Ulıwma pedagogika
.pdfTárbiyalaw wazıypası. Balanı shańaraqta tárbiyalaw dáslepki socializaciyalaw procesinde áhmiyetli rol oynaydı. Ata-anaları balanın birinshi tárbiyashıları bolǵan hám bolıp qaladı.
Sharaqta balanı tárbiyalaw – quramalı sociallıq-pedagogikaliq process. Shańraqtaǵı pútkil atmosfera hám mikroklimat bala shaxsınıń qáliplesiwine tásir kórsetedi. Ata hám ana ǵamqorlıq, itibar, erkeletiw kórsetedi balasına, turmıslıq qáwip hám qıyınshılıqlardan qorǵaydı. Ata-ananın jeke úlgisi – bala tárbiyasına kúshli tásir kórsetiwshi áhmiyetli faktor. Onın tárbiyalıq áhmiyeti balanın jasına tuwrı keletuǵın eliklewge beyimliligine tiykarlanadı.
Bala ele bilim hám tájiriybege iye bolmastan turıp ereseklerden nusqa aladı, olardıń háreketlerine elikleydi. Geyde balanıń shańaraqtan alǵan tájiriybesi balanıń qorshaǵan dúnyaǵa, insanlarǵa qatnasında birden-bir ólshem bolıp qaladı. Qus ushqanda uyasında kórgenin isleydi.
Durıs, geypara shańaraqlarda tárbiya defferenciyallasqan boladı, ata-anası nawqas, amoral turmıs qálpin keshiredi, pedagogikalıq mádeniyatqa iye bolmaydı hám basqalar. Álbette, shańaraq onda bar bolǵan fakttiń ózi arqalı ǵana balalar shaxsınıń rawajlanıwına tásir kótsetip qoymastan, al onın aǵzaları arasındaǵı jaǵımlı ádep-ikramlıq klimat, salamat múnásibet penen de tásir kórsetedi.
Rekraciyalıq (qayta tiklew) hám psixoterapevtikaliq wazıypası. Onıń maǵanası sonnan ibarat boladı, shańaraq sonday jarlı bolıwı kerek, insan, onıń statusına, sırtqı kelbetine, turmıslıq tabıslarına, finans awhalı hám basqalarǵa qaramastan, hesh qanday ózin absolyut qorǵalǵanman dep bilmeydi.
―Meniń úyim – meniń qorǵanım‖ degen aytım sonday mánisti ańlatadı, salamat, jánjelsiz shańaraq – aytarlıqtay isenimli tayanısh, aytarlıqtay panalaw ornı bolıp, ol eń bolmaǵanda sırtqı álemniń barlıq táshúshlerinen waqıtsha bolsa da jasırına aladı, dem alıp, óz kúshin qayta tikleydi.
Hayalı erin úy oshaǵı janında turıp qolın qawsırıp kútip alatuǵın da‘wir ótip ketti. Kópshilik hayallar búgingi kúnge kelip jumıs isley basladı hám úylerine harıp-sharshap qaytadı. Úy
154
sharayatında, jaqınları, balaları menen mámilede óz kúshlerin qayta tikleydi.
Shańaraq – pútin sistemalı dúzilis. Házirgi kúnde shańaraq aldında turǵan mashqalalardan biri – bul jámiyettegi shańaraqtın beyimlesiwi, yaǵnıy shańaraqtıń házirgi zaman sharayatına (jámiyet) beyimlesiwi. Beyimlesiw procesiniń tiykarǵı sipatlaması sociallıq status bolıp, yaǵnıy shańaraqtıń, onıń jámiyettegi beyimlesiw procesiniń awhalı esaplanadı.
Shańaraqtıń social statusın anıqlaw ushın onıń bir qatar strukturalıq hám funkcional sipatlamaların, sonday-aq, shańaraq aǵzalarınıń individual ózgesheliklerin biliw kerek.
Shańaraqtıń strukturalıq sipatlamaları:
1.Nekelik sheriginiń bolıwı ( tolıq, formal tolıq, tolıq emes).
