Ulıwma pedagogika
.pdfmuǵallim kadrlar, qurılıs, úskenelew, kórgizbeli qurallar t.b qarjıların anıqlaw.
Sociallıq pedagogika hám ekonomikanıń bul máseleliniń sheshimin tabıwda xalıq jaylasıwı (tuwılıw, ólimshilik, migraciya) mashqalaların izertlewshi demografiya maǵlıwmatlarına tayanadı. Sociallıq pedagogika biologiyalıq ilimler menen de tıǵız baylanıslı.
Olar pedagogika hám psixologiya ushın ilimiy-tábiyiy bazası bolıp tabıladı.
Tálim hám tárbiyanıń konkret máselelerin sheshiw, miynet hám dem alıw rejimlerin islep shıǵıw ushın insan organizmi dúzilisi hám xızmeti haqqındaǵı ilim – jas fiziologiyası, mekteptegi barlıq túrdegi sabaqlardı shólkemlestiriwdiń gigienalıq máseleleri úyrenwshi mektep gigienası sociallıq pedagogikasi ayrıqsha áhmiyetke iye boladı.
Sociallıq pedagogikanıń medicina menen baylanısı pedagogikalıq bilimlerdiń arnawlı tarmaǵı sıpatında, rawajlanıwında shetlewleri bolǵan balalardı oqıtıw predmeti bolǵan korrekciyalıq pedagogikanıń payda bolıwına alıp keldi.
Sociallıq pedagogika ushın insan psixikasınıń rawajlanıw nızamların úyrenetuǵın psixologiyalıq ilimler menen baylanısı úlken áhmiyetke iye boladı. Jasına baylanıslı maqsetli tárbiyalaw hám tárbiyalaw sharayatlarındaǵı psixikalıq proceslerdiń nızamların úyrenetuǵın jas hám pedagogikalıq psixologiya, pedagogika ushın aytarlıqtay áhmiyetke iye boladı. Differencial psixologiya insannıń individual ózgesheliklerin úyrenedi, pedagogikanı tárbiyada shaxsiy baǵdarlanǵan qatnasıw ushın zárúr bolǵan maǵlıwmatlar menen qurallandıradı.
Social psixologiya, hár qıylı toparǵa kiriwshi shaxslardıń qáliplesiw ósgesheliklerin úyrene otırıp, sociallıq pedagogikanı jámátte tárbiyalaw mashqalaların izertlew hám oqıwshılardı jámáát arqalı tárbiyalaw metodikasın islep shıǵıw ushın kóplegen bahalı maǵlıwmatlar hám faktler menen qurallandıradı.
Solay etip, sociallıq pedagogika ulıwma insanıylıq mádeniyattıń bir bólimi bolıp tabıladı. Ol tárepinen islep shıǵılǵan bilimlendiriw, tárbiya hám oqıtıw koncepciyaları ilimiy hám ulıwma insanıylıq qádiriyat esaplanadı.
144
11- LEKCIYA: SOCIAL PEDAGOGIKA PREDMETI. SOCIAL PEDAGOGIKA PRINCIPLERI HÁM
KATEGORIYALARÍ
J O B A:
1.Házirgi sharayatlardaǵı social pedagogika hám tárbiyanıń ǵalabalıq ámeliyatı
2.Shańaraqlar hám ata-ana qaramaǵınan ayırılǵan balalar menen alıp barılatuǵın social-pedagogikalıq iskerlik
1.Házirgi sharayatlardaǵı social pedagogika hám tárbiyanıń
ǵalabalıq ámeliyatı
Sociallıq pedagogika – xalıqtıń ulıwma mánawiy mádeniyatının quramlıq hám ajıralmas bir bólegi esaplanadı. Ullı rus pedagogi K.D.Ushinskiy aytqanınday-aq: ―rus xalqı qansha jasaǵan bolsa, tárbiya sonsha jasap kelmekte‖, bul basqa barlıq xalıqlarǵa da tiyisli. Sociallıq pedagogika xalıqtıń ulıwma oypikir hám úmitlerin, onıń ulǵayıp atırǵan áwladtı tárbiyalaw hám oqıtıw haqqındagı uǵımların sáwlelendirdi.
