Ulıwma pedagogika

zárúr bolsa, onı sonday etip oylap kórip, is tutıw kerek balanı kemsitiwge jol qoymay, oǵan bolǵan qatnastı ózgertiw.

Asirese, ulıwma bilimlendiriw mekteplerinde insannıń keleshekte nıza aldı hám nızalı jaǵdaylarda ózin tuta biliw qasiyetine tiykar jaratıladı. Klaslarda nızalardıń profilaktikası menen shuǵıllanıw ushın olardıń ózgeshelikleri hám sebepleri, olardıń qanday kelip shıǵıwı, rawajlanıwı hám tuwiliwi haqqında tusinikke iye bolıw kerek. Hár bir social institunda bolǵanınday, mekteplerde de nızalı jaǵdaylar bolıp turadı. Pedagogikalıq xızmet jeke insannıń qaliplesiwine baǵdarlangan, onıń maqseti, oqıwshılarǵa belgilengen social tajiriybe beriw hám bul tajiriybeni tereńrek úyretiwge qaratılǵan. Sonlıqtan mektepte oqıtıwshıǵa, oqıwshı hám ata-analarǵa ruwxıy marapat beriwshi qolay social va psixologiyalıq sharayatlardı jaratıw lazım. Ulıwma bilimlendiriw ―kárxanasınıń iskerligi‖ tórt tiykarǵı jónelisi bar: oqıwshı, óqıtıwshı, ata-ana, basqarıwshı. Qaysı subyektlerdiń ózara qatnasına qarap nızalar tómendegi túrlerge bólinedi: oqıwshıoqıwshı; oqıwshı - ata-ana; oqıwshıoqıtıwshı; oqıtıwshı

- oqıtıwshı: oqıtıwshı - ata-analar; oqıtıwshı – basqarıwshı; ataanalar - ata-analar; basqarıwshı - ata-analar; basqarıwshıbasqarıwshı.

Mektep oqıwshıları ortasındaǵı nızalardıń qásiyetleri Bilimlendiriw baǵdarında oqıwshılar ortasında eń keń

tarqalǵan nızalardan birin kórip shıǵayıq. Oqıwshılar arasında eń keń tarqalǵan nızalardan biri jetekshilik bolıp, onda eki yáki úsh jetekshiniń hám olardıń toparlarınıń klaslarda ózara gúresi sáwlelengen boladı. Orta klsslarda kóbinshe ul balalar hám qızlar toparı ortasında kelispewshilikler kóp. Úsh – tórt óspirimniń pútkil bir klass penen yamasa bir oqúwshınıń klass penen nızaları jaǵdayları anıqlanıp turadı. Psixologlardıń baqlawlarına qaraǵanda, ásirese ósmirler arasında, klaslarda jetekshilikke umtılıw ústinlikti, jawızlıqtı, miyrimsizlikti kórsetiwi menen baylanısqan.

Balalar jawızlıǵı hámmege belgili qubılıs. Jas úlkenlerge qaraǵanda balalardıń garezlilik sezimlerine beriliwi dúnya pedagogika paradokslarınan biri bolıp tabıladı.

104

Oqıwshılardıń jawızlarsha háreketleriniń kelip shıǵıwı adamnıń socializimindegi nuqsanlar menen baylanıslı. Mektepke shekemgi jastaǵi balalardıń agressiv háreketleri sanı hám ataanalar tárepinen qollanılatuǵın jáza múddeti ortasında unamlı múnásibet bar ekenligi anıqlandı. Bunnan tısqarı, nızalı ul balalardı, qaǵıyda sıpatında, olarǵa fizikalıq zorlıq qollaw arqalı ata-analar tárepinen tárbiyalanǵanı tastıyıqlanǵan.

Sociallasıwdıń baslı etapında agressivlik jaǵdayı oylamaǵan halda kelip shıǵıwı múmkin, biraq maqsetke agressiya arqalı awmetli erisilgen jaǵdayda, hár túrli jaǵdaylardan shıǵıp ketiw ushın onnan jáne paydalanıwı payda bolıwı múmkin. Bunday jaǵdayda jeke insannıń qáliplesiwindegi tiykar agressiya arqalı maqsetke erisiw emes, al, agressiya ózlik maqsetke aylanadı, ózin basqara biliw qabileti pásirek bolǵanlarǵa dushpanlıqtı kúsheytedi.

105

J O B A

1.Mektep isin basqarıw hám oǵan basshılıq etiw.