2.Shańaraqtıń turmıs ciklniń basqıshı (jas, jetilisken, jasaǵan).
3.Nekeden ótiw tártibi (birinshi, ekinshi)
4.Sharaqtaǵı áwladlar sanı (bir yaki bir neshe áwlad).
5.Balalar sanı (kem balalı, kóp balalı)
Shańaraq aǵzalarınıń individual ózgeshelikleri. Shańaraqtıń eresek aǵzalarınıń social-demografiyalıq, fiziologiyalıq, psixologiyalıq, potologiyalıq qılıqları, sonday-aq, balanıń sipatlamaları: jası, fizikalıq, psixikalıq, balanın‘ jasına sáykes sóylewiniń rawajlanıwı; onın qızıǵıwları hám uqıplıliqları; ol qatnaytuǵın bilim beriw ma‘kemesi; minez-qulqında shetlewlerdiń bolıwı, patologiyalıq ádetleri, sóylew hám psixikalıq shetlewler usılarǵa kiredi.
Shańaraqtıń sociallıq beyimlesiwiniń birinshi komponenti– shańaraqtin‘ materiallıq awhalı. Shańaraqtıń materiallıq abadanlıǵı, onıń támiyinlengenligi bir qansha sanlıq hám sapalıq ólshemler menen bahalanadı. Dáramatlardıń bul dárejesi, oniń turaq jay sharayatı, predmtlik ortalıǵı (yaǵnıy, shańaraqta iye bolǵan zatlar), sonday-aq, onıń aǵzalarınıń social-demografiyalıq sipatlamaları – bular shańaraqtıń social-ekonomikalıq statusın dúzedi.
Eger, shańaraq dáramatları, sonday-aq, turmıs sharayatı sıpatı ornatılǵan normalardan (jasaw minimumı shaması hám basqalar)
155
tómen bolsa, sol sebepli shańaraq awqatqa, kiyimge, turaq jay ushın tólemge bolǵan eń kem talapaların qanaatlandıra almasa, onda shańaraq jarlı delinedi, al onıń social-ekonomikalıq statusı – tómen.
Eger, shańaraqtıń materiallıq abadanlıǵı minimal socialliq normalarǵa sáykes kelse, yaǵnıy shańaraq turmıs keshiriwdiń bazalıq talapların qanaatlandırıw menen ózi támiyinley alsa, biraq dem alıs, bilim alıw hám basqa talapların qanaatlandırıw ushın materiallıq qurallardıń jetispewshiligin sezinetuǵın bolsa, onda bunday shańaraq kem támiyinlengen, ozi social-ekonomikalıq statusı – ortasha.
Dáramatlardıń joqarı dárejesi hám jasaw sharayatınıń sapası (socaillıq normadan 2 ese hám bunnan da kóp ese artıq) ómir keshiwdiń tiykarǵı talapların qanaatlandırıp qoymastan, al hár qıylı xızmet túrlerinen paydalanıwınan guwalıq berip, sonda shańaraq materiallıq jaqtan támiyinlengen, joqarı socialekonomikalıq statusqa iye boladı.
Shańaraqtın sociallıq beyimlesiwiniń ekinshi komponenti – onıń psixologiyalıq ortalıǵı– turaqlı emocional awhal, ol shańaraq aǵzalarııń sazlanıwı, olardın ruwxıy tolǵanısları, bir-birine, basqa insanlarǵa, jumısına, átirapındaǵı waqıyalarǵa múnásibetleriniń nátiyjesi sıpatında júzege keledi.
Shańaraqtın psixologiyalıq ortalıǵınıń awhalın bahalaw ushın jubaylar arasındagı, balalar hám ata-ana, hám jaqın tuwısqanları menen ózara múnásibetleri esapqa alınıwı kerek.
Shańaraq psixologiyalıq ortalıq (klimat) kórsetkishleri tómendegiler: emocional komfort dárejesi, tınıshsızlanıw dárejesi, ózara túsinisiw, húrmet etiw, qollap-quwatlaw, járdemlesiw, dártles bolıw hám ózara tásir kórsetiw dárejesi; bos waqıttı ótkeriw ornı (shańaraqta hám onnan tısqarıda), shańaraqta átirapındagı qorshaǵanlar menen ózara múnásibetleriniń áshkaralılıǵı.
