Ulıwma pedagogika

–álpayımlıq hám optimizmdi tárbiyalaw;

–ózin uslap tutıwın qadaǵalaw (bulshıq et zorıǵıwların, háreket tempin, sóylewin, dem alısın tártiplestiriw);

–is hárekettegi keskinlikti jumsartıw (miynet terapiyası, biblioterapiya, hazil, eliklewshi oyınlar);

–ózin-ózi isendiriw.

Sonday-aq,V.A.Suxomlinskiydıń ruwxıy teńsalmaqlılıqtı tárbiyalaw haqqındaǵı paydalı keńeslerin de názerden qashırmaw kerek: tuyıq bolıwdıń ósip barıwına, basqalar qáteligin arttırıp kórsetiwge jol qoymaw, hazil menen is kóriw; optimist, álpayım bolıw. Bul sıpatlardı rawajlandırıw shártleri: óz kásibiniń sociallıq rolin seziniw, minnetin tereńnen seziniw, pedagogikalıq sergeklik, emocionallıq ańlaǵıshlıq, sonday-aq, ózin-ózi talqılay hámadekvat ózin-ózi bahalay biliwge umtılıwshılıq. Psixikalıq ózinózi tártiplestiriwdiń barlıq usı usillari shaxstıń ulıwma baǵdarlanǵanlıǵı, olardıń qoyılıwı, qádiriyatlılıq baǵdarlarına baylanıslı boladı, sebebi barlıq kelesi usillari ózgeriwlersiz bul sferada kem nátiyjeli boladı.

Usıllardıń kelesi toparları organizmniń iskerligin qadaǵalawǵa tiykarlanǵan boladı. Emocional tolǵanıslardıń tereńligin, olardıń sırtqı kórinisine tásir etiw menen ózgertiw múmkin, sebebi emociyanıń somatikalıq hám vegetativ kózge taslanıwınlardı elementar qadaǵalaw olardı ózi-ózinen korrekciyalawǵa alıp keledi. Qadaǵalawdı nege baǵdarlaw múmkin? Mimikalıq tonusqa, skelet miskulatirasına, sóylew tempine, dem alıwǵa hám t.b.

Kelesi sabaqqa tayarlanıp atırǵan hám ózine degen isenimsizlikti, balalardıń aldında qorqıwdı sezingen jas muǵallimge fizikalıq hám psixikalıq bosasıwǵa erise otırıp, relaksaciya seanısın ótkeriw maqsetke muwapıq boladı. Autogen shınıǵıw (psixikalıq ózin-ózi tártiplestiriw) - ózine tán psixikafizikalıq shinigiw – muǵallimniń dem alıw hám artikulyaciyalaw shinigiwlari menen bir qatarda ―pedagogikalıq majburiyati‖niń bir bólegi bolıp qalıwı kerek. Psixologiyalıq ózin-ózi tártiplestiriw relaksaciyanı (bosasıw awhalı) hám kásiplik zárúrli sıpatlardı qáliplestiriw maqseti menen ózin-ózi isendiriwi formulaların

94

qamtıp aladı. Bunıń ushın ―arbashı pozasında‖ arnawlı formulalar tiykarında ayaq-qollarında awırlasıw hám ıssılıqtı, bulshıq etlerdiń bosasıwın, tınıshlıqtı seziniwi kerek. Bunnan soń, ózin berilgen awhalǵa isendire otırıp hám tiyisli awhaldı kóz aldına keltire otırıp, usınday sıpattaǵı tómendegi formulanı aytıwı paydalı:

―Men tınıshpan. Men sabaqtı ózime isengen halda ótemen. Balalar meni tıńlaydı. Sabaqta ózimdi erkin tutaman. Men sabaqqa jaqsı tayarlandım. Sabaq qızıqlı. Balalardıń bárin bilemen hám kórip turaman. Men sabaqtı jaqsı ótkeremen. Balalarǵa meniń menen qızıqlı. Men ózime isenemen, kúshke tolıman. Ózimdi jaqsı basqara alaman. Keypiyatım tetik, jaqsı. Úyretiw qızıqlı. Oqıwshılar meni húrmet etedi, tıńlaydı hám menıń talaplarımdı orınlaydi. Maǵan sabaqtı ótiw unaydı. Men –muǵallimmen‖.

