Ulıwma pedagogika
.pdfYuNESKO boljawına qaraǵanda, du`ńya jámiyetshiligi jaqın arada bul tendenciyanı ózgerte almaydı.
Adamlardıń sana-seziminde barlıq waqıtta normadaǵı jaǵday óz shegarasına iye, al sol shegeradan tısqarı jaǵday «normaǵa saykes kelmeytuǵın» hám «patologiyalıq» dep belgilendi. Ámeliyatta – adam bilip ya bilmegen halda – basqanı, talap hám mólsher normalarına tuwrı keletuǵının ya kelmeytuǵının bahalaydı.
Norma tu`sinigi medicinada, psixologiyada, pedagogikada, sociologiyada hám basqa ilim tarawlarında keń qollanıladı. Bul tu`sinikke anıq hám bir ǵana belgi (sheshim) beriw urınısı áwmetsizlikke ushıraǵan. Sonda, mısal etsek, tek medicinada
alımlar 200ge jaqın tu`sinikti (belgini) sanap shıqqan.
«Norma» tu`sinigin belgilew qıyınshılıǵı tek ǵana terminologiyalıq emes, al keń mánili esaplandı. Máselen, kewildegidey normalar, sózsiz, barliq uyımlarda (awqamlarda) bir ret ham máńgige jazılǵan (esapqa alınǵan) bola almaydı, sebebi olar, birinshiden, milliy ózligine (specifikasına) iye, bunnan tısqarı waqıt ótiwi menen ózgeredi. Solay etip, AQShta ekinshi jáhán urısınan keyingi 2-3 oń jıllıqta temeki shegiw, jámiyetshilik ersi kóz benen qaramaytuǵın ápiwayı, «normada»ǵı (kewildegidey) jaǵday edi. Házirgi, pu`tkil jámiyet bul zıyanlı illetke qarsı gu`resip atırǵan dáwirde, temeki shegiw qolaysız (jaman) ádet sıpatında kóriledi.
Qala berdi, jámiyet qanshama demokratiyalı bolsa, ol, shahstıń ózine qolaysız (standartqa sa‘ykes emes) tu`rde tutıwına sonshama shıdamlı qatnasta boladı, al totalitar rejimler adamnıń qulqın (ju`ris-turısın) qatań qadaǵalap (baqlap) baradı, eger belgilengen normalardan shıqsa qattı jazalaydı.
Sonı da eslep ótiw kerek, normabul qanday da bir ideal tálim tu`ri bolıp, obyektiv reallıqtı shártli tu`rde belgileytuǵın, real haqıyqattı minezleytuǵın (baha beretuǵın), biraq ózi realıqqa kirmeytuǵın qanday da bir orta - statistikalıq kórsetkish.
Medicinada, psixologiyada, sociologiyada normanıń óz kórsetkishleri, parametrleri, minezlemeleri boladı. Normaǵa
164
saykes kelmeytuǵın náseler, «awıw» (shetleniw, shetke shıǵıw) – degen sóz benen belgilendi.
Social pedagogikada «norma» hám «normadan shetke shıǵıw» tu`sinigijudá áhmiyetli. Bular, balanıń rawajlanıw procesiniń minezlemesi hám social qulqı ushın qollanıladı.
Awıw (shetke burılıw) ózi menen negativ hám pozitiv xarakter alıp juriwi mumkin. Mısalı, balanıń rawajlanıwındaǵı normadan shetke shıǵıwı onıń aqilıy tómenligi hám uqıplılıǵı da esaplanadı. Jınayatshılıq, alkogolizm, náshebentlik hám basqa da qulıqtaǵı negativ awıwlar (shetke shıǵıwlar), hám adamnıń social jetilisiw procesine hám ulıwma jámiyettiń rawajlanıwına da keri tásir etedi. Al, social dóretiwshiliktegi hámme formalar qatnasatuǵın: ekonomikalıq epshillik, ilimiy hám mádeniy dóretiwshilik hám taǵı basqa pozitiv ózgerisler bolsa, kerisinshe, social sistemanıń rawajlanıwına, eski normalardıń jańalanıwına xızmet qıladı.