Teń huqıqlılıq hám birge islesiw principlerine qurılǵan múnásibetler unamlı dep ataladı. Shańaraqta bir-biriniń huqıqın húrmet etedi, emocional jaqınlıqtıń óz ara baylanıslı bolıwı támiyinlenedi. Shańaraqtıń hár bir aǵzası óz ara múnásibetlerdiń
156
nátiyjesinen qanaatlanadı. Eger, usılardıń hámmesi ámelde bar bolsa, onda shańaraqtıń social-psixologiyalıq statusı joqarı dep bahalanadı.
Eger, jubaylar yaki ata-ana hám balaları arasında qaytalanıwshı qıyınshılıqlar hám jánjeller bar bolsa; shańaraq aǵzaları turaqlı tınıshsızlanıw, emocionalliq diskomforttı sezse; shańaraq aǵzaları arasındagı múnásibetlerde jatsıraw tuyǵıları basım bolsa, onda shańaraqta unamsız psixologiyalıq ortalıq orin alǵan boladı. Bulardın barligi shańaraqtıń baslı wazıypalarınan biri
– psixoteropevtikalıq funkciyasın orınlawǵa, yaǵnıy stress hám talıǵıwdı saplastırıw, shańaraqtıń hár bir aǵzasınıń fizikalıq hám ruwxıy qayta tikleniwin támiyinley almaydı. Bunday jaǵdayda social-psixologiyalıq ortalıq – tómen. Sonday eken, jaǵımsız múnásibetler ózara tolıq túsinbewshilikti, bir-birine dushpanlıqtı, keskin tu‘rde (psixikalıq, fizikalıq, seksual), baylanıs jiplerin úziwge umtılıw menen xarakterlenetuǵın krizisli halatqa ótip ketiwi múmkin. Krizisli halatlardıń mısalları balanıń úyinen qashıp ketiwi, tuwısqanları menen qatnasların qısqartıwı boladı.
Unamsız múnásibetler kúshsiz kózge taslanatuǵın shańaraqlardıń aralıq ahwalı xronikalıq xarakterge iye bolmaydı, bul jaǵdayda shańaraqtıń social-psixologiyalıq statusı ortasha dep esaplanadı.
Shańaraqtıń sociallıq beyimlesiw strukturasının úshinshi komponenti– social-mádeniy beyimlesiw. Shańaraqtıń ilıwma mádeniyatın anıqlawda, onıń eresek aǵzalarınıń maǵlıwmat dárejesin esapqa alıw zárúr boladı. Shańaraq aǵzalarınıń maǵlıwmar dárejesi balalardı tárbiyalawda anıqlawshı faktorlardan biri bolip esaplanadı. Sonday-aq, shańaraq aǵzalarınıń turmıslıq hám minez-qulıq mádeniyatı da esapqa alınıwı kerek.
Shańaraqtıń mádeniy dárejesi joqarı delinedi, eger úrp-ádet hám dástúrlerdiń saqlawshısı rolin tiyisli dárejede atqara alsa (shańaraqlıq bayramlar saqlanǵan, xalıq awızeki dóretiwshiligi qollap quwatlanadı); keń qızıǵıwlar sheńberine iye, ruwxıy talapları rawajlanǵan; shańaraqta turmıs utımlı shólkemlestirilgen,
157
hár qıylı bos waqıtları bar, dem alıw hám turmıs iskerliginiń birgelikte iske asırıw formaları basım; shańaraq balanı hár tárepleme (estetikalıq, fizikalıq, emocional, miynet) tárbiyalawǵa baǵdarlanǵan bolsa hám salamat turmıs qálpin alıp barsa , onda shańaraq mádeniyatı dárejesi joqarı delinedi.
