ornına qoyıw hám onıń poziciyasın talqılaw talaba shaxsın biliwdiń adekvatlıǵı, tolıqlıǵı hám tereńligi menen baylanıslı. Bul tek dáslepki pedagogikalıq uqıplılıqlardıń bolıwın ǵana emes, arnawlı refleksiv-perceptiv qábiletler arqalı iske asırıladı, ol pedagogtıń óz shaxsı hám talabalar shaxsına specipikalıq sezgirligi menen baylanıslı (súwretke qarań).

Pedagogikalıq proceste shaxslar aralıq qabıllaw mexanizmi. IDENTIFIKACIYA – ózin basqalar menen sanaqsız túrde

teńlestiriwi yaki ózin basqanıń ornına sanalı oylanıw menen qoyıwı.

EMPATIYA – basqa insandı emocional qabıllaw, onıń ishki dúnyasına iseniw, onı bárshe oy-pikir hám sezimleri menen qabıllaw uqıbı, yaǵnıy basqa insannıń mashqalaların professional bolmaǵan pikirlew, sebebi bul óz ara túsinisiwde júzege keledi..

óspirimler menen islesiwde ayrıqsha áhmiyetke iye boladı, sebebi olardan kópshiligi ushın ilgerilep ketiw qanaatlandırarsız, qit talap esaplanadı. Olar unamlı emocional kontaktlerdiń

40