Farabiy, Ibn Sina, Jamiy, Hayyam, Saadiy, Nawayı, Avloniy hám basqa oyshıllardıń miyrasların analizlew sonı kórsetip beredi, olardıń ulıwma tárbiya, sonın ishinde shańaraq tárbiyası haqqında ideyaları xalıq pedagogikası estelikleri – jumbaq, naqıl-maqal, ertek, ápsanalarında keltirilgen ideyalar hám pikirler menen tıǵız baylanısqan.
Abiw Nasir Farabiydiń psixologiya, etika, estetika boyınsha miynetleri social-pedagogika kózqarasları úlken qızıgıwshılıq tuwdıradı. Insandı sociallıq janlı zat dep qarap, Farabiy, shaxastıń ádep-ikramlıliq sıpatları jámiyetlik ortalıq hám tárbiya tásiri astında qáliplesetuǵının aytıp ótedi. ―Insan, - dep jazadı ol, - eń basınan baslap tábiyattıń saqıylıǵı yaki kemshiligi menen sıylanbaydı, sebebi ol tuwma tigiwshi yaki jazıwshı bolıwı múmkin emes‖.1
1 Фараби. Социально-этические трактаты. – Алма-Ата, 1973.
145
Farabiy Ibn Sina hám Beruniy social-pedagogikalıq kózqaraslarının‘ qáliplesiwinde úlken tásir kórsetken. Ib Sina pedagogikalıq kóz qarasları onıń bárshe shıǵarmalarında óz sáwleleniwin tapqan. Ibn Sina ádep-ikramlilıq tárbya haqqında ayta otırıp, haqıyqatshıllıq, ádillik, ádalatlılıq sıyaqlı ádepikramlilıq sıpatlardı joqarı bahaladı hám ―xalıqtıń ádep-ikramlilıq ózgesheligi hám onın ásirlik dástúrleri ádalatlılıqqa jeteleydi‖ dep, olardı álbette, esapqa alıwǵa keńes beredi. Sebebi ádalatlıılıq – insan ádetleriniń gúl tajı ‖.2
Ullı Xorezm perzenti Beruniy miynetlerinde tárbiya haqqında kóplegen bahalı pikirler aytıladı. ―Erte da‘wirlerden qalǵan estelikler ― izertlewinde alım-enciklopedist hár qıylı xalıqlar hám waqıt kalendar sistemasın bayan etiw menen bir qatarda shınlıq hám jalǵan, jaqsılıq hám jamanlıq, álpayımlıq hám menmenlik, bilimlilik hám nadanlıq, yaǵnıy ádep-ikramlılıq mashqalaları haqqında aytıp otedi.
Rudakiy ertedegi Orta ásir ájayıp oyshıllarının biri boldı. Onın kópshilik poeziyalıq qatarları jumbaq hám naqıl-maqallar kórinisinde xalıq awızeki dóretiwshiligi ǵáziynesine kirdi, socialpedagogikanı bayıttı. Ol ―bilim - insan aqılının shıraǵı‖, hám ―jer betinde bilimnen artıq baylıq joq‖ dep ayttı.
Erte dáwir Orta ásir social - pedagogikalıq miyrasları haqqında sóz etkende shayır, jazıwshı hám filosof Nasır Qısraw (1004-1088) atın tilge almawdın ilajı joq. Ol ―Aǵartıwshılıq kitabı‖, ―Baxıt haqqında kitap‖ ájayıp traktatlarınıń avtorı. ―Aǵartıwshılıq kitabı‖nda tómendegi bapları bar: ―Ózińdi anla‖, ―Marapat hám marapatlamaw sıpatı‖, bularda ózin ózi tárbiyalawdıń ózine tán baǵdarlaması sıpatında qaraw múmkin. Avtor jeti qáwipti atap kórsetip, olardıń insan tárbiyasına kesent keltiretuǵının atap ótedi: menmenlik, hıylekerlik, pámsizlik, sıqmarlıq, gázep, jek kóriw, nápsiqawlıq. Ol jeti zattan yagniy: ―ózińniń unamsız doslarıńnan‖ bez, olardıń ornına basqaların - joqarı, iygiliklililerin, eń baslısı – álpayımlıq, ádalatlılıq, ózin uslap biliw, ápiwayılıq, azǵantayǵa shúkirlik, saqıylıq hám
2 Ибн Сина. Канон врачебной этики. – Т., 1971.