Social normalar eki u`lken toparǵa bólinedi:
1.Jámiyettegi hár bir adamǵa jayılatuǵın (tarqalatuǵın) universal normalar;
2.Adamlardıń belgili bir kásiplik isi yaki jasaw qa‘desi sferasın tártipke salıwshı. Jeke normalar (mısalı, shıpaker, pedagog, aǵa, dos hám taǵı basqa) social normalardı saqlaw adamlardıń talabı hám ádetine aylanıwı kerek. Eger bala social normalardı hám jámiyetlik turmıstıń mádeniyatın ózlestirmegen bolsa, onda onıń qulqı buzılıp atırǵanı aytıladı.
Socialogiyalıq, psixologiyalıq hám pedagogikalıq ádebiyatta qulqı buzılǵan balalardıń mashqalası tereń islep shıǵılǵan. Qulıq buzılıwshılıqtıń hár tu`rli kórinisi bar bular: balalar alkogolizmi, taksikomaniya, náshebentlik, uyatsizlıq, jetim-jesirlik, qarawsızlıq, kóshede qańǵırıw, huqıqbuzarlıq hám jınayatshılıq esaplanadı. İlimiy pedagogikalıq ádebiyatta bul kategoriyadaǵı balalar ushın hár tu`rli terminler qollanıladı: «awır», «awır tárbiyalı», «deviantlı (awǵan) antisocial qulıqqa iye bala».
Social rawajlanıwı tómen bolǵan balalar arasında jáne bir, ataanası qarawsız qalǵan balalar kategoriyasın da atap ótiw kerek. Bular biologiyaliq ata-anası bar, biraq hár turli sebeplerge
165
kóre birge jasamaytuǵın «social jetimler» dep atalatuǵın jetim balalar.
Social dizbekten qalıp qoyǵan balalarǵa jámiyetke qaytıwına járdem beriw kerek. Sonıń ushın, bir tárepten, social pedagogtıń jumısı awıwshılıqtıń (qulqı buzılıwshılıqtıń) aldın alıwǵa, jámiyet tárepinen qabıl qılınǵan nızam hám normalardıń buzılmawın eskertiw, basqa tárepten – tárbiyasında bazı bir tómenlew bar bolǵan balalardıń qayta tikleniwine qaratılǵan.
Deviaciya óz ishine deviantlı, delinkventli5 hám kriminallı minez-qulıqtı aladı.
Deviantlı qulıq – jasına say bolǵan social norma hám nızamlardıń buzılıwı menen baylanıslı, mikrosocial qatnasqa (mektep hám shańaraqqa) hám kishi social toparlarına tán bolǵan minez-qulıq buzılıwınıń bir tu`ri bolıp esaplanadı. Yaǵnıy bul tu`rdegi minez-qulıqtı tártipsiz dese boladı. Deviantlı qulıqtıń ózgeshe kórinislerinde tómendegi jaǵdaylardı kóriwimiz mumkin: ózin kórsetiw, agressiya, shaqırıw, oqıwdan hám miynet etiwden mudamı hám óz erki menen bas tartıw; tez-tez uyden ketip qalıw hám kóshede qańǵırıw, balalar hám óspirimlerdiń alkogolizmi (máslik halatı); erte náshebentlik hám sol menen baylanıslı antisocial háreketler; jámiyetshilikke keri keletuǵın uyatsiz qásiyettegi is-háreketler; óz janına qas qılıw (suicid)6 háreketleri.
Delikventli minez-qulıq, bul qulıq deviantlıdan balalardıń hám óspirimlerdiń antisocial qılmısları menen ajıralıp turadı. Bul háreketler haq-huqıq normaların buzadı, biraq jınayıy juwapkershilikke jatpaydı, sebebi bul háreketler jámiyetke sheklengen turdegi qáwipke iye yamasa bala ele juwapkershilikke tartılatuǵın jasqa jetpegen.
Delikventli qulıq tómendegilerge ajıratıladı:
– agressivzorlaw qulqı, óz ishine, tiykarınan, adamnıń shaxsiyatına qarsı qaratılǵan kemsitiw, urıw, ot beriw (órtew), namısın buzıw háreketlerin aladı;
5 Delikventlatın tilinen ( delinquenshuqıqbuzar) o`zinin` en` jaman ko`rinistegi qulqı menen jınayıy juwapkershilikke tartılatug`ın subyekt.