Sabaqqa tayarlanıw, ulıwma balalar menen qatnasta bolıw muǵallimnen, ásirese jastan, sabaqqa psixologiyalıq sazlanıwdı talap etedi, bul sabaq materialı hám metodikasında tartımlı yadronı izlestiriwdi, keleshekte bolatuǵın klass penen mu‘nasibetten qanaatlanıwdı aldınan sezine biliwdi, usı temanı úyreniwde tiyisli emocional awhaldı izlestiriwdi támiyinleydi.

Biraq, birinshi sabaqtaǵı sátsizlikten túskinlikke túsiwdıń keregi joq. Bul jaǵdayda sistemalı islew, psixofizikalıq apparat rentingi kerek, al bul pedagogikalıq iskerliktiń jılawı qolda bolǵan aytqanǵa júretuǵın quralı boladı

Pantomimika – bul dene, qol, ayaqlardıń háreketi. Ol eń baslısın ajıratıp kórsetiwge, obrazdı sızıwǵa járdem beredi. Dóretiwshilik penen sabaǵın túsindirip atırǵán oqıwshıǵa názer salamız. Onıń bası, moynı, qolları, pútkil gewdesiniń háreketi organikalıq birlesip ketken.

Tárbiyashınıń gózzal, kóz tartarlıq qáddi-qáwmeti shaxstıń ishki dúniyasın ańlatadı. Tik júriw, jıynaqlılıq pedagogtıń óz kúshi, bilimlerine isenimin ańlatadı. Sonıń menen birge, búksheygenlik, basın tómenge salbıratıp alıwı, uyań qolları insannıń ishki hálsiziligin, ózine degen isenbewshiligin ańlatadı.

95

Muǵallimge sabaqta oqıwshılardıń aldında turıw manerasın ózlestirip alıwı zárúr (ayaqları 12-15 sm keńlikte, bir ayaǵı sál aldına jılısqan). Barlıq háreketler hám pozalar oqıwshılardı óziniń tartımlılıǵı hám ápiwayılıǵı menen ózine tartıwı kerek. Poza estetikası jaman ádetlerǵe tózbeydi: aldı-keyinge shayqalıw, ayaqtan ayaqqa ótip turıw, stuldiń arqasınan uslap turıw, qolında ózge zatlardı aylandırıp turıw, basın qasıy beriw, murnın sıpıra beriw, qulaǵın uslay beriw.

Ím háreketleri (jestler) organikalıq hám saldamlı, keskin keń jayılmaǵan hám ótkir múyeshli bolıwı kerek. Dóńgelek ım háreketleri hám qollardıń kem háreketi maqsetke muwapıq boladı. Bayan etiwshi hám psixologiyalıq ım háreketleri bolıp bólinedi. Bayan etiwshi ım háreketler pikirdiń dawamlılǵın súwretleydi, háreketti kórsetedi. Olar onsha kerekli emes, biraq kóp usırasadı. Psixologiyalıq ım háreketleri aytarlıqtay áhmiyetli

boladı.

Tuwrı qáddi-qáwmetti qáliplestiriwde sport penen shuǵıllanıw, arnawlı usillar járdem beredi: ózin shınjırda turǵanday esaplaw, diwyal janında turıw t.b.; muǵallimniń ózinózi qadaǵalawı, ózine shetten qarap kóriwi, ásirese oqıwshılardıń kózi menen .

Mu‘nasibettiń aktiv bolıwı ushın ashıq pozanı saqlaw kerek: qollardı ayqastırmaw, betin klasqa qaratıp turıw, aralıqtı jaqınlatıw isenim effektin jaratadı. Klass boyınsha aldıǵa hám keyinge júriw, qaptalǵa emes, usınıs etiledi. Aldıǵa qoyılǵan bir qádem málimlemeniń áhmiyetliligin kúheytedi, auditoriyanıń dıqqatın jámlewge járdem beredi. Keyinge básiw menen, sóylewshi tıńlawshılardan misli tınıs alǵandayboladı.

Bet-júz qıymılı (mimika) - óz oy-pikirin, sezimlerin, keypiyatın awhalın bet álpettıń muskullarınıń háreketi arqalı ańlatıw. Kóp hallarda bet-álpettiń qiymılı hám qarası oqıwshılarǵa sózge qaraǵanda kúshli tásir kórsetedi. Qol háreketleri hám betjúz qıymılı informaciyanıń emocional áhmiyetliligin arttıra otırıp, onıń jaqsı ózlestiriliwin támiyinleydi.

Oqıwshılar muǵallimniń bet-júzin ―oqıydı‖, sóytip, onıń múnásibetin, keypiyatiń shamalaydı, sonıń ushın bet-júzi tek

96

ańlatıp qoymastan, sonıń menen birge, sezimlerdi jasıradı da.