146
jaqsılıq etiw menen almastır dep keńes beredi. Búginnen baslap isenimli doslar menen qal, sıqmar dushpanlar menen aranı ashıq et‖ dep ol óz wasiyatın juwmaqlaydı.
Х1-ХП ásirlerde áyne pedagogikalıq traktatlar payda boladı, olar Oraylıq Aziya hám Qazaqstannıń xalıqlarınıń pedagogikalıq mádeniyatınıń rawajlanıwına kúshli rásir kórsetti. Burxaniddin Zarnujiy ózine tán bolǵan ―Oqıwshıǵa oqıw jolındaǵı wásiyatlar‖ pedagogikalıq sabaqlıǵında oqıtıw procesin shólkemlestiriw boyınsha kórsetpelerin beredi. ―Bilimge umtılıw, - dep jazadı alım, - hár bir musilim hám muslimanıń túpkilikli minneti‖
Ózbek ádebiyatınıń tiykarın salıwshı gumanist oyshıl Alisher Nawayınıń (1405 – 1501) pedagogikalıq ideyalarınıń áhmiyetin bahalaw ańsat emes. Demokratiyalıq hám gumanistlik ideyalar, xalıqqa degen ullı muhabbat, xalıq danalıǵı menen, insandı súyiw menen, adalatlılıq, jarqın ideallarǵa sadıqlıq penen qarısıp ketedi. Xalıqtıń ózi, hátteki, óz ullı shayırı haqqında apsanalardı dóretip, onıń obrazın xalıq poeziyalıq dóretiwshiliginiń qáliplesiwiniń deregine aylandırdı.
Alımlar, oyshıllar, shayırlardıń kóplegen násiyatları xalıq danalıǵı menen hayran qalarlıq dárejede dál sáykes keledi, al olar turmıslıq tájiriybe hám ámeliyat tiykarında jaratılgan: ―Qıysıq otırsań da, tuwrı sóyle‖, ―Jalǵan sóylep ómir ótkergennen, haqıyqattı aytıp ólgen abzal‖, ―Eger, sen ázelden haqıyqattı aytsan, saǵan sońǵılıqta da isenedi‖, ―Birinshi jalǵan aytıwdan tıyılsan, kelesilerinde sennen ayıp tabadı dep qorqpaysań‖ hám basqalar. Kópshilik alımlar hám shayırlardıń aytqanları xalıq danalıǵı menen sáykes keledi. Rudakiy sonday dep esaplaydı, dúnyadagı eń awır ókinish – bul jaqsı dos penen ayralıq dep esaplaydı: ―Dostıń mıń bolsa kem‖ (xalıq danalıǵı); ―Jigit ushın mıń dos ta kemlik etedi‖. Tusiy keńes beredi: ―Dáslep sına, soń doslas‖ (xalıq ishinde ―Dos qıyınlıqta, batır sawashta, qarız – a‘dalatta sınaladı‖ dep aytıladı).
Qısraw: ―Dos bola biliw – iygilikli is‖ deydi (xalıqta ―Baylıq jıynaǵannan góre, doslıqtı asra‖). Shiraziy esletedi: ―Jaqsı dos betke aytadı, jamani bul haqqında basqaǵa aytadı‖ (Xalıqta: ―Eskertiw – doslar sıyı‖, ‗Dostan shıqannıń bári jaqsı‖) . Qısraw
147
keńes etedi: ―Isenimli dos menmen jalǵan dostıńnan abzalıraq‖ (Salıstırın ―Jalǵan dos – dawasız kesel‖, ―Sońǵı tislemdi bólisip jegendi umıtqan dos nabıt bolsın‖ hám basqalar .
Solay etip, Oraylıq Aziya xalıqlarınıń pedagogikalıq kózqarasları, basqa xalıqlardaǵı sıyaqlı áyyemgi dáwirlerde qáliplesken. Tárbiya haqqındaǵı xalıq danalıǵı xalıqlardıń kóp ásirlik pedagogikalıq mádeniyatı hám shańaraq tárbiyası tájiriybeleriniń jemisi bolıp tabıladı.
Muhabbat, shańaraq, balalar hám ata-analar haqqındaǵı xalıq uǵımı kóp ásirlik turmıs tájiriybesi tiykarında qáliplesti. Bul uǵımlar pedagogikalıq jaqtan tereń oylanılǵan, ámelde tekserilgen qádeler, minez-qulıq normaları, keńesler, kórsetpeler kompleksinde sintezlenedi hám óz sáwleleniwlerin taptı, al bul xalıqtıń pedagogikalıq mádeniyatınıń jetikligi hám baylıǵınan derek beredi.
Shańaraqtıń social ideyası. Shańaraq pedagogikası hám shańaraq qatnasları quramalı process. Eger házirgi terminlerdi paydalansaq, onda xalıqtıń óz tájiriybesi tiykarında shańaraqta tómendegilerdi orınlaw kerek boladı:
1)konstruktivlik wazıypa, bunda dástúrler, úrp-ádetler, metodlardıń balalarǵa tárbiyalıq tásiri anıqlanadı;
2)shólkemlestiriw wazıypası, bunda balalardıń dem alıw, miynet hám oqıw sabaqlarının rejimi anıqlanadı;
3)kommunikativlik wazıypa, ata-analar, ata-ana-balalar, balalardıń ózleri arasındaǵı, jaqın tuwısqanları hám qońsıları arasındaǵı óz ara múnásiberlerdiń hám basqalardıń utımlı normaları islep shıǵıladı, bulardıń barligi kem-kemnen shańaraq qatnasları sistemasın dúzedi, shańaraq – eń intim jámáát esaplanadı. Bala óziniń kewilindegi pikirlerin, da‘slep, ata-anası, ayrıqsha anası menen bólisedi. Shańaraqtaǵı óz ara múnásibetler – názik hám múláyim is, sebebi ol jámiyettiń tuwısqanlıq múnásibetleri menen birlesken dáslepki yacheykasına tiyisli boladı. Bul jerde ishki shańaraqlıq óz ara múnásibetler iske asırıladı, atanıń hám ananın tárbiyalıq wazıypaları anıqlanadı, onıń balalarǵa unamlı tásirin kúsheytiw ushın sharayat jaratıladı.
148
Bul hám basqa shańaraq hám shańaraq tárbiyası ózgeshelikleri xalıqtıń dıqqat itibarında bolıp kelip, Oraylıq Aziya xalıq pedagogikası esteliklerinde óz sáwleleniwin tapqan.
Xalıq kóp áwladlar tájiriybesi tiykarında shańaraq tiykarı - óz ara muhabbat bolatuǵınına isenim payda etken. Sol sebepli,
―Muhabbatsız shańaraq – tamırsız terek‖ degen ulıwma turmıslıq danalıq qáliplesken. Muhabbat mashqalası shańaraq pedagogikası tárbiyası ushın udayı áhmiyetli bolıp kelgen. Jaslar hám óspirim jigit-qızlar arasındaǵı jarqın, sap doslıq keyin ala joqarı insanıylıq tuyǵı – muhabbatqa ósip ótedi.
Muhabbatqa sadıqlıq – social pedagogikanıń áhmiyetli násiyatı: ―Muhabattı kóz qarashıǵınday saqla‖, ―Insandı tek onıń fizikalıq, sırtqı gózzallıǵı ushın ǵana emes, al mánáwiy gózzallıǵı ushın súyiw kerek‖. ―Súyiliw gózzal ma yaki súygen gózzal ma?‖ degen sorawǵa qazaq maqali juwap beredi: ―Gózzal kóringen sulıw emes, al súygeniń sulıw‖. Súyiw ushın insandı kóriw hám biliw, túsiniw kerek, ózbeklerde ―Kóz benen kórmesten, kewil qálemeydi‖, tájikler ―dáslep kózge, sońınan kewilge unawı kerek‖ delinedi.
Xalıq súyiskenler minez-qulqı mádeniyatı máselelerin de itibardan shette qaldırmaydı. Bunda unatqanınıń ata-ana, jaqınları menen tanıs bolıwdi názerde tutıp, olarǵá húrmet kórsetiw, keleshek jubayın tańlawga múnásibet nıshanı dep qaraydı. Kóplegen naqıl-maqallarda kúyewge tikkeley keńes beredi: bári ata-anasınan, ásirese qızdıń anasınan baslanadı, ol qızdıń qáliplesiwine, kózqarasına, isenimi, talǵamına tásir kórsetedi. Sonın ushın xalıqta: ―Anasına qarap, qızın al‖ , ―Áwele qızdıń anasın bilip al, soń qızına úylen‖ dep másláhát beredi.
Xalıq, ulıwma, teń nekeni, muhabbat tiykarındaǵı nekeni maqullaydı. Oraylıq Aziya xalıqlarında kóp waqıtlarǵa shekem kelinshek ushın qalıń mal tólew dástúr bolıp kelgen bolsa da, báribir ata-analar xalıq danalıǵın bashılıqqa alıwdı úrdis etken: ―Teńin tapsa, tegin ber‖ (qaraqalpaqlar), ―Teńin tapsa, pul sorama‖ (qırǵızlar). Xalıq esap boyınsha nekeni qaralaydı. ―Baylıq ushın erge shıqqannan góre, bawırındı suwıq jerge bas‖ dep tastıyıqlaydı ózbekler.
149
Shańaraq jámiyettiń baslanǵısh yacheykası bolǵan halda, turmıstıń eń quramalı hám hár túrli hádiyselerine juwap berip otıradı. Turmıslıq tartıslar tuwıladı. Xalıq shańaraq tartısları hám haqqında ne oylaydı hám shańaraq tárbiyası tájiriybesinde qanday profilaktika sharaları bar? Danalıq sózlerde shańaraq tartısları tábiyiy, nızamlı hádiyse sıpatında ájayıp túrde qarastırıladı. Ózbek maqalı aytadı: ―Úy assız bolıwı múmkin, biraq tartıssız bolıwı múmkin emes‖. Xalıq: ―Talaslı úyde tatıwlıq bolmaydı‖ dep aytadı. Ata-analar, qońsılar er hám hayal arasındaǵi tartıslarǵa aralasıwǵa umtıladı, biraq bul udayı kútilgen nátiyjelerdi bere almaydı, sol sebepli xalıq arasında ―Er hám hayal arasına esi ketken túsedi‖ degen danalıq bar.
Kóplegen danalıq sózler jaman hayallar sıpatların ókinish penen tilge aladı: ―At jaman bolsa, úmitiń keter, bala jaman bolsa, kúshiń keter, qatın jaman bolsa qonaǵıń keter‖ Kóplegen danalıq sózlerinde hayaldıń eń jaman sıpatında jánjelkeshlikti esletip ótedi: ―Jánjelkesh hayaldin‘ eri tez qartayadı‖, ―Jaman hayalǵa úylengennen, boydaq júriw jaqsı‖.
Shańaraqtın baslı wazıypası – eresek áwlad izbasarları bolgan balalardı tárbiyalaw. Bul orında eń baslı rol ata-anaǵa tiyisli boladı.
Ana hám ata – birinshi tárbiyashılar. Analıq social perdagogikada eń joqarı socail qádiriyat, insan áwladın jalǵastırıwda tábiyiy talap esaplanadı. Barlıq xalıqlar hayal-ananı mınasip tárizde uluǵlaydı, anaǵa tabınadı. ―Eger ulı anası ushın alaqanında máyekti quwırıp berse de, ol bári bir ana aldında qarızdar bolıp qala beredi‖.
Balalarǵa muhabbat – bul oǵada áhmiyetli socialpedagogikalıq mashqala, sebebi, usı jóneliste ata-analar kóplegen dúzetip bolmaytuǵın qátelerge jol qoyadı. Bárshe xalıq danalıqlarında balalarǵa degen sheksiz muhabbat sáwleleniwin tapqan. ―Bala – úy sáni, qonaqdasturxan sáni‖ hám basqalar. Sonday-aq, balada onıń tárbiyalaw oǵada ayriqsha bahalanadı. Máselen, ózbek naqıllarında aytıladı ―Balaáziz, ádebionnan da áziz‖.
150
Xalıq ata úlgisine ayrıqsha úlken diqqat beredi. Atanıń unamsız úlgisi balalarda dárhal-aq sáwlelenedi. ―Jánjelkesh atanin‘ balası urısqaq‖.
Shańaraqta ata-analardan basqa baba, áje hám basqa tuwısqanları da tárbiyalawshi wazıypasın atqaradı . Xalıq baba hám ájeler haqqında kóplegen ertekler dórete alǵan .
2. Shańaraq hám qáwendersiz qalǵan balalar menen alıp barılatuǵın social-pedagogikalıq iskerlik
Shańaraqtıń jámiyettegi rolin óz kúshi boyınsha basqa socialliq institutlar menen salıstırıp bolmaydı. Áyne shańaraqta insannıń shaxsı qáliplesedi hám rawajlanadı, olarda balanıń jámiyetke azarsız beyimlesiwi zárúr bolǵan sociallıq rollerdi iyelep alıwı iske asırıladı. Shańaraq dáslepki tárbiya institutı sıpatında kózge taslanıp, onda insan pútkil ómiri dawamında óz baylanısın sezinip jasaydı.
Insannıń ádep-ikramlıq tiykarları shańaraqta qoyıladı, minezqulıq normaları qáliplesedi, shaxstıń ishki dúnyası hám individual sıpatları qáliplesedi.
Statistika sonnan guwalıq beredi, xojalıqtı júritiwdi bazalar sistemasına ótiw shańaraqqa sociallıq institut sıpatında júdá azarlı sáwlelenedi. Demograflar tuwılıwdın kemeyiwin, sociologlar asociallıq shańaralar sanınıń óskenligin aytadı hám turmıs darejesiniń páseńlewin boljamaqta.
Shańaraq barlıq dáwirlerde óz balaların tárbiyalawda qollapquwatlaw alıwǵa mútájlikti sezinip kelgen. Tariyx sonnan guwalıq beredi, adamlar úlken shańaraq bolıp jasaǵan dáwirlerde shańaraq turmısında kerekli bolǵan bilim hám kónlikpeler áwladtan áwladqa tábiyiy hám kúndelikli túrde berilip kelgen. Házirgi zaman industrial jámiyetinde áwladlar arasındaǵı shańaraqlıq baylanıslarının buzılıwı baqlanbaqta. Sol sebepli, jámiyet shańaraqtıń qáliplesiwi hám balalar tárbiyası haqqındaǵı kerekli bilimlerdi beriw haqqındaǵı ǵamqorlıqti óz moynına aladı. Házirgi waqıtta ata-analarǵa professional psixologlar, sociallıq xızmetkerler, social pedagoglar hám basqa da balalar tárbiyası boyınsha qánigeler tárepinen járdem beriliwi zárúr boladı. Bul
151
qánigelerdiń másláhátlerine búgingi kúnde tek unamsız shan‘araqlar ǵana emes, al tolıq unamlı shańaraqlar da mútáj boladı.
Shańaraqtıń bir neshe anıqlamaları bar. Birinshiden, shańaraq
– bul nekege hám (yaki) qanlaslıq qatnasqa tiykarlanǵan kishi socialliq topar bolıp, onıń aǵzaları birgelikte jasaydı hám úy jumısların alıp baradı, bir-birine qarata birgeliktegi minnetler menen birlesken.
Ekinshiden, shańaraq – insanlar arasındaǵı óz ara múnásibetlerdiń turaqlı formasına iye bolǵan social institut. Usı óz ara múnásibetler sheńberinde insanlardın kúndelikli turmısınıń tiykarǵı bólimleri: seksual qatnaslar, bala tuwıw hám balalardı dáslepki socializaciya, turmıslıq kútim, bilim alıw hám medicinalıq xızmet kórsetiw hám basqalar iske asırıladı.
Shańaraq-neke múnásinetleri áyyemnen belgili. Sanalı insan payda bolǵan neolit dáwirinde-aq ( 15-20 mıń jıl ilgeride), insanlardın‘ ulıwmalılıǵı iske asırılıp xojalıq islerin alıp barıwda hám balalardi tárbiyalawda wazıypalardın (er hám hayal) tábiyiy jınısı jasqa qarap bólistiriliwine tiykarlanǵan.
Tariyxta esapqa alınǵan bárshe hár qıylı shańaraq mınásibetlerine pútkil shańaraqtı birlestiretuǵın ulıwmalıq tárepi kórsetiledi. Bul shańaraqlı turmıs qálpi bolıp, bunda adamzat birden-bir jasaw imkaniyatına iye bola aldı.
Alımlar shańaraq wazıypa (funkciya)ların túrlerge bóledi. Biz tek bala tárbiyası hám rawajlanıwına baylanıslı túrlerine ǵana toqtalıp ótemiz.
Reproduktiv wazıypası (latınshadan productio – ózin ózi tiklew, kóbeyiwi, áwladtı kóbeytiw) adamzat áwladının dawamlılıǵın zárúrligine kelip shıǵadı. Sońǵı jıllarda 2-3 adamlıq shańaraqlar sanı kóbeydi. Bunday shańaraqladıń pikiri boyınsha balalar ata-ana erkinligin, bilim alıwda, jumısta, qánigeligin arttırıwda, óz uqıplılıqların iske asırıwda shekleydi.
Balasızlıqqa bet alıw, ókinishli, tek bar bolıp ǵana qalmastan, bala tuwıw jasındaǵı shańaraqlar arasında keńnen tarqalmaqta. Bul evropa elleri ushın tán boladı.
152
Shańaraq shamasınıń qısqarıw faktorları: tuwılıwdıń kemeyiwi, jas shańaraqlardıń ata-analarınan bólek shıǵıwı; ajırasıw, jesirlik sanınıń artıwı sebepli bir ata-analı shańaraqlardın kóbeyiwi, jalǵız baslı anadan balalardın tuwılıwı; xalıq salamatlıǵının sapası hám eldegi salamatlıqtı saqlawdın rawajlanıw darejesi. Ekspertlerdin‘ bahalawı boyınsha eresek xalıqtıń 10-15% salamatlıǵı boyınsha, jaman ekologiya, amoral turmıs qálpi, jaman awqatlanıw hám basqalar sebepli bala kóriw imkaniyatına iye emes.
Shańaraqtıń ekonomikalıq hám turmıs-xojalıq wazıypaları shańaraq tariyxıy jaqtan udayı jámiyettiń xojalıq yacheykası bolıp keldi. Tariyxıy jaqtan hayallar úy jumısların, erler ónermentshilik islerin alıp bardı. Ilimiy-texnikalıq revolyuciya dáwirinde insanlar turmısınıń kóp tárepleri (awqat tayarlaw, kir juwıw, kiyim tigiw hám basqalar) azlap turmıslıq xızmet salasına júklenedi.
Shańaraqtiń ekonomikalıq wazıypası shańaraq aǵzaları ushın baylıq toplaw menen baylanıslı boldı: kelinshek ushın qalıń mal, kúyew ushın qalıń mal, zatlar miyrasqa beriliwi, toydı, erjetiwin qamsızlandırıw, pul qarjıların jámlew.
Biziń jámiyetimizde bolıp, ótip atırǵan social-ekonomikalıq ózgerisler shańaraqtıń múlk toplaw, múlkke iye bolıw, turaq jayın menshiklestiriw. Miyras hám basqa da máseleler boyınsha ekonomikalıq wazıypaların jáne de jedellestiredi.
Dáslepki socializaciyalaw wazıypası. Shańaraq dáslepki hám baslı social topar bolıp, bala shaxsının qáliplesiwine jedel tásir kórsetedi. Shańaraq social mikroortalıq hám sociallıq tásir kórsetiw faktorlarınan biri. Ol balanıń fizikalıq, socialliq hám psixikalıq rawajlanıwına tásir kórsetedi. Balanı jámiyetke kemkemnen kiritip barıw shańaraq roli bolıp, onıń rawajlanıwın bala tábiyatına say hám dúnıyaǵa kelgen eldiń mádeniyatına muwapıq bolıwın támiyinleydi. Balanı adamzat toplaǵan socailliq tájiriybege, ol tuwılǵan el mádeniyatına, onıń ádep-ikramlıq normalarına, xalıq dástúrlerine úyretiw – ata-analardın tikkeley wazıypası esaplanadı.
153