2.Mekteptiń ata – analar menen alıp barılatugın isleriniń

túrleri.

3.Oqıw tárbiya jumıslarına basshılıq etiw

4.Mektep pedagogikalıq keńesi

Pedagogikaliq keńes - mektep direktorı aldındaǵı masláhát keńesi bolıp, onıń qararları oqıtıwshılar toparınıń jeke hám ulıwmalıq pikirin qamtıydı. Sonıń ushın onıń tásirlik kúshi ulken.

Pedogogikaliq keńes qabıl etilgen ayrım qararlar mektep hám direktor ushın májburiy bolıp esaplanadı. Sonday-aq , oqıwshılardı klastan klasqa kóshiriw máselesi sonıń menen birge mektep turmısında juz berip atırǵan tiykarǵı wazıypalar pedagogikalıq keńeste qaralıp ótiledi. Olarda pedagogikaliq keneste

Respublikamızdıń mektep haqqında qabıl etilgen qarar hám kórsetpelerdi ámelge asırıwǵa tiyisli keshelerdi belgilew, mektep tálim –tárbiya jumısların jaqsılaw, belsendi oqıtıwshılar hám tárbiyashılardıń is tájiriybelerin úyreniw hám globalastırıw, ataanalar jámáátshiligi menen qatnaslardı bekkemlew hám basqa máseleler kórilip shıǵıladı. Pedagogikaliq keńeske-mektep direktorı, oqıw isleri boyınsha direktor orınbasarı, ruwxıy – aǵartıwshılıq isler boyınsha direktor orınbasarları, mekteptegi barlıq oqıtıwshılar, kitapxana baslıǵı, mektep shıpakeri, ata-analar keńesiniń baslıǵı aǵza bolıp kiredi.

Pedagogikalıq keńestiń jumısı bir jıl yaki yarım jılǵa jobalastirip direktor tárepinen rejelestiriledi. Bul reje keńeste dodalanıp tastıyıqlanadı.

Pedagogikalıq keneste dodalanǵan ayirım máseleler jıldan jılǵa qaytalana beredi, bir jıllıq is jobanı dodalaw hám tastıyıqlaw, sherek hám yarım jıl nátiyjelerin dodalaw, imtixanlarǵa tayarlanıw, jazǵı demalıstı ótkeriw hám basqalar.

Pedagogikalıq keńeske qoyılatuǵın máselelerdi tańlaw júdá áhmiyetli. Kóplegen mekteplerde keńeste kóriletuǵın másele

106

aldınnan úyrenilip shıǵıladı. Keńes hár bir másele boyınsha tiyisli sheshim qabıllap,belgili shaxslar hám orınlaw muddetin belgileydi.

Pedagogikalıq keńestiń qararları mekteptiń is tájiriybesine, basshı shólkemlerdiń kórsetpelerine hám pedagogika pániniń jetiskenliklerine tiykarlanǵan bolıwı kerek. Pedagogikalıq keńestiń qararları arnawlı dápterge jazıp barıladı hám rásmiylestiriledi, orınlanıwı qadaǵalanadı hám tekseriledi, nátiyjesi náwbettegi májliste keńes aǵzalarına xabar etiledi. Qararlar dápteri mekteptiń eń áhmiyetli hujjeti bolǵanı ushın onı júritiwge ayrıqsha itibar beriledi.

Pán komissiyaları hám baslawısh klass oqıtıwshılarınıń metod birlespeleri hám mekteptegi oqıw jumısların jaqsılawǵa xızmet etedi.

Mekteptegi hár bir pán komissiyası pedagoglar keńesiniń komissiyası bolıp, ol pedagogikaliq keńes basshılıǵında jumıs alıp baradı. Pedagogikaliq keńes penen birgelikte pán komissiyası tómendegi jumıslardı ámelge asıradı:

Pedagogikaliq keńeske tapsırılǵan wazıypalardı islep shıǵadı: ózara tájiriybe almasadı, sabaqlardı rejelestiredi, kúndelik tálimtárbiyalıq wazıypalardı dodalaydı, jetekshi oqıtıwshılardıń tájriybesin úyrenedi, ulıwmalastıradı hám nátiyjeni pedagogikalıq keńeske málim etedi; pedagogikalıq keńes tapsırmalarǵa tiykarlanıp, ashıq sabaqlar shólkemlestiredi hám olar nátiyjesin

keńeske tapsıradı.

Mektep jumıslarına mámleket atınan ulıwma basshılıqtı kim alıp baradı.

