Ulıwma pedagogika

Ata-analar, ulıwma, balanı joldas hám doslarına peyiline qarap, al óspirim dep emes qatnasta bolıwga tırısadı. Mine usı nárse kóp hallarda balanı ata-anasınan jıraqlastıradı, onı tuyıq bolıwına alıp keledi. Ata-analar balalar menen mámilede bolıwdı bilmeydi. Sonıń ushın ata-analardıń pedagogikalıq oqıw sistemasın máselen, arnawlı seminarlar ótkeriw jolı menen, usı maqsetlerde ǵalaba xabar quralların jedel paydalanıw yáki pedagoglar hám psixologlar tárepinen arnawlı islep shıǵılǵan ―Shan‘araq xızmeti‖ járdeminde dúziw kerek boladı.

3.Búgingi kúndegi ata-analar kóp jagdaylarda huqıq hám pedagogika salalarına tayarlanbaǵan. Sonıń ishın ol óz balasına oǵan qarsı qılmıslıq is islengende onın minezindegi qurıs baǵdar haqqında qanday da bir kórsetpe beriwge tayar emes. Mine, usınnan ata-analardıń ózleriniń arasında yaki aytarlıqtay eresek aǵzaları arasında profilaktika islerin ámelge asırıw kerek ekenligi kelip shıgádı. Ata-analar balaǵa konkret jaǵdaylarda ózin qanday tutıwdi, balanı itibarlı, ańlaǵısh, abaylı, ásirese belgisiz adamlar menen tanısıwda yaki tanıs bolmaǵan ortalıqta bolıwǵa úyretiwi kerek. Óspirim ushın oljaǵa aylanıw qáwipi úlken qala sharayatında jáne de kúheyedi, bunda óspirimniń minezindegi ózek ata-analardıń talapların qatań orınlawdan ibarat, olar qáwipli orınlarǵa barıwdı qadaǵan etedi.

4.Balalar hám ópirimlerdi jınısıy tárbiyalaw haqqındaǵı házirgi zaman maǵlıwmatları usı mashqalanıń sheshimin tabıwda kóp aytarlıqtay kemshilik bar ekenliginen derek beredi. Ortasha hám joqarı klass oqıwshıları jınısıy tárbiya haqqında tek úzik-úzik maǵlıwmarlardı gána aladı. Házirgi waqıtta Respublikada 4-11- klaslar oqıwshıları ushın ―Salamat áwlad tiykarları‖ jańa predmet kiritilgen. Bul predmette jınısıy tárbiya haqqında bólim boladı. Biraq jınısıy tárbiya haqqında tek oqıw jetkiliksiz esaplanadı.

Jası jetpegenlerdiń jınısıy qol qatılmaslıǵı qılmısı menen gúresiw búgingı kúnde oǵada aktual bolıp turıptı, sebebi, ol tek óspirim yaki konkret jasqa ǵana ruwxıy zıyan keltirip qoymastan, al onıń qorshaǵan átirapına da zıyanlı boladı.

Qılmıstı iske asırıw usılınıń arsizligi, ayawsızlıǵı óspirimler (tárbiyasında kemshiligi bolǵan) tárepinen jedel huqıqqa qarsı iskerlik sıpatında qabıl etilip, bul usınday qılmıstı islewge

184

shaqıradı. Basqa tárepinen alsaq, bul óspirimge onıń teńlesleri menen de, eresekler menen de shaxslar aralıq múnásibetlerinıń qáliplesiwinde unamsız tásir kórsetiwi múmkin (yaǵnıy, óspirim óz teńlesleri hám ereseklerge saqlıq hám isenimsizlik penen qatnasta boladı).