6 Suicidingliz tilinen alıng`an bolıp (suicide) o`z janına qast etiw – adamnın` kushli ruwxıy tu`skinlik jag`dayında yaki ruwxıy kesellik ta`siri astında a`melge asırılatug`ın ha`reketi.
166
–jeke mápin oylawshı qulıq, buǵan materiallıq payda kóriw umtılısı menen baylanıslı bolǵan mayda urlıqlar, qorqıtıp alıwshılıq, avtotransport urlaw hám basqa da mal-mu`lklerge qol suǵıw háreketleri kiredi;
–narkotiklerdı tarqatıw hám satıw.
Jinaiyiy quliq ( latin tilinnen criminalis - jinaiyiy) nizamg'a qarsi hareket bolip aniqlanadi, erjetkenlik jasina jetkennen son' jinayat isi menen jinayatqa tiyisli nizam tarepinnen is qozg'atiladi ha'm jinayatqa tiyisli kodekske tiyisli statyalar menen aniqlanadi.
Oqıwshınıń oqıw dezadapciyası oziniń rawajlanıwında keyingi basqıshlardan ótedi:
–oqıw dekompensaciyası - balanıń jaǵdayı bolıp, balanıń mektepke bolǵan ulıwmalıq qızıǵıwshılıǵınıń saqlanıp, bir yamasa birneshe pánlerdi úyreniwinde qıyınshılıqlardıń payda bolıwı;
–mekteplik dezadapciyası - balanıń jaǵdayı bolıp, onıń oqıwdaǵı ósiwshi qıyınshılıqları menen birge birinshi jobaǵa muǵallimler, klaslasları menen konfliktke túsiw túrinde minez qulqınıń ózgeriwi, sabaq qaldırıw;
–sociallıq dezadaptaciyası - balanıń jaǵdayı bolıp, oqıwǵa qızıǵıwshılıǵınıń tolıq sóniwi, mektep jámáátinde bolıwı, asociallıq jámiyetine qosılıwı, spirtli ishimlikler hám narkotikler menen qızıǵıwı.
Balanıń sociallıq ósiwine tosqınlıq bolıwshı faktor shańaraǵındaǵı kelispewshilikler. Erjetkenlikke jetpegen balalardıń asocial minez-qulqın dúziliwinde shańaraǵındaǵı qarım-qatnastıń belgili bir stilleri bar:
1.Tarbiyalıq shańaraqtıń ishki qarım-qatnasınıń disgarmonikalıq stili. Bunday stil bir tárepten balanıń qızıǵıwshılıǵına tosqınlıq qılmaw, giperopeka, al basqa tárepten konfliktli jaǵdayǵa balanı provokaciya qılıw; yamasa shańaraǵındaǵı ekilik moraldıń tastıyıqlanıwı: shańaraq ushın bir qaǵıyda, jámiyet ushın - ulıwma basqa;
2.Turaqlı bolmaǵan, konfliktli tarbiyalıq stildiń tolıq bolmaǵan shańaraqqa tásiri;
167
3. Qatnastıń asocial stili shólkemlestirilmegen shańaraqlarda turaqlı túrde spirtli ishimliklerdi, narkotiklerdi qabıl qılıw, morallıq turmıs tárizi, ata-analardıń kriminallıq qulqı, shańaraqtaǵı qattı qollıq hám kúsh qollanılıwı.
Jawızlarsha múna‘sibet dep balaǵa qa‘wenderlik qılıwshı yamasa asırap alıwshı jaqınları tarepinen keń kólemde jaman tasir etiwi mumkin bolǵan jaǵdayǵa aytıladı. Balaǵa fizikalıq zıyan keltiriwshi bul tasir óz ishine qıynawdı, fizikalıq, emocionallıq, jınıslıq zorlıqtı, hadden zıyat ta‘kirarlanıwshı jazalawlardı aladı.