Eger, shańaraq ruwxıy mútájligi rawajlanbaǵan, qızıgıw sheńberi sheklengen, shólkemlespegen, shańaraqtı mádeniy-dem alıw hám miynet iskerligin birlestiriw bolmasa, shańaraq aǵzaları minez-qulqın ádep-ikramlıq tártipke salıw bosań (minez-qulıqtı tártipke salıwdın kúsh qollanıw metodları basım) bolsa; shańaraq unamsız (salamat bolmaǵan, amoral) turmıs qálpin alıp baradı, bunda onıń mádeniyat dárejesi – tómen.
Shańaraq mádeniyattıń joqarı dárejesinen derek berertuǵın xarakteristikalardıń tolıq jámlenbesine iye bolmasa, biraq mashqalanı óz mádeniy dárejesinde tánlasa hám onı arttırıw baǵıtında belsendilik kórsete alsa, оnda shańaraqtıń ortasha social mádeniyatı haqqında sóz etiw múmkin boladı.
Tórtinshi kórsetkish – sharayat-rolli beyimlesiw, ol shańaraqtaǵı balaǵa múnásibet penen baylanıslı. Shańaraqta balanıń mashqalasın sheshiwde balaǵa aqılǵa muwapıq, unamlı múnásibet, shańaraqtıń joqarı mádeniyatı hám jedelligi bolǵanda, onıń sharayat-rolli statusı joqarı boladı; eger balanıń mashqalasın sheshiwde balaǵa múnásibette akcentuaciya (artıqmash ańlatılǵan mútájlik) bolmasa, onda ortasha boladı. Eger, balanıń mútájlikleri biykarlanǵan jaǵdayda hám jáne de oǵan negativ múnásibette bolınsa, ol shańraqtıń tómen mádeniyatı hám jedelligi menen birlesetuǵın bolsa, onda sharayat-rolli statusi tómen boladı.
Shańaraqlar tipologiyası
Shańaraqlardıń kóplegen tipologiyaları bar: psixoligiyalıq, pedagogikalıq, sociallıq. Social pedagogtiń wazıypasına shańaraqlardı tórt kategoriya (tip)ǵa bólip qaraytuǵın kompleksli tipologiyası juwap beredi, olar tómendegi jámiyettegi social beyimlesiw dárejesine qarap ózgeshelenedi:
1.Joqarǵı dárejede - unamlı shańaraq;
2.Ortasga shańaraq – táwekel topar shańaragı;
3.Tómen – unamsız shańaraqlar;
158
4. Eń tómen – asocial shańaraqlar.
Unamlı shańaraqlar óz wazıypaların tabıslı atqaradı, derlik social pedagog járdemine mútájlik sezbeydi. Bunday shańaraqlar materiallıq, psixologiyalıq hám basqa da ishki resurslarǵa tiykarlanǵan beyimlesiw uqıplıliqları esabınan óz balalarınıń mútájliklerine tez beyimlesedi hám onı tárbiyalaw hám rawajlandırıw máselelerin tabıslı túrde sheshimin taba aladı. Mashqalalar tuwılǵanda olarǵa social pedagogtiń bir ǵana járdemi (másláháti) jetkilikli boladı.
Táwekel topar shańaraqları normadan biraz shetlewler (tolıq emes shańaraq, kem támiyinlengen shańaraq hám basqa) bolıwı menen sipatlanadi. Bular usınday shańaraqlardıń beyimlesiw uqıpların pásen‘letedi. Olar balalardı tárbiyalawdı óz kúshlerin artıqsha jumsawlar menen alıp baradı, sonın ushın da social pedagogqa shańaraqtın awhalın baqlaw zárúr hám kerekli waqıtta zárúrli járdem beriwdi shólkemlestiriwi kerek.
Unamsız shańaraqlar, bular qanday da bir jasaw iskerliginiń bir yaki bir waqıtta bir neshe salasında tómen sociallıq statusqa iye bolǵan (máselen, shańaraq dáramatınıń tómen dárejesi, jaǵimsız psixologiyalıq ortalıq, shańaraqtaǵı tómen dárejede bolǵan mádeniyat hám basqalar) shańarqalar. Bunday shańaraqlar ózlerine júklengen wazıypalardı orınlay almaydı, olardıń beyimlesiw uqıplıqları páseńlegen, balanı shańaraqlıq tárbiyalaw procesi qıyınshılıq penen keshedi, áste-aqırın, nátiyjesiz boladı. Bunday tiptegi shańaraq ushın social pedagog tárepinen jedel hám uzaq dawamlı qollap-quwatlaw talap etiledi.
Asocial shańaraqlar– bular ata-analar ádep-ikramsızlıq, nızamǵa qarsı (nızam buzıw) turmıs qálpin alıp baratuǵın hám jasaw sharayatları elementar sanitariyalıq-gigienalıq talaplarǵa juwap bermeytuǵın shańaraqlar. Bunday shańaraqlarda balalar tárbiyası menen ulıwma hesh kim shuǵıllanbaydı, balalar yarım ash, yarım jalańash, rawajlanıwdan artta qaladı, ata-anaları, sonday-aq sol sociallıq qatlamnıń basqa puqaraları tárepinen zorlıq kórsetiw oljasına aylanadı. Social pedagogtiń bunday shańaqarlar menen alıp baratuǵın jumısı huqıq qorǵaw organları,
159
sonday-aq, qáwenderlik hám ǵamqorlıq kórsetiw organları menen tıǵız baylanısta alıp barılıwı kerek.
Qáwenderlik – bul ―ózi ushın juwap bere almaytuǵın shaxslardı (ata-anasınan ayırılǵan, ruwxıy kesel balalar) jeke hám múlk huqıqların qorǵaw forması‖3. Sonday-aq, bunday baqlaw alıp barıw júklengen shaxs hám ma‘kemeler de qáwender esaplanadı. Qáwenderlik etiw tapsırılǵan shaxs qáwender, al onın minneti qáwenderlik dep ataladı.
Ǵamqorlıq – mánisi boyınsha qáwenderlikke jaqın túsinik. Ǵamqorlıq – bul jası jetpegenlerdiń (adamlardıń bazı bir basqa kategoriyaları) jeke hám múlk huqıqların qorǵaw forması, yaǵnıy ǵamqorlıqqa qáwenderlikke qaraǵanda balalardıń aytarlıqtay kóbirek kategoriyaları tartılıwı múmkin. Házirgi waqıtta kúndelikli sózlerde hám teoriyalıq izertlewlerde eki túsinik jetim (jetimlik) hám sociallıq jetim (sociallıq jetimlik) eki túsinigi qollanıladı. Jetim balalar – bul jası 18 ge shekem bolǵan, eki ataanası yaki birewi qaytıs bolǵan balalar. Sociallıq jetim - bul biologiyalıq ataanaǵa iye bolǵan, biraq qanday da bir sebepler menen balalar tárbiyası menen shuǵıllanbaydı hám olar haqqında ǵamqorlıq kórsetpeydi. Bul halda balalarǵa ǵamqorlıq kórsetiwdi jámiyet hám mámleket óz juwapkershiligine aladı.
Solay etip, ata-ana qarawısız qalǵan balalar kategoriyasına kiredi:
–ata –anası ólgen;
–ata-ana huqıqınan ayırılǵan ;
–ata-ana huqırlarında sheklew bolǵan;
–xabarsız joǵalǵan dep tabılǵan;
–uqıbın joǵaltqan;
–dúzetiw koloniyalarında jaza múddetin ótep atırǵan;
–jinayat islep, ayıplanǵan hám qamaqta bolǵan;
–balalar tárbiyasınan bas tartqan;
–balası waqıtsha jaylastırılǵan emlew, sociallıq ma‘kemelerinen balaların alıwdan bas tartqan.
3 Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка. – М., 1994. – С. 445.
160
Qáwenderlik hám ǵamqorlıq – jetim balalardı ornalastırıw forması hám ata-ana qarawısız qalǵan balalardı saqlaw, tárbiyalaw, bilim beriw, olardıń huqıq hám máplerin qorǵaw. Qáwenderlik 14 ke tolmaǵan balalar, ǵamqorlıq 14 ten 19 jasqa shekemgiler ushın belgilenedi.
Jetimlik – jámiyettiń aldında turǵan keskin mashqalalardan biri esaplanadı. Ata-anasın joǵaltqan bala – bul ayrıqsha, haqıyqıy qayǵılı álem. Ata hám anaǵa iye bolıw – balanıń kúshli talaplarınin biri.
Sociallıq jetimlik kóplegen rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan eller ushın masqala bolip esaplandı. Máselen, amerikalı izertlewshiler aytıp otedi, jer júzi boyınsha emlewxanalar, tuwıw úyleri, arnawlı ma‘kemeler taslandı balalar menen tolıp ketken. Olar hár túrli ataladı – ―bas tartılǵan balalar‖, ―kazarma balaları‖, ―taslap ketiw ushın tuwılǵanlar‖, ―mángi jana tuwılǵanlar‖ hám basqalar. BMSH xalıqaralıq ekspertleriniń maǵlıwmatları boyınsha, Batıs hám Shıǵıs Evropa ellerinde taslap ketilgen balalar sanınıń aytarlıqtay ósiwi aytıp ótiledi. Bunday balalar sanınıń artıwı rawajlanıp atırǵan ellerde de baqlanadı.
Ózbek xalqına balalarǵa muhabbat dástúrli tuyǵı bolıp kelgen. Ózbekstan Respublikasınin‘ Birinshi Prezidenti I.A.Karimov bul haqqında ayqın aytıp ótken edi: ―gumanizm - bul ózbek xalqınıń milliy tuyǵısınıń ajıralmas bólegi. Qatallıq hám zorlıq ógan jat nárse búgingi kúnde de ózbek shańaraǵı mehribanlıq hám nurǵa, balalarǵa muhabbatqa, úlkenlerdi qádirlewge, jaqınlarına hám ózgeniń qayǵısına álpayım múnásibet penen oralǵan‖.4
Ózbekstan, Shıǵıs civilizaciyası ájayıp dástúrlerin dawam ettirip, udayı miymandos hám doslıqtı qollap quwatlawshı bolıp kelgen. Urıs qurbanları hám quwǵınǵa ushıraǵanlar ózbek shańaraǵinan orın hán ǵamqorlıq tabadı.
Mısal siatında ekinshi jer júzlik urıs paytında 15 jetim balalardı bawırına alǵan Shamaxmudovlar ózbek shańaraǵın
4 И.А.Каримов. Узбекистан: свой путь обновления и прогресса. – Т.: Узбекистон, 1992. – С. 60.
161
kórsetiw múmkin. Urıs basında Shoaxmet Shamaxmudov hám onıń jubayı Baxri Akramovalar artelde temirshi bolıp isleydi. Tashkent hayal-qızlarınıń barlıq hayal-qızlarǵa úndewinen keyin (1942-jıl, yanvar) olar óz tárbiyasına evakuaciya etilgen hár qıylı milletlerdın jetim balaların tárbiyalawǵa aladı. Olardıń arasında rus, belorus, moldavan, ukraynalı, latısh, qazaq, tatar milletlerinen boldı. Shamaxmudovlar úy-jaysız balalardıń qorshawında bolıp, ǵamqorlıq hám muhabbatın ayamadı, olardı watanımızdın azamatları etip oqıttı, tárbiyaladı, ósirdi. 1966-jıl jer silkiniwinen keyin Shamaxmudovlar úy-jaysız qalǵanlardı shańaragıńa aldı.
Shamaxmudovlar ―Húrmet belgisi‖ ordeni menen sıyıqlandı , B.Akramoma ―Qańarman ana‖ atagına iye boldı. Olar Raxmat Fayziydiń ―Onıń atı ullı Insan‖ romanınıń hám ―Sen jetin emesseń‖ kórkem filminiń bas qaharmanlarınıń prototipleri boldı.
Tashkent qalası kóshelerinın‘ biri Shamaxmudov atı menen atalǵan, Xalıqlar doslıǵı maydanına ―Doslıq‖ monumenti ornatılǵan.
Bala asırap alıw – bul balanı qorǵawdıń arnawlı sharaları bolıp, bala menen onıń tuwgan atası anası bolmaǵan unsan yaki jubaylardın arasında tuwısqanlıq baylanısları yuridikalıq jaqtan ornatıladı. Balanın tárbiyası hám rawajlanıwı ushın bul asırap alıw jaǵdayinda bala áyne shańaraqtı tańlap alıwı áhmiyetli sharayat esaplanadı. Búgingi kúnlerde de kóplegen ózbekstanlılar ata-anasız qalǵan balalardı asırap alıwda mehribanlıq aktlerin kórsetip kelmekte. Máselen, Nizamiy atındaǵı TMPU pedagogika kafedrası úlken oqıtıwshısı Ishmuxamedov Ravshan Juraevich jetim qalǵan koreec balasın asırap aldı (2003), al onıń shańaraǵinda óziniń tórt perzenti bar. Bunday ádet ózgeniń qayǵısına haqıyqıy gumanizm hám ayqınlıq penen múnásibetti ańlatadı.
Mámleketlik qáwenderlikte – asırap alınbaǵan balaǵa (bala jetimge) onı tárbiyalaw ushın normal sharayalardı jaratıw hám usı maqset ushın dúzilgen arnawlı ma‘kemege jaylastırıw. Bala, balalar úyine (bóbek), waqıtsha qabıllap alǵan shańaraqqa, Mehribanlıq úyine (balalar úyi), mektep-internatqa jaylastırılıwı múmkin.
162
12- TEMA: DEVIACIYA SOCIAL-PEDAGOGIKALÍQ
MASHQALA KÓRINISINDE
J O B A:
1.Social pedagogikada norma tu`sinigi hám normadan shetke shıǵıw
2.Deviantlıq minez-qulıq profilaktikası
3.Shańaraq hám mektep
4.Balalardıń qızbalıǵı, onıń aldın alıw
1.Social pedagogikada norma tu`sinigi hám normadan shetke
shıǵıw
Hár qanday jámiyette ol qaysı rawajlanıw basqıshında turıwına qaramastan, - meyli gu`llegen, ekonomikalıq rawajlanǵan mámleket yaki rawajlanıp atırǵan jámiyet bolsın, ózine ayrıqsha itibar talap etetuǵın adamlar tabıladı. Bul – fizikalıq, ruwxıy yamasa social rawajlanıw jaqtan artta qalgan adamlar. Bunday adamlar ba‘rha ayrıqsha toparlarǵa ajıralǵan, jámiyette hám mámlekette olarǵa ózgeshe (ayrıqsha) mu`násibet bildirilgen. Biraq hár qıylı dáwirde anıq mádeniy-tariyxıy sharayatlarǵa baylanıslı, bul kategoriyadaǵı adamlarǵa mu`násibet hár tu`rli bolǵan. Eski Spartaǵa uqsaǵan jámiyetlerde bul jaǵday hádden tısqarı jawızlıǵı, ol adamlardıń fizikalıq joq etiliwine shekemgi jaǵdayı menen ajıralıp turǵan (eski spartalılar fizikalıq ázzi kesel balalardı jár tastan ılaqtırǵan), basqa jámiyetlerde bul kategoriyadaǵı adamlarǵa mu`násibet aqkewilli hám reyimli bolǵan.
Házirgi AQSh hám Batıs Evropa mámleketlerinde, sol yaki basqa kemtigi bar adamlardı, ápiwayı adamlar sıyaqlı jámiyettiń teń huqıqlı aǵzaları, biraq tek ǵana belgili bir mashqalalı yaki imkaniyatı sheklengen adamlar sıpatında kóredi. «Mashqalalı adam» tu`sinigi AQShta kóp qollanılsa, Evropa mámleketlerinde «imkaniyatı sheklengen adamlar» tu`sinigi qollanıladı.
Bu`gingi ku`nde imkaniyatı sheklengen adamlarǵa bolǵan mu`násibet mashqalası ku`n sayın aktual máselege aylanıp atır, sebebi du`ńya boylap olardıń sanı kóbeyiw tendentsiyası bar.
163