Respublikamız hukimeti xaliq tálimi tarawında taslanǵan wazıypalardı orınlaw hár tárepleme oqıtıwshıǵa baylanıslı. Jańa ekonomikalıq siyasatqa ótiw sharayatında tálimnen kózlengen maqsetke erisiw wazıypası tiykarınan oqıtıwshılarǵa júkletiledi. Bul óz náwbetinde, mektep jumısın basqaratugın baslıqtıń isi menen baylanıslı. Qaysı mektepte ishki hám sırtqı tekseriw jumısları jaqsı jolǵa qoyılǵan bolsa, sol mekteptegi tálim - tárbiya jumısları hám dawamlı boladı. Pedagoglar jumıstı sistemalı tekseriwi,bir tárepten,hárbir oqıtıwshınıń óz isi ushın

107

juwapkershilikti asıradı hám óz jumısında kemshiliklerin waqtında anıqlaw hám dúzetiw imkanıyatin beredi.

Mektep ishki tártipleriniń bir qansha baǵdarları bar.Olar birinshi mektep direktori hám ilimiy bólim baslıǵınıń sabaqlarına kiriwi, sabaqlar hám shınıǵıwlardıń basqa túrlerin bayan qıladı. Mektep direktori hám ilimiy bólim baslıǵı sabaqlarǵa úzliksiz túrde kirip turıwı shárt. Bunın ushın olar jıl dawamında sabaqlarǵa kiriw jobaların qadaǵalaydı hám tártiplerin kelisip aladı.

Sabaqlarǵa kiriw hám olardı baqlaw belgili bir maqsetke qaratılǵan boladı. Bunday baqlawlar oqıtıwshınıń iskerligi haqqında juwmaqlawshı pikir shıǵarıw imkanın beredi. Bunda hár turli sabaqlarǵa hám hár túrli oqıtıwshılardıń sabaqlarına kiriw belgilep alınadı.

Eger, direktor sabaqlarǵa kiriwde oqıtıwshınıń is kestesi hám de oqıwshılardıń bilimlerin anıqlawdı maqset qılǵan bolsa, belgili oqıtıwshınıń hár sabaqlarına kiriwdi rejelestiredi.

Mektep basshıları jumısın jańa baslaǵan jaslarǵa hám mekteptiń jańadan kelgen oqıtıwshılarǵa hárdayım itibarlı bolıwı talap etiledi. Biraq tájiriybeli pedagoglar da tekseriwge boladı.

Bunday tekseriw oqıtıwshılardı xoshemetlew hám direktorǵa eń jaqsı tájiriybeni úyreniwge imkaniyat beredi.

Sabaqlarda tekseriwshi tómendegilerge itibar qaratılıwı lazım: sabaqtıń maqseti qanshelli anıq hám túsinikli berilgeni; sabaq tolıq tárizde hám ayirım basqıshları qanshelli oylap alınǵan; mazmunı bayan etilgeni; materialdıń ilimiy-ámeliy dárejesi qanday ekenligi; oqıtıwshı qollanǵan metodlar qanshelli ónimli hámde zamanagóy bolıwı; sabaqta oqıtıwshınıń didaktikaliq qaǵıydalarǵa ámel etiwi; oqıtıwshınıń sabaqta hárbir oqıwshınıń aqilıy ósiwine qanshelli erisiwi; tálimniń kórsetpe hám texnikaliq qollanbalardan qanshelli nátiyjeli paydalanıwǵa itibar qaratıwı shárt. Sabaqtıń bası hám aqırına, rejelestiriw tárepine sabaqtıń bir basqıshtan ekinshi basqıshqa ótiwine olardıń bir-birine baylanısına, sabaqtaǵı topar jumıslarınıń birge qosıp alıp barılıwına, oqıwshılarǵa sawallar beriw hám olardıń bilimlerin bahalaw, úyge berilgen wazıypalar dizimine itibar beriwi júdá

108

áhmiyetli. Usınıń menen birge, sabaqqa ketken waqıttı belgilew júdá zárúr. Sabaqtıń tárbiyalıq tárepine hám itibar qaratıw kerek. Sabaqtıń duzilisi, mazmunı, metodları, oqıtıwshınıń sabaqtaǵı háreketleri tárbiyalıq tárepten bahalanadı. Direktor yaki ilimiy baslıq sabaqtı baqlap bolǵannan soń oqıtıwshı menen sáwbetlesiwi zárúr.

Direktor hám onıń orınbasarı balalar menen alıp barılatuǵın oqıw hám de klastan tıs jumıslardıń barlıq túrlerine basshılıq qıladı hám tekserip turadı.

Direktor hám onıń orınbasarı keshelerdiń ideyalıq jónelisin rejelestiriw ilimiy - metodikaliq dárejesi balalardıń qızıǵıwshılıqları hám olardıń shaqqanlıǵı, tárbiyalıq áhmiyetine basqasha itibar qaratadı. Oqıtıwshılar, klass basshıları, direktor hám onıń orınbasarlarına ózleriniń isleri haqqında esabat beredi. Esabat beriw oqıtıwshılar hám mektep basshılarına óz isleriniń nátiyjelerin bayan etiwge, kemshilikleriniń sebeplerin anıqlawǵa, olardı duzetiw jolların belgilewge kómeklesedi. Mektepte hárbir oqıwshı ayrıqsha esapqa alıp barıladı: álipbe dápterleri hám jeke papka boladı. Oqıwshılardıń alfavit dápterinde tómendegi maǵlıwmatlar: oqıwshınıń familyası, atı, atasınıń atı, tuwılǵan jılı, turar jayı, mektepke qabıllanǵan hám pitirgen jılı kórsetiledi. Eger oqıwshı bir mektepten ekinshi mektepke yaki bilim jurtına ótken bolsa, sol haqqında maǵlıwmatnama bolıwı kerek.

Jeke papkada oqıwshı, onıń úlgerimi hám minezi haqqında ulıwma maǵlıwmatlar boladı. Jeke papka oqıwshı mektepti pitkergennen keyin mektep arxivinde saqlanadı.

Oqıwshılar jeke papkalarınıń saqlanıwı hám júritiliwine oqıtıwshınıń ózi, klass jetekshileri, mektep kancelyariya - baslıǵı hám direktor juwapker boladı.

Oqıwshınıń kúndelik jumısların esapqa alıp barıw ushın klass jurnalı tutıladı. Jurnalǵa oqıtıwshınıń hár bir shınıǵıwı, úy tapsırmaları, oqıwshılardıń awızeki juwapları, jazba jumısları, diktant jumısları jazıp barıladı. Hár bir oqıwshınıń jetiskenlik hám kemshiliklerin jurnal arqalı biliw múmkin. Kóplegen oqıtıwshılar klass jurnalına qosımsha ráwishte ózleriniń jeke kúndeliklerin alıp baradı. Kúndelikke oqıwshınıń oqıwı hám minezine tiyisli eń qızıqlı

109

faktler, balalardıń individual rawajlanıw barısındaǵı baqlawları, oqıwshılardıń ózlestiriwi hám minezindegi qıyınshılıqlar hám kemshilikler jazıp barıladı. Bunday kúndelik oqıtıwshıǵa oqıtıwshınıń ósiwin dıqqat penen baqlap barıwǵa, onıń shaxs sıpatında qáliplesiwi hám keleshegin belgilewge járdem beredi.

Mektep kúndeligine hár kún ótilgen sabaqlar, úyge berilgen tapsirmalar hám kundelik bahalar jazıp barıladı. Klass jurnalına qoyılatuǵın bahalar menen bir waqıtta kundelikke de baha qoyıladı. Hápte aqırında kúndelikke oqıtıwshı hám ata-ananıń qolı qoyıladı.

Kishi jastaǵı oqıwshılardıń ata-anaları kúndelikti hár kúni kóriwi, hár kúngi jetiskenlik hám kemshiliklerinen xabardar bolıwı shárt.

Oqıwshılar kúndelikke ózleriniń oqıw jetiskenlikleri kórsetilgen hújjet dep qarap oǵan jaqsı múnásibette bolıwı kerek.

Kúndelikti bala ústinen shikayat jasaytuǵın quralǵa aylandırıw, máselen, oǵan «ol asxanada ózin jaman tuttı» siyaqlı sózler jazıw naduris. Bunday jazıwlar tártipsiz balalarǵa ózliginshe shara qollana bilmeytuǵın oqıtıwshınıń hálsizligi, qala berdi, uqıpsızlıǵınıń dálili boladı.

Oqıw jılınıń aqırında baslawısh klass oqıtıwshıları hám klass basshıları oqıw dástúrleriniń orınlanıwı haqqında esabat dúzedi.

Mektep bolsa xalq bilimlendiriwiniń rayon(qala) bólimlerine jıllıq esabat tapsıradı.

Oqıw jılınıń aqırında ata-analar jıynalısı ótkeriledi. Esabat jıynalısına oqıwshılardıń isleri, mekteptiń miynet tárbiyası baǵdarındaǵı jetiskenlikleri haqqında kórgizbeler tayarlaw múmkin. Hár bir oqıtıwshı ózleriniń wazıypaların orınlaydı, mektep xanalarında belgilengen tártipte saqlawǵa qaraǵanda ayırıqsha múnásibette bolıwları shárt. Oqıw-tárbiya isleri ústinen kúndelik mektep ishki intizamı mekteptegi barlıq isleri joqarı dárejede támiyinlewge, oqıwshılardıń qızıqlı tájiriybelerin maqullaw, bazı oqıtıwshılar jumısındaǵı kemshiliklerdi óz waqtında anıqlawǵa járdem beredi. Tekseriw nátiyjeleri metod birlespeleri hám oqıw páni komissiyalarında, direktor keńesleri, pedagoglar toparı hám islep shıǵarıw keńeslerinde talqılanadı.

110

Basqarıw dawamında belgili dizim bolıwı kerek. Bunıń mánisi sonnan ibarat, bul is tártip penen bir-birine baylanısı bolǵan ilajlar jıyınınan ibarat bolmay, shárt shárayatlar, qásiyetlerin esapqa alıwdı kózde tutadı.

Mektep ishki tártibi boyınsha islengen jobanı bir sherek, yarım jıllıq hám bir jıllıq oqıw jılına sáykes islew kerek. Mektep jetekshileri tárepinen ámelge asırılatugın mekteptiń ishki tártipleriniń jobası tómendegi máselelerdi óz ishine qamtıydı:

Mekteptiń hámme kórsetkishleri boyınsha jobanıń iske asıwı. Oqıw-tárbiya jumıslarınıń jaǵdayı.

Klasstan hám mektepten tıs alıp barılatın tárbiyalıq jumıslar. Mekteptegi jámiyetshilik hám atalıq ma‘kemeler menen alıp

barılatugın jumıslar.

Mektepte pedagoglar menen islew máselesi. Mektep hújjetlerin júritiw jaǵdayı.

Mektep oqıwshıjaslar birlespesiniń jumısları. Mekteptiń buxgalteriya-xojalıq jumısları Mektep, shańaraq hám jámiyetshiliktiń qatnası Klass basshısınıń jumısları hám basqa máseleler.

Bir oqıw jılına gózlenip dúzilgen mektep ishki tárbiyanıń mazmun jobasın oqıw jılındaǵı pedagoglardıń birinshi jıynalısındaǵı tastıyıqlaw hám onı mektep oqıtıwshıları toparına málim qılıw maqsetke muwapıq. Lekin tekseriwde málim dizim hám anıq jobanıń bolmawı, maqsettiń anıq emesligi, hújjetlerdi tártipke salıwǵa hám belgili bir pikirge keliw ushın tiyisli materiallar toplawǵa itibarsızlıq, tekseriw jumıslarına jeterlishe kewil audarmaslıq ayirım mektep basshılarınıń oqıtıwshılar toparına usınısların jaqsı bilmegenligi sebep boladı.

Sonı ayrıqsha aytıp ótiw kerek, mektep ishki tártiplerdiń dúziliw usılları hár turli. Bunı qay dárejede, qanday qılıp ámelge asırıw mektep baslıqlarınıń ilmiy-metodikalıq, pedagogikalıq sheberlik dárejesine hám sol másele boyınsha izleniw uqıplıǵına baylanıslı.

Mektep ishki tártibin úyrenetuǵın máselege qarap, negizinen, eki toparǵa bóliw mumkin:

a) mektep jumısların tematikalıq tekseriw.

111

b) mektep jumısların kompleks(frontal) tekseriw.

Tematikaliq tekseriw tómendegi máselelerdi óz ishine alıwı múmkin.

Mektepte gumanitar pánler boyınsha mámleketlik oqıw dástúriniń orınlanıw jaǵdayı.

Pán tiykarların oqıtıw basqıshında oqıwshılardıń qábiletin ósiredi.

Mektepte fizika sabaǵında tálimdi tárbiyaǵa baylanıstırıw tájiriybesinen ámeliy paydalanıw.

Ana tili, ádebiyat pánlerin oqıtıwda oqıwshılardıń sóylew mádeniyatın ósiriw.

Tariyx, geografiya sabaqlarında ámeliy jumıslardıń qoyılıw jaǵdayı.

Tábiyattanıw pánlerin oqıtıwda oqıwshılardı ilmiy kózqarasta tárbiyalaw.

Bunnan basqa, hár túrli baǵdardaǵı eki-úsh oqıtıwshınıń jumısın úyreniw, klass basshıları, tariyx-geografiya, til-adebiyat oqıtıwshılarınıń metod birlespe jumısların úyreniwde hám tematikalıq tekseriwge kiredi.

Mektep jumısların kompleks usılda tekseriw tálim-tárbiya hám xojalıq jumısların keń qamtıp alǵan tolıq pedagogikaliq mánidegi máselelerdi úyreniwdi maqset etedi. Mısalı:

Mektep jumısında anıq pánlerdi oqıtıw jaǵdayı hám onı jáne de jaqsılaw ilajlari.

Mektepte klastan hám mektepten tıs jumıslardıń ámelge asırılıw jaǵdayı hám onı jánede jetilistiriw jolları.

Mektep jumıslarında oqıtıwshılar tájiriybesin asırıw jaǵdayı hám onıń ónimdarlıǵı.

Oqıwshılardıń sabaqlıq hám oqıw quralları menen támiyinlew jaǵdayı hám bul máseleni jáne de jaqsılaw sharaları.

Mekteptiń tálim-tárbiya jumısları sistemasinda xaliq pedagogikasınan paydalanıwdıń jaǵdayı hám bul isti jáne de rawajlandırıw jolları.

Mektepte gumanitar pánlerdi oqıtıw jaǵdayı hám oqıtıwshılardıń bilim dárejesi.

112

Mektep jumıslarında ulıwma orta tálimdi házirgi dáwir talapları tiykarında ámelge asırıwdıń jaǵdayı hám t.b. Bunday máselelerdi tekseriw juwmaǵın mektep pedagoglar keńesinde yaki ashıq májiliste kórip shıǵıw maqsetke muwapıq.

Ishki tártip sistemasında imtixanlar mektep turmısında juwapkershilikli dáwirlerden biri. Imtixanlardı ótkeriw nátiyjesinde oqıwshınıń bilim, malaka hám kónlikpelerge ulıwmalıq baha beriwi mumkin.

Mektep isin basqarıw hám oǵan basshılıq qılıw.

Mektep jumısın hár tárepten tuwrı shólkemlestiriw, onıń ónimdiliginiń nátiyjesi. Bul bolsa topar miyneti basqıshların aqilıy jolǵa qoyıwdı talap etedi. Sonday-aq, oqıwshılardı tárbiyalaw kóplegen adamlardıń, oqıtıwshılardı tárbiyalaw kóplep kisilerdiń ulıwmalıq miynet iskerliginde belgili bolar eken, demek, bul miynettiń utısı kóp jaqtan olardıń kúshleri qanshelli tuwrı jónetilgenligine, maqsetler birligi hám háreketler birligi qalay támiyinleniwine baylanıslı. Bolmasa qılınıp atırǵan topar miynetiniń jetiskenligi páseyip ketiwi múmkin. Maqsetlerdi túsiniw birligin ámelde júzege shıǵarıw, keyin maqsetlerge erisiw waqtında ózara aqillı támiyinlew mektebi basqarıwdıń áhmiyetli wazıypası bolıp, bul wazıypanı orınlaw nátiyjesi de, mektep direktorınıń iskerligine baylanıslı. Qaytalaw kerek bolsa, mektepti shınında basqarıwdı támiyinlew ushın, negizinde, direktor orınlaw kerek bolǵan kerekli hám ekinshi dárejeli islerden turadı. Mektepti basqarıw wazıypalarınıń qaysı biri kerekli, mektep direktorı óz kúshin nege jumsaw kerek? Bunıń ushın direktor:

–sistemani uyımlastırıp islep shıǵarıw, izlenis islerin jolǵa qoyıp is tártibin belgilew, oylap is kóriwi hám asıǵıslıqqa jol qoymawı;

–ámeliy is orınlawdıń belgilengen tártipke hám sistemaǵa muwapıq orınlanǵanlıǵın tekseriwi;

–is kóleminiń buzılıwına jol qoymawdı, qıyınshılıq hám tosqinlıqlarǵa óz waqtında aldın alıwdı baqlaw hám sol siyaqlı basqa za‘ru‘r islerdi ámelge asırıwı kerek.

Demek, direktordin‘ jumıs iskerligin tórt basqıshqa bólip kórsetiw mumkin:

113