Klasta úy táshwishleri, jánjellerdin‘ nıqabın kórsetpew kerek. Betjúzinde hám qol háreketlerinde tek iske tiyisli bolǵanların, oqıwtárbiya máselelerin orınlawı tamiyinleytuǵınların ǵana kórsetiw kerek

Álbette, bet júzdiń qıymılı sózdiń xarakterine, múnásibetke sáykes keliwi kerek. Ol da, pútkil sırtqı kórinis sıyaqlı isenimlilikti, maqullawdı, sınǵa alıwdı, kewili tolmawdı, quwanıshtı, tań qalıwdı, biypárwalıqtı, qızıǵıwshılıqtı onlaǵan varinatlarda ańlata alıwı tiyis. Insannıń mánawiy salamatlıǵı hám ádep-ikramlılıq kúshi haqqında guwalıq beriwshi kúlki sezimniń keń diapazónın ańlatadı. Bet-júzdiń ayqın detalları – qaslar, kózler. Kóterilgen qaslar tańlanıwdı, jilısqanda – jámlengenlikti, qozǵalmasları – tınıshlanıwdı, hárekettegileri – hayran qalıwshılıqtı ańlatadı.

Insannıń bet-juzindegi eń kúshli ańlatıwshı onıń kózleri esaplanadı. ―Janarsız kóz - bos gewdeniń nıshanı‖ (K.S.Stanislavskiy. Muǵallim óz bet-júziniń imkaniyatarın, tásirli kóz qarasın qollana biliw qábiletin tereńnen úyreniwi, bet-júz bulshıq etleri hám kózleriniń artıqmash dinamikalılıǵına umtılıwdan (―oynaqshıǵan kozler‖) qashıwı kerek.

Óz minez-qulqı hám oqıwshılar minez-qulqın ańlawda baǵdarın rawajlandırıw ushın psixologlardıń jumıslarında keltirilgen etalaonlar menen oqıwshılardıń tanısıwı paydalı boladı. Mıne, mısalı, quwanısh halındaǵı ózin tutıw etalonı: kúliw, kózi janıp turadı, qolları asa hárekette, kóp sóyleydi, basqaǵa jardem beriw tilegi. Qorqıw halındaǵı minez-qulıq etalonı: kózleri tasırayǵan, poza qatıp qalǵan, qasları kerilip ketken, dawısı dirildeydi, bet-júzi qısılǵan, kóz qarası juwırıp turǵan, háreketleri keskin, denesi qaltırap turadı.

Muǵallim kóz qarası oqıwshılarǵa qaratılǵan bolıp, vizsual kontakt jaratıwı kerek. Diywalǵa, terezelerge, pátikke múrájáát etiwden qashıwı kerek. Vizual kontakt sanalı túrde rawajlandırıw kerek bolǵan texnika bolıp tabıladı. Barlıq oqıwshılardı kóz aldında tutıwǵa umtılıwı kerek.

97

8- TEMA: PEDAGOGIKALÍQ ISKERLIKTE USHÍRASATUǴÍN QARAMA-QARSÍLÍQLAR HÁM

NÍZALAR

J O B A:

1.Nızalar haqqında túsinik.

2.Nıza túrleri

3.Nıza-jánjellerdiń klasslı, jámiyetliktegi ózgeshelikleri.

Nızalar (latınsha «conflictus» - soǵılısıw) – opponent hám sub`ektlerdiń óz-ara háreketindegi qarama-qarsı jóneltirilgen maqsetleri, mápleri, tárepleri, pikirleri hám kózqaraslarınıń soǵılısıwı. Nizalar jabıq yamasa ayqın bolıwı, biraq olardıń tiykarında hár dayım kelispewshilik jatadı. Sonıń ushın, – bul eki yamasa bir neshe tárepler (shaxslar yaki toparlar) ortasındaǵı kelispewshilik. Daw-jánjelel hár dayım joqarı ruwxıy keskinlik penen birge boladı, al sol keskinlikti psixologiyada jeke pikir dep atalıwshı termin azıqlandıradı. Yaǵnıy niza ózi menen tek ǵana joqarı keskin tu`rdegi qarama-qarsılıqtı kórsetip ǵana qalmay, al ol taǵı qarama-qarsılıqtı kórsetiwdi hám oǵan sheshim tabıwdıń jolı bolıp ta xızmet etedi. Bul qatnasta soraw payda boladı: jánjeldi ne baslaydı, onıń rawajlanıw basqıshları qanday? Buǵan, qaramaqarsı táreplerdiń turǵan ob`ektiv ómirlik jaǵday baslap beredi dep juwap berse boladı, hám bul táreplerdiń ózleri belgili mápler, talap hám maqsetlerge iye. Álbette, bir tárep ekinshi táreptiń qanday da bir sol talaplarına qarsılıq etiwi jánjeldiń social-ruwxıy tiykarın jaratadı. Tap usı nárse qarama-qarsılıqtıń strukturası, házirshe jánjelge aylanbaǵanda, - jánjelli jaǵday delinedi. Solay etip, jánjelli jaǵdayhár qıylı social subyektler ortasında real qarama-qarsılıq ushın qatlamdı ob`ektiv jaratuǵın adamlardıń talapları hám máplerinen ibarat bolǵan jiyindi esaplanadı.