Balalar jawızlarsha mu‘na‘sebetke shańaraǵında, kóshede, mektepte, balalar uyinde, emlewxanada ha‘m taǵı basqa balalar mekemelerinde duwshar boladı. Bunday tasirge ushıragan balalar, olardıń normal rawajlanıwına kerek bolǵan qawipsiz sezgiden ayrılǵan boladı. Bular balanıń, ózin jaman, kereksiz, suykimsizben dep oylawına alıp keledi. Bala menen ha‘r qanday jawızlarsha mu‘na‘sebet balanıń den sawlıǵına u‘lken zıyan keltiredi ha‘m onın ómirine, sociallıq qa‘liplesiwine qawip tuwdıradı.
1. Sociallıq-ekonomikalıq faktorlar óz ishine sociallıq tensizlikti; jamiyetti baylarǵa ha‘m ka‘mbaǵallarga ayırıwdı; kóplegen puqaralardıń ka‘mbaǵallasıwına, jumıssızlıqtı, sociallıq tamiyinleniwde (zanlı) jeterli darejede aylıq alıw jollarına kesent keltiriwshi, inflyaciya ha‘m sodan kelip shıǵıp sociallıq qısınıspanı aladı.
2.Morallıq-etikalıq faktorlar bir tarepten zamanagóy
jamiyettiń morallıq-dunyaqarasınıń tómen darejedeligi, bibahalıqtı buzǵınshılıqqa keltiriw - birinshiden ruwhın tusiriw, kayfiyatına (ańına) dunyaparastlıqtı sińdiriw, dunyaqarasın tómenletip joq qılıw; ekinshi ta‘repten – minez-qulqınıń jaqsı yaki jaman tarepke ózgeriwine jamiyettiń nemquraylı qatnası.
Ta‘rbiyaliq emlew (reabilitaciya) shara tizimi dep qaralıwı mu‘mkin bolǵan, apiwayı tajiriybeni, bilimdi shanshıw arqalı jibergen sıyaqlı, jamiyette tarbiyaliq emlew adam integraciyasına tasiri shaxsqa tasir etiwshi ku‘sh ha‘m onıń ayirım psixikalıq ha‘m fizikalıq funkciyasınday bolıp qaralıwı mu‘mkin.
Qaliplesiwden parıqlıraq, organizmniń beyimlesiwi dep
168
esaplanǵan reabilitaciya tikleniw, janlantırılǵan dep tusiniledi. Reabilitaciya – bul balanı jamiyettiń qızǵın ómirine ha‘m jamiyetlik paydalı islerge qaytarıw oziniń tizimli shara maqseti demektir. Reabilitaciyanıń tómendegishe ayrım turleri bar: medicinalıq, psixikalıq, pedagogikalıq, social-ekonomikalıq, ka‘siplik, xojalıqlıq.
1.Medicinalıq reabilitaciyabala organizmi funkciyasınıń tómenlewiniń tolıq yamasa tolıq emes tikleniwine yaki onıń ornın toltırıwshı ol yaki bul funkciyasınıń keselleniwiniń aldın alıw yaki toqtatıp turıw mu‘mkinshiligine qaratılgan.
2.Psixologiyalıq reabilitaciyajas óspirimniń psixikalıq ańına ha‘m jas óspirimniń shaxs esabında óz sana sezimindegi xesh kimge kerek emesligin yaki xeshkim emesligin jeńip ótiw maqsetine qaratılǵan.
3.Professionallıq reabilitaciya -jas óspirimniń jumıs islewine yaki ózine ılayıq jeńil sharayatlı ha‘m qıskartılǵan jumıs waqtına, kunine iye jumıs ornın tabıw ushın oqıtıw yaki qayta oqıtıwdı óz ishine aladı.
4.Xojalıq reabilitaciya -jas óspirimge ortasha sharayattaǵı ómirdi keltirip beriw kózde tutılǵan.
5.Sociallıq reabilitatsiya – bul process balanıń sociallıq ortada qandayda bir sebepler menen sheklengen yaki buzılǵan ómirge degen, jasaǵan ortaǵa degen, shaxstıń jasaw sharayatına bolǵan mu‘mkinshiligin tiklew.
6.Sociallıq-ekonomikalıq reabilitaciya – bul kompleks sharata‘dbir bolıp óspirimniń zańlı talap ha‘m huquqın qorǵaw, oǵan tiyisli pullı tólemler menen tamiyinlew.
7.Sociallıq-pedagogikalıq reabilitaciya – bul balanıń ómir dawamında belgili bir shaxsiy sıpatın, balanıń qızǵın ómir poziciyasın onıń jamiyette integraciyalıq usılların payda etiwge, tarbiyalıq xarakterge iye shara tizimi; óz-ózine xızmet qılıwda kerek bolǵan tajiriybe ha‘m ónerlerdi, sociallıq unamlı roller menen, jamiyette ózin-ózi basqarıw qaǵıydaları menen; jeterli bilim maǵlıwmat alıwdı ózlestiriw.
Deviantlıq minez qulqlı óspirimlerdiń sociallıqpedagogikalıq reabilitaciyası qaǵıydadaǵıdayreabilitaciyalıq oray
169
dep atalıwshı arnawli ma‘kemelerde juzege keledi. Bunday ma‘kemelerdiń wazıypaları tómendegishe:
–qa‘liplespegen balalardıń ha‘m óspirimlerdiń qarawsızlıq, qańǵıbaslıq profilaktikası;
–ómirde ata-anasınıń yaki ekstrimal jaǵdayda (sonıń menen qatar fizikalıq ha‘m ruwxıy zorlıq, qawipli jasaw sharayatı ha‘m taǵı basqalar) qıyın awhalǵa tu‘sip qalǵan balalarǵa medicinalıqpsixologiyalıq ja‘rdem;
–balada qorshaǵan ortadaǵı adamlarǵa unamlı sociallıq ko‘zqarastaǵı qatnasıqtı payda etiw;
–ata-anasız, jaqınlarısız yaki jasaw ushın aqshasız qalǵan balalarǵa qawenderlik funkciyasın sińdiriw;
–qısın-tayań jaǵdayda psixologiyalıq ha‘m pedagogikalıq qollap-quwatlaw;
–shańaraqqa qaytıwın qollap-quwatlap ja‘rdemlesiw;
–bilim alıwına, normal rawajlanıwına imkaniyat jaratıp tamiyinlew;
–keyinshelik onıń professionallıq h‘am xojalıq jaylasıwına qa‘wenderlik.
Bunday mekemelerdiń negizgi maqseti – ja‘rdem kerek balalardı qorǵaw, qollap-quwatlaw, olardıń reabilitaciyası ha‘m ómirde óz ornın tawıp ketiwine jardemlesiw.
2. Deviant minez-qulıqlılar profilaktikası
Deviant minez-qulıqlılar dep sociallıq normadan shetlegenler tu‘sinilip keyingi waqıtları uliwma xarakterge iye bolmaqta, bul
óz na‘wbetinde sociologlardı, pedagoglardı, psixologlardı, shipakerlerdi ha‘mde huqiq qorǵawshı organlardı qattı qa‘weterge salıp qoymaqta.
Jaslar arasında kóp tarqalǵan a‘detlerden temeki shegiw, araq ishiw ha‘m narkotiklerdi qabıllawlardıń bir sebebi – bul elimizdegi keskin ózgerisler bolıp sanaladı. Franciyalıq sociolog Emil Dyurkgeymniń qay jerde shaxstıń minez-qulqı baǵdarlanbasa, al ol jerde morallıq vakkum bolsa, onda jamiyettiń burınǵı jaǵdayı, norma ha‘m biybahalıǵı jańa tizimge, qatnasıqqa uǵras kelmeydi degen edi.
170
Jalpı qabıl qılınǵan minez-qulıq qa‘deleriniń ózgeriw tendenciyası kóp jıllıq tariyxqa iye, ol insannıń payda bolıp baslaganınan beri bolǵan. Jamiyet sol waqıtları adamlardıń qiyalindagi minez-qulqına qarsı, onıń jolına adamlardı jınayattan qaytararlıqtay hár tu‘rli tosıq qoyıp basladı.
Keyin ruxsat etilgen yaki etilmegen qa‘deler tuwralı tusinik ózgergen, basqasha qa‘deler kelip shıqqan. Kóp waqıtlar dawamında ma‘lim bir qa‘delerdi din ornatqan.
A‘ste aqırın adamlar jamiyetiniń rawajlanıwına saykes, deviant minez-qulıqqa qaraganda adamlarda kóbirek turaqlı huqiqiy, morallıq poziciyasıda ja‘mlesip bara bergen.
Kópshilik bunnan keyingi nárselerdi ózgertiwge urınıwdan kóre profilaktika qılıwdı kóbirek maqul koredi. Biraq, okinishlisi sol da, ja‘miyetimizde jaslardıń deviant minez-qulqın aldın alıw ushın jeterli sharalar joq.
Hazirgi social mashqalalar (narkomaniya, g‘a‘zepleniwshilik, alkogolizm hám basqalar) bizlerdi, olardiń ne sebepten ju‘z berip atirg‘anlig‘i haqqinda oylaniwga majbu‘r qiladi. Ne ushin bala da‘slep ashiq hám jaqsiliqqa umtiladi. O‘sken sayin a‘ste-sekinlik penen antisociyal tu‘rdegi minez-qulqina iye boladi. Miyrimshápa‘a‘tlik, jaqsiliq, bir-birine hu‘rmet qusagan tusiniklerdin jetispewshiligi sebebinen, balanin tagdirine biyparq qatnasta boliwina alip keledi. Bul densawliqti saqlaw organlari, ta'lim hám basqa ma‘pli mekemeler ta‘repinen tiyisli sharalardi kóriw za‘ru‘rligin kórsetedi.
O‘spirimlerdin‘ tez-tezden ta‘kirarlanatug‘in deviant ha‘reketlerinin tiykari shan‘araqqa barip taqaladi.
Shan‘araq – baslangish sociyalizaciyanin‘ basli institutlarinin biri bolip esaplanadi.
Shańaraqta bala tiykarǵi, fundamental qagiydalardi ha‘m nizamlardi u‘yrenedi. Shańaraq ta‘rbiyasiniń basindagi nuqsanlar durislaniwi judá qiyin boladi.
Hazirgi basqishta shan‘araq penen islew qiyinlasti, jan‘a sha‘killer hám usullardi, jan‘asha jantasiwdi talap qilmaqta.
Shan‘araqtin‘ ta‘rbiyalaw funkciyasi ku‘shsizlengen, onin‘ ornin
171
tirishilik mashqalasi, jasaw ushin ta‘miynat izlew mashqalasi iyelegen.
Balalar hám ata-analar arasindagi Múnásibetler minimallasqan. Buniń sebeplerinen biri sol da, hazir O'zbekstan Shiǵisqa teńlesip atir. Bul naduris, sebebi biz olar kibi emespiz, basqa mentalitetke iyemiz. Pikirimizshe, bul hazirgi ku‘nde eń aktual mashqalalardiń biri. Ha‘zirgi waqitta, arnawli waziypa insandi qa‘liplestiriw hám ta‘rbiyalawdiń eń basli sha‘rti sipatinda shańaraqti bekkemlew hám rawajlandiriw bolip sanaladi.
3. Shańaraq hám mektep
Shanaraq turmisi kopshilik halda oniń materialliq jaǵdayi menen baylanisqan boladi. Biraq, ayirim shańaraqlar material jetiskenlikke iye bola turip, shańaraq aǵzalari arasinda ruwxiy kriziste boladi.
Ko'binese balalar menen baylanisli mashqalalar avtoritar tarbiya usuli u‘stin turǵan yáki kerisinshe, balaniń ruwxiy qisimga ushraǵan shan‘araqlarda boladi. So‘ylesiw da‘rejesi qisqarip(awqat,kiyim,uy), so‘ylesiw ma‘deniyati pa‘seyip ketedi. Balag‘a "tag‘dirdiń qurbani", "baxitsiz", "shidap bolmas" yáki "eń jaqsisi" deb aytilsa, kerisinshe ta'sir qiladi. Ata-analarda tashwish, naqulayliq, emocional ten‘salmaqliliqliq bolmaǵan yáki ata-analar (yáki olardiń biri) "suwiq racionalistler" bolǵan shańaraqlarga kushli itibar beriw kerek.
Ata-analar adette, psixologlar hám oqitiwshilardan ja‘rdem soramaydi, olardiń shańaraǵi ju‘da‘ biyqáter dep esaplaydi.Olar ushin perzentleri ta‘repinen islengen huquq buzarliq, kutilmegen, sebepsiz jagday.
Olar kosheni, mekteptin‘ ta‘sirin sebepshi koredi, kemdenkem jagdaylarda o‘zlerinin ta‘rbiyasindagi qateni ko‘redi. Soni aytiw kerek, ha‘r bir shańaraq ta‘kirarlanbas sistema bolib, joqarida keltirilgen jag‘daylar basqasha ha‘m ha‘r tu‘rli boliwi mu‘mkin. Balaga jiluwliq, adam qatnasiwi kerek, bunin ornin heshna‘rse basa almaydi.
Gáp ata-ananin material jetiskenligi ha‘m ja‘miyette tutqan orni emes, al, balani qanday tarbiyalawinda. Balaga jasliginan
172
biyg‘arez juwapkershilikli boliwǵa uyretilse, ata-analarinin‘ pullarinan kereksiz maqsetlerde paydalaniw huquqinan ayirilsa ha‘m o‘zara jiliwliq, itibar bolsa, sol jerde bala jaqsi u‘lkeyedi.
Ta'lim-profilaktika isiniń jetekshi formalarinin‘ biri oqiwshilar, oqitiwshilar hám ata-analardiń birgeliktegi islesiwin sho‘lkemlestiriwden ibarat.
Mektep, er jetpegenlerdi socializaciya qiliwshi ku‘shli institut sipatinda, huquqiy mádeniyattiń hám o'smirlerdiń sotsiallasiw orayina aylaniwi kerek. Mekteplerden ótmishtegi biypariqsizliq, qopalliliq, oqiwshilar menen munásibettegi miyrimsizlik, ata-analardan turli ba‘neler arqali pul o‘ndiriw joq boliwi kerek. Ha‘r bir mektepke psixolog ha‘m social pedagog kerek.
Mekteptiń shańaraq penen birge islesiwi, shańaraqtı u`yreniwdiń záru`rligi sonnan ibarat, sebebi ananıń shaxslıq ózgesheligi hám ákeniń shaxslıq ózgesheligi, olardıń minez-qulqı, temperamenti, olardıń shańaraqlıq turmıstaǵı qarım-qatnaslarınıń sıpatınıń jeke ózgeshelikleri, turmısta ózlerin uslap tutıwı, olardıń mádeniyatlılıq jáne sawatlılıq dárejesi balanıń tárbiyasında eń tiykarǵı sheshiwshi faktor bolıp esaplanadı.
Mektep psixologları ata-analar jáne basqa da mápdar bolǵan shólkemler menen birgelikte alkogolizatsiya, narkotizatsiya hám olardıń aqıbetleri haqqında obyektiv, isenim payda etetuǵın maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan salamat turmıs táriziniń jaslar baǵdarlamasın dóretiwde hám ámelge engiziwde qatnasıwı kerek. Bul baǵdarlamalardıń maqseti jas óspirimlerde jeke mu`mkinshiliklerin ámelge asırıwǵa imkaniyat beretuǵın turmıs tárizi «salamatlıq» modelin qáliplestiriw kerek. Náshebentlikke erte jastan u`yrenip qalıwdıń aldın alıw hám onı jeńiwde tabısqa erisiw ushın jas óspirimler menen birge islesiwshi barlıq strukturalardıń: huqıqqorǵaw uyımları, psixologiyalıqpedagogikalıq, sociallıq, medicinalıq shólkemlerdiń jumısların muwapıqlastırǵan jaǵdayda ǵana erisiwge boladı.
Oqıwshı jaslar arasında na‘shebentlik zatlardıń tarqatılıwına qarsı gu`reste sociallıq pedagoglar hám psixologlardıń baslı rolin tán alıw kerek. İzertlewlerdiń nátiyjesinde málim boǵanınday, jas
173