Mine, usınnan bunday qılmıslarǵa jámiyetlik qáwipi haqqında durıs baha beriw zárúrligi kelip shıgádi hám ǵalaba xabar quralları, pedagoglar, ata-analardı tartıw menen profilaktikalıq islerdi háwij aldırıw zárúr boladı. Al, salamatlıqtı saqlaw hám huqıq qorǵaw organları negizde agressiv minezlerge iye bolǵan shaxslardı tárbiyalawdı óz waqtında orınlaw boyınsha kúsh salıwların birlestiriwi hám olarga tiyisli tásir kórsetiwleri zárúr boladı.

5. Jınıslardıń óz ara qatnası mashqalası óspirim erjetkenlik jasına jetpesten burın júzege keledi. Intim sala, jınıslar múnásibeti haqqında maǵlıwmat, ulıwma júdá ózgergen halında qabıl etiledi.

Bala bul haqqında isenimli derekten qansha kem informaciyaǵa iye bolsa, ol usı salaǵa degen úlken qızıǵıwshılıq penen itibar qaratadı. sonıń ushın jınıslıq tárbiyanın tiykarları kishi balaliq jasında-yaq beriliwi kerek.

Akseleraciyanıń kúsheyiwi aqıbetinde búgingi kunde óspirimniń erte er jetiwi menen onın sociallıq ornalasıwınıń uzaq múddeti arasında úzilis júzege keldi. Bul bir qatar mashqalalardı júzege keltirdi, máselen, kinomatograflar, videofilm, baspasózdegi maqalalar hám basqa da erotikalıq derekler tárepinen udayı qozdırılatuǵın jınısıy instinktlerdın‘ qanaatlandırilıwı. Bul mashqalanı óspirimlerdi ǵalabalıq sport penen shuǵıllanıwǵa tartıw, jámiyetlik paydalı islerge tartıw (mikrorayónlardı abadanlastırıw, jaslar awqamında qızıǵıwshılıqları boyınsha shuǵıllanıw hám basqalar).

Usıǵan baylanıslı sol anıq boladı, biziń pikirimizshe usınday islerdiń, sonday-aq, óspirimlerdiń nızam buzıwlarınıń aldın alıw boyınsha orayı uliwma bilim beriw mektebi bolıwı kerek, ol shańaraq hám basqa sociallıq institutlarǵa qarata basqarıw funkciyasın atqarıwdı iske asıradı.

185

Shınında da mektep shańaraq, ata-analarǵa járdem kórsetiwdiń tártiplestiriwshisi bolıwı kerek. Mektep bul islerge social pedagoglardı, medicina xızmetkerlerin, huqıq qorǵaw organlarınıń xızmetkerlerin tartıwı kerek. Bul onıń ata-analar hám balalar arasındaǵı kelispewshiliklerdiń aldın alıwda tárbiyalawprofilaktika funkciyasın ádewir keńeytedi.

Qosımsha tálim beriw, dem alıw hám balalar dóretiwshilik ma‘kemeleriniń, balalar hám jaslar jámiyetlik birlespeleriniń bul qa‘lewi rolı úlken esaplanadı.

Qıyın materiallıq awhalı óspirimlerdiń óz qızıǵıwları hám mútájlerin qanaatlandırıw ushın imkaniyatlardı kemeytedi, al bul kóp jagdaylarda jasi jetpegenlerdi qılmıs islewge iytermeleydi.

Anaw yaki mınaw nárseni alıw ushın qarjınıń jetpesliginiń ornın olar nızamsız usıllar menen toltıradı.