NIZA = JÁNJELLI JAǴDAY + HÁDIYSE Nızalar bul, óz-ara tıs máp hám poziciyalar nátiyjesindegi

ashıq qarama-qarsılıq.

98

Jánjelli jaǵday – bul jánjeldiń haqıyqıy sebebin saqlawshı, jıynalıp turǵan qarama-qarsı sózlik.

Hádiyse - bul jánjel ushın báne bolatuǵın jaǵdaylardıń qabatlasıwı.

Nıza degenimiz ne? Bul túsiniktiń anıqlamasın eki toparǵa bóliwge boladı. Jámiyetlik túsinikte nıza, kóbinese, adamlardıń mápleri, qulq normaları hám maqsetleriniń sáykes kelmewinen kelip shıǵatuǵın dushpanlıq, negativlik qaramaqarsılıǵınıń sinonimi bolıp esaplanadı. Biraq, nizanıń júdá shártli tu`rde negativ aqıbetlerge alıp kelebermeytuǵın, jámiyet ómirindegi pútkil tábiyiy kórinis sıyaqlı basqa túsinigide bar. Kerisinshe, onıń aǵıs baǵdarın durıs saylawda ol, jámiyet rawajlanıwında áhmiyetli qurawshı (du`ziwshi) esaplanadı. Jánjelli jaǵdaylar sheshiminiń nátiyjelerine baylanıslı, olardı destruktiv yaki konstruktiv dep belgilese boladı.

Destruktiv soǵılısıwdıń juwmaǵı bir yamasa eki táreptiń usı soǵılısıw juwmaǵınan qanaatlanbawı esaplanadı, qarım-qatnastıń buzılıw, qapashiqlar, tu`sinbewshilikler.

Konstruktiv jánjel, usı jánjelde qatnasqan tárepler ushın paydalı bolıp shıqqan sheshim esaplanadı, eger olar, bunda qanday da bir bahalı nárseni ózleri ushın tapqan yaki quralǵan bolsa, soǵılısıw juwmaǵı olardı qanaatlandırıwı mu`mkin.

Mektep nizalarınıń hár qıylılıǵı. Kelip shıǵıw sebepleri hám sheshiw jolları.

Mekteptegi jánjel kóp jobalı kórinis bolıp esaplanadı. Mektep ómiriniń qatnasıwshılar menen sáwbetlesiw barısında, muǵallim psixolog ta bolıwına tuwrı keledi. Tómende keltirilgen «ushıwlar tallawı (tekseriwi)», hár bir qatnasıwshılar toparı menen soǵılısıwda pedagog ushın «mektep jánjeli» páni imtixanında shpargalka bolıwı mu`mkin.

Nıza «oqıwshı-oqıwshı»

Balalar arasındaǵı tartısıwlar - ápiwayı kórinis, sol menen birge mektep ómirinde de. Bul jaǵdayda muǵallim jánjellesiwshi

99

tárep esaplanbaydı, biraq gey waqıtları oqıwshılar arasındaǵı dawǵa aralasıwǵa tuwrı keledi.

Oqıwshılar arasındaǵı jánjellerdiń sebepleri:

–abıray ushın gu`res;

–jarısıwshılıq;

–aldaw, ósek;

–namısına tiyiw, xorlaw;

–qapashilik;

–muǵallimniń jaqsı kórgen oqıwshılarına dushpanlıq etiw;

–adamǵa jeke dushpanshılıq;

–óz-ra jaqtırmawshılıq, unatpaw;

–qız bala ushın gu`res (er balanıń).

Oqıwshılar arasındaǵı jánjellerdi sheshiw jolları.