Zorlaw, urlıq, basqınshılıq, topılıw, adam óltiriw, dene jaraqatı, jol háreketi qádelerin buzıw, aldawshılıq, avtotransportlardı aydap qashıw sıyaqlı qılmıslar jası jetpegen jazalanǵanlar ushın tán boladı. Dámegóylik qılmıslardı iske asırıwdıń motivleri tómendegi qozdırǵıshlar boladı: bahalı zatqa iye bolıw tilegi, zatlardı, radioapparatura, motocikl hám basqa satıp alıw ushın óz qárejesine iye bolıw mútájligi. Bul qılmıslardıń tiykarında modadan izde qalmaw, teńlesleri iye bolǵan nársege, olar nızamsız jollar menen tabılgan bolsa da, iye bolıw tilegi jatadı. Zorlıq kórsetiw qılmısların iske asırıwdıń aytarlıqtay keńnen tarqalǵan motivleri: ―ósh alıw‖ dárti, ―erkeklik‖ sıpatların kórsetiw, ―erkin sharlaw‖, ―táwekel etiw hám hesh nárseden qorıqpaw‖, ―ala ǵarǵa bolıp qalmaw‖ hám basqalar. Kóplegen qılmıslar ―kemsitiwge qarsı‖, ―dosların uyatqa qaldırmaw‖, ―doslarına dálillew‖ ushın iske asırıladı. Recidivler (qayta qılmıs) motivleri sanında ‖jábirleniwshi qarsılıq kórsetpedi‖, ―ózine isenim payda boldı‖, ―urlıqtıń jaqsılıǵı‖, ―tájiriybeli kósemniń basshılıǵı‖ ushırasadı.

Motivaciyalanbaǵan jawızlıq sıpatına iye bolǵan awır qılmıslardıń adam óltiriw, xuliganlıq, awır dene jaraqatın keltiriw sıyaqlı kópshilik bólimi óspirimler tárepinen alkogol yaki na‘shebentlik más halında iske asırıladı. Bunday halda qılmıs

186

islew ayıbın awırlatıwshı sebepler boladı. Jazalanǵanlardıń kópshiligi erteden shegiwdi, spirtli ishimliklerdi ishiwdi erte baslaǵan, buǵan úlkenlerdiń, sonnan ata-analardıń úlgi bolıwı, sonday-aq doslarınıń úlgisi menen záhárli zatlardı iyiskelewi, narkotiklerdi qollanıw anıqlanǵan.

Qılmıslardın ayırımları jası jetpegenler tárepinen eresekler menen birgeilkte orınlanadı. Bunday qılmıslar ádette, aldın ala tayarlanadı. Eresek qılmısker qılmıs ashılǵanda óspirimniń ayıptı ―joldaslıq múnásibet‖ hám antı sebepli óz moynına alıwına úmit etedi, onı sud isi barısında oǵan onsha úlken bolmaǵan jıl beriliwine, shártli jaza yaki jazalawdı shegiriw beriliwine onı isentiredi. Óspirim erkinlik hám ózbetinshelikke umtılıw barısında, biraq buǵan erise almaǵan halda antijámiyetlik elementlerdiń iyirimine hám psixologiyalıq tásirine tez beriledi. Jası jetpegen jeke ózi erise almaǵanına toparda bolıwda umtıladı.

Qılmısqa qol urǵan óspirimlerdiń bir bólegi bunı jánjelkeshilik háreket dep bahalaydı. Olar qashan tártip buzıw qılmısqa ótiw shegarasın bilmeydi. Ótkerilgen sorawnama boyınsha jası jetpegen jazalanǵanlardıń 50% i qılmısqa qol urıp atırǵanlıǵın bilmeydi, 20% i xabarı bar, qalǵanları ―hátteki, oylap ta kórmegen‖ boldı. Sońǵı huqıq buzıwshılar kategoriyasınan kópshiligi óz qılıqların mártlik, kúsh hám batırlıq kórsetiw depesaplaydı.

Tárbiya koloniyasına dáslepki kelgen dáwiri, turmıs sharayatlarına beyimlesiwi jası jetpegenlerine úlken tásir kórsetedi. Beyimlesiw hám unamlı, hám unamsız bolıwı, ekewiniń belgilerine iye bolıwı múmkin. Usı dáwir dawamında minasip orın ushın gúres bolıp ótedi, jazalanǵanǵa shekem yaki tergew izolyatorında óspirim statusına qarap social roller bólistiriledi. Bul dáwir rejimdi buzıw hám qılmıs sanınıń artıwı menen xarakterlenedi.

Izolyaciya sharayatı jazalanǵanlardıń mámile minezine tásir etedi. Rejimli ma‘kemelerdegi mámile eki salaǵa: rásmiy hám rásmiy bolmaǵan bolıp bólinedi. Rásmiy mámile jazani ótew rejimi hám ishki tártip qádeleri menen, rásmiy bolmaǵanı – ―basqa ómir‖ normaları menen tártipke salınadı, jazalanǵanlardı

187

rásmiy emes múnásibetler sistemasında iyelegen ornına muwapıq mártebeleri menen shegaralanadı.

Stratifikaciya7 jası jetpegen jazalanǵanlardı ―ózimiz hám ózgeler‖ dep qatań bóliniwinen, óz toparında jazalanǵannıń statusın8 anıqlawdan ibarat boladı. Jazalanǵan ádewir qılmıslıq baylanıslarǵa iye bolǵan recidivistler9 aytarlıqtay joqarı statusqa iye boladı.

Toparlardıń kóp sanda bolıwına qaramastan barliq jazalanǵanlar tiykarǵı eki toparǵa bólinedi:

1)Joqarı statuslı – turaqlı ―jigitler‖;

2)Tómen statusqa iye – qorlanǵanlar, ―tómengiler‖, ―kemsitilgenler‖.

Bul toparlardan hár biri menshikli toparshalarǵa iye bolıp, olar kóp sanlı konfliktli sharayatlardı keltirip shıǵaradı.

Jańa jazalanǵan statusı tárbiya koloniyasında ádette ―esapqa alıw‖ menen anıqlanadı. Jańadan kelgendi tapqırlıqqa, ańlaǵıshlıqqa, ózin qorgay biliwine sınaydı. Kóp hallarda bul sınaw jawızlıq hám sheberlik sıpatqa iye bolıp, sınalıwshınıń salamatlıǵı ushın táwekel etiw ushırasadı.

Eger, huqıq buzıwdı iske asırǵan óspirimler menen tiykarǵı profilaktikalıq ilajlar tiykarında ashıq sociumda ótkeriletuǵın bolsa (óspirim mayda qılmıs islegen yaki shártli jaza alǵan), hám arnawlı oqıw-tárbiya ma‘kemesi hám tárbiya koloniyalarında tiykarınan, jası jetpegen jazalaǵanlarǵa járdem beriw reabilitaciya baǵdarlaması boyınsha ótkeriledi.

Jası jetpegenler ushın koloniyalardaǵı tárbiya procesi ―eresekler‖ koloniyasınan sezilerli da‘rejede parıqlanadı. Nızam bul koloniyalarda jazalanǵanlar menen islesiw ushın unamlı tásir sharaların kóriwdiń úlken imkaniyatların berip, jeńillikler sanın

7 Stratifikaciya (latınsha stratum – qatlam) –social qatlam (topar)lardıń dáramatlarındaǵı teńsizligi, maǵlıwmat dárejesi, hákimshilik kólemi, kásiplik abroyı belgilerine qarap joqarıdan tómenge qarap jaylasıwı

8Status (latınsha status – awhal) – individtiń topardaǵı yaki jámiyettegi sociallıq poziciya (awhalı).

9Recidivistler (latınsha recidivus – qaytıwshı – ilgeride qılmısına uqsas qılmıstı qayta islegen hám jánede qatańıraq jazaǵa mu‘nasip adam.

188

ádewir arttıradı hám jazalaw sharalar kólemin kemeytedi.

Óspirimler menen islesiwde oqıw-tárbiya jumıslarına ústinlik berilip, ol ózine ulıwma bilim beriw hám kásiplik tayarlawdı qamtıp aladı. Tárbiyalanıwshılar ushın zárúr shart – olardıń qánigelikke iye bolıwı; bunda ilajı barınsha keń hám erkin kásipler tańlaw imkaniyatı támiyinlenedi, region hám miynet bazarı (perspektiva) talapları, jası, fizikalıq, aqılıy hám psixikalıq ózgeshelikleri esapqa alınadı. Miynet tárbiyası nátiyjeliligin arttırıw óspirimlerdi socializaciyalaw, olardı ózbetinshe ómirge tayarlaw máselesin sheshiwde áhmiyetli shárt bolıp tabıladı.

Jazalanǵanlardıń kópshiligi koloniyaǵa kelgenge shekem mektep hám kolledjlerde oqıgán payitında tártipbuzıwshılar, konfliktli sharayatlardıń shólkemlestiriwshisi hám qatnasıwshıları sıpatında xarakterlenedi, olar sabaqtı taslap ketedi, teńlesleri hám oqıtıwshılardı kemsitedi. Sonıń ushın muǵallimler hám óndiris ustalarınıń oqıwshı-jazalanǵanlar menen ózara múnásibetin dúziwge ayrıqsha itibar qaratıladı. Óz predmetine qızıǵıwın oyatıw uqıbı, paydalı islerge tartıw, tózimli bolıw, biraq qoyılǵan maqsetke erisiwde tapqır bol – mine, usılarjazalanǵanlardıń usı kontingent penen islesiwshi pedagogtiń kásiplik sheberliginıń ólshemi.

Jazalanǵanlardıń bilim alıwǵa, miynetke múnásibetin ózgertiw, tárbiyalanıwshılardı jumıs penen támiyinlew, óndiris, texnologiyanı shólkemlestiriw hám mádeniyatınıń joqarı dárejede bolıwı júdá úlken áhmiyetke iye boladı. Islengen jumısqa tólemlerge erisiw zárúr bolıp, ol óspirimlerdiń óz miyneti nátiyjesine erisiwge qızıǵıwın támiyinleydi.

Qılmıskerlerdiń dúzeliw procesi támiyinlewshi tiykarǵı qurallardıń qatarına ulıwma bilim beriw kiredi. Ulıwma blim beriw jasi jetpegen jazalanǵanlarga tásir kórsetiw quralı sıpatında ayrıqsha rol atqaradı. Sebebi, derlik hár bir jazalanǵan ulıwma bilim beriw mektebi arqalı ótedi, bul kárxananıń eń baslı strukturalıq elementlerinen biri hám derlik koloniyada

ótkeriletuǵın tárbiya jumıslarınıń orayı esaplanadı. Barlıq jazalanǵanlar koloniyaǵa qabıllanıwda ulıwma bilim beriw mektebinın‘ tiyisli klasına qabıllanadı, toparlar boyınsha

189

bólistiriw olardaǵı ―bólim-klass‖ principi boyınsha maǵlıwmat dárejesiniń ózgeriwsheńliginen kelip shıǵıp iske asırıladı. Óndiriste islew yaki kásip o‘ner kolledjinde oqıw mektepte oqıwdan tıs waqıtlarda iske asırılıwı múmkin.

Muǵallimlerdiń mektep, tárbiyashılardıń, kásiplik kolledjinin‘ oqıtıwshıları, óndiris ustalarınıń toparlari hám bólimler menen ózara tásiri koloniya tárbiya procesinde úlken áhmiyetke iye. Sáwbetler, bayanatlar, disputlar, ataqlı adamlar menen ushırasıwlar koloniyadaǵı tárbiya isleriniń keńnen tarqalǵan formaları esaplanadı. Sońǵı jıllarda jeke turmıs qálpin burınǵı koloniya tárbiyalanıwshıları menen, jazalanǵanlardıń ata-anaları menen, jámiyetlik hám diniy shólkemlerdıń wákilleri menen ushırasıw ámeliyati keńnen engizilmekte.

Oqıwdan hám jumıstan bos waqıtların durıs shólkemlestiriw erkinen ayırıw sharayatlarında áhmiyetli esaplanadı. Bul waqıt koloniyada reglamentlestirilgen sıpatqa iye boladı, sonıń ushın da jazalanǵanlar ushın bos waqıt ilajların jobalastırıw kerek bolıp, bunda olar formal túrde (―tek galochka ushın‖) bolmawı kerek.

Ilajlar óspirimde ómirge degen qızıǵıwın arttırıwı, erk sıpatların hám minez sıpatların qáliplestirip, olarǵa antisocial tásirlerge qarsı turıw imkanın beredi. Jazalanǵanlardıń tuwısqanlıqları menen sociallıq paydalı baylanıslar úlken áhmiyetke iye bolıp, tárbiya isleri procesin jedellestiredi, ilgeride qáliplesip kelgen antijámiyetlik turmıs hám minez-qulıqtıń qálpin

ıdıratıwǵa imkaniyat beredi.

Jası jetpegen jazalanǵanlarǵa nátiyjeli dúzetiwshi tásir kórsetiw ulıwma ólshemler menen anıqlanadı. Bul ólshemler dúzetilgenliktiń belgili dárejelerine: ―dúzeliw jolına tústi‖, ―dúzetiwdiń jolına bekkem tústi‖ ge tiykarlanadı. Bul túsinikler arasındaǵı shegara qay jerde?!. Ókinishlisi, bahalawdın‘ bul ólshemleri bárshe dúzetiw ma‘kemeleri ushın birden-bir bolıp hám real proceslerdi adekvat (tolıq sáykes halda) sáwlelendirmeydi. Demek, dúzetiw tásiriniń nátiyjeliligin anıqlawshı isenimli kórsetkish bosatılǵannan keyin qılmıslıq qılıqtıń recidivi (qaytıp keliw, qaytalaw) esaplanadı.

190

Jası jetpegen qılmıskerler ushın dúzetiw tásiri ámeliyatında jazalawdıń basqa túrlerin qollanıw maqsetke muwapıq boladı. Usınday uzaq múddet erkinen ayırıw jaza túrlerine alternativ túrlerinen biri qısqa múddetli irkip qoyıw bolıp, ol Evropa ellerninde keńnen qollanılıp atırıptı. Shártli jazalawǵa kelsek, jazanıń bul túrine asa abaylap qatnasta bolıw hám ol qollanǵan óspirimdi anıq qadaǵalaw kerek boladı. Eger, bular saqlanbasa óspirim óz halına taslap qoyılǵan bolıp, ózleriniń qılmıslıq háreketin islegeni ushın jazasızlıǵın sezinedi.

Jası jetpegenler nızam buzıwshılıq hám recidivlik (tákirar) qılmıs islewi profilaktikasında qálegendey nátiyjelilikke erisiw olar menen islesiwdegi tárbiya islerine social pedagogprofessionallardı tartıw, penitenciar mekemelerdiń10 basında sonday joqarı hám qıyın máselege uqıplı tárbiyashılar – yuristler, psixologlardan, social pedagoglardan eń jaqsıları turıwı menen támiyinlenedi.

Test sorawları 1. Pedagogikalıq Múnásibetbul:

а) sırtqı, shaxslar aralıq, toparlıq, jámáátlik Múnásibet

в) ekspressiv-kórsetpeli háreket: poza, jest, mimika, júris, vizual kontakt

с) kúsheygen ton, sonnan baqırıw menen oqıwshılar psixikasın qozdırıw,

d) insannıń basqa insanlar tárepinen tán alınıwı

2. Oqıw maqsetleriniń kategoriyalarınıń B.Blum pedagogikalıq taksonomiyası boyınsha durıs izbe-izligin belgilep kórsetiń

1) analiz, 2) Sintez, 3) Qollanıw, 4) Bilim, 5) Túsiniw, 6)

Bahalaw

1. Juwap

10 Пенитенциарная (от лат. poenitens – раскаивающийся) – предупреждающая преступления исправительная система

191

3. Múnásibet pedagog tárepinen úyreniwshilerdiń turmısına baylanıslı barlıq sorawlarǵa birden-bir sheshimin qamtıp aladı.

а) avtoritar usıl

в) demokratiyalıq usıl с) liberallıq usıl

d) biypárwalıq usıl

4. Pedagogikalıq process……

а) bir pútin в) sızıqlı

с) ezoterlik d) asociallıq

5. Oqıtıw…… xarakterge iye bolıwı kerek

а) dóretiwshilik, jeke

в) Ciklopotoklı, dóretiwshilik с)

Individual, jeke

d) Ko‘psubyektli, jeke

6. Verballıq degen ne?

a)sóz arqalı

b)jazba

c)ámeliy

d)súwretli

7.“Takt” terminine anıqlama beriń

a)Ózin múnásip tárizde uslay alıw qábileti

b)punktual bolıw

c)Shaxs psixikasına onıń motivlerin qáliplestiriwshi sırtqı tásirler

d)qádeniń ústinliigi

8. Verbal bolmaǵan pedagogikalıq Múnásibet ibarat boladı:

a) individual-jeke, insannıń ruwxıy ómiri procesinde óz

―men‖inde tuyıq

192

b)balalardıń sociallıq, psixikalıq, individual rawajlanıw ózgesheliklerin pedagog tárepinen biliwi, olardıń Múnásibetge kirisiw payitındaǵı emocional-psixikalıq awhalın túsiniw,

c)ekspressiv-tásirsheń háreketler: poza, jest, mimika, júrisi, vizual kontakt, prosodika hám ekstralingivistika, dawıs tembri, pauza, dem alıw, kúlki, takesika: qol qısısıw, qol shapatlaw, tiyisiw, proksemika: jónelis, aralıq.

d)eger, olar menen ómirin jaqsılawda shın haqıyqıy qızıǵıwshılıǵı tiykarında óz múnásibetlerin qáliplestire alsa, oqıwshılar pedagogti jaqsı qabıllaydı.

9. Pedagogikalıq texnikanıń quramlıqelementleri:

a)ayırım oqıwshılar hám jámáátlerge tásir kórsetiw metodlar sistemasın tabıslı qollanıwdı támiyinlewshi uqıp hám kónlikpelerdiń kópligi, tárbiyalanıwshılar menen mámilede durıs stil hám tondı tańlaw uqıbı, dıqqattı, temp seziwdi, oqıwshılardıń qılıqlarına bolǵan óz múnásibetin basqarıw hám kórgizbeli kórsetiw uqıpların basqarıw uqıpları t.b.;

b)sabaqtıń ayırım basqıshlarında waqıttı utımlı bólistiriw, bir basqıshtan basqasına logikalıq ótiwler;

c)oqıwshıda onıń shaxsınıń kúshli táreplerin tabıw hám onıń

ózine bolǵan isenimine isendiriw;

d) oqıwshılardıń kórgizbeli qurallar hám OTQ jaratıw

a)baqlawshılıq, dıqqat, artistlik uqıbı;

b)is penen berilip shuǵıllanıw, miynet súygishlik, oqıw-tárbiya isinde dóretiwshilik;

c)olar tárepinen tańlap alınǵan pedagogikalıq tásir kórsetiw metodların ámeliyatta tabıslı qollanıw;

d)oqıwshılarda predmet boyınsha bekkem hám tereń bilimlerdiń bar bolıwı, predmetke degen turaqlı qızıgıwshıllıqtıń, ózbetinshe bilim alıwǵa qábiletiniń qáliplesiwi, predmet boyınsha sabaqta hám sabaqtan tıs iskerliginde alǵan bilimlerin ózbetinshe paydalanıw bekkem uqıp hám kónlikpeleriniń bolıwı, oqıwshılardıń dóretiwshilik uqıplarınıń, ózin-ózi rawajlandırıw uqıplarınıń, oqıwshılar shaxsı erk sıpatlarınıń

193