Bunday tartıslar qalay konstruktiv tu‘rde sheshiledi? Balalar, kóbinese, ózleri jánjelli jaǵdaylardı u`lkenler kómegisiz retlestirip jiberiwi mu`mkin. Eger, muǵallim tárepinen aralasıw kerek bolsa, bul jayparaxatshılıq penen bolıwı áhmiyetli. Jaqsısı, balaǵa basımsız, kópshilik aldında keshirim sorawlarsız, imlap yamasa sıbırlap shegaralanǵan maqul. Eger oqıwshı bul tapsırmanı sheshiw algoritmin ózi tapsa ju‘da maqul. Konstruktiv jánjel balanıń tájiriybesine, óz qatarları menen soylesiwde, mashqalalardı sheshiwdi u`yreniw, er jetkeninde de kerek bolatuǵın social kónlikpe qosadı.

Jánjelli jaǵday sheshilgennen keyin, muǵallimniń bala menen dialoǵı áhmiyetli esaplanadı. Oqıwshını atı menen ataǵan jaqsı, sebebi ol isenimdi hám qayırqomlıqtı seziwi kerek. Tómende keltirilgenge uqsas gáplerdi aytıp ótse de boladı:

«Ernazar, jánjel – qayǵırıwǵa báne emes. Seniń ómirińde ele bunday tartısıwlar kóp boladı, bul jaman emes. Tek onı, ózara ókpe hám qapashiliksiz, juwmaq shıǵarıp, qáteler u`stinde islep, durıs sheshiw kerek. Bunday nizalar paydalı boladı».

Bala tez – tez urısadı hám agressiya kórsetedi, eger onıń dosları hám qızıǵıwshılıqları bolmasa, bul jaǵdayda muǵallim oqıwshınıń ata-anası menen sóylesip, balanı, álbette, onıń qızıǵıwshılıǵına qarap dógerek yamasa sport sekciyasına jazıwdı oylasıp kóriw arqalı jaǵdaydı (awhaldı) tuwrılawǵa urınıp kóriwi

100

mu`mkin. Jańa talap, ósek hám jamanlıq etiwge waqıt qaldırmaydı, qızıqlı hám paydalı waqıt ótkeriwdi, jańa tanısıwlardı inám etedi.

Nıza «muǵallim – oqıwshınıń ata-anası».

Bunday jánjelli háreketler hám muǵallim, ham ata-ana tárepinen de kelip shıǵıwı mu`mkin. Narazılıq eki jaqlama bolıwı da mu`mkin.

Muǵallim hám ata-ana ortasındaǵı jánjel sebepleri.

–Tarbiya qurallari haqqinda tareplerdiń kórinisi;

–Pedagogtiń oqitiw usillarina ata-analardiń qanaatlanbawi;

–Jeke jekkoriwshilik.

Balaniń bahasin tiykarsiz tómenletip taslawi haqqinda ataananiń pikirleri.

Oqıwshınıń ata-anası menen oqıtıwshı arasındaǵı kelispewshilikti joq etiw usılları.

Qalayınsha usıǵan uqsaǵan narazılıqlar kelip shıǵıwına qaray payda bolıwına ruxsat etiw? Mektepte kelispewshilik jaǵdaylar kelip shıqqanda onı biymálel, bar faktlerge siyenip, zatlarǵa qaraǵanda natuwrı talıqlamay sheshiw ahmiyetli boladı. Ádette, hámmesi basqasha boladı: narazılıq bildiriwshi óziniń qátelerine kózin jumadı, bir waqıtta olardı óziniń qorǵawshısınan izleydi.

Eger de jaǵday aqıllılıq penen bahalansa, mashqalalar kórsetip berilse, oqıtıwshıǵa «qıyın» ata-ana menen kelip shıqqan narazılıqtıń aqıbetin tabıw ańsat boladı, eki táreptiń háreketiniń tuwrılıǵın bahalaw, kewilsiz waqıyadan shıǵıwǵa jol kórsetedi. Ózara kelisiwdiń kelesi basqıshı ata-ana menen oqıtıwshınıń ahıq dialogı, eki tárepte teńdey boladı. Ótkerilgen jaǵdaydı talqılaw pedagogqa óziniń oyların tolıq ayta alıw hám ata –ananıń mashqalaların kóz aldına keltiriwine, itibar kórsetiwge, kelip shıqqan jaǵdaylardan shıǵıw jolların birge tabıwǵa, ulıwma maqsetti tisindiriwge jardem beredi. Kelispewshilikke jol qoyǵannan keyin, bunday qıyın ahwal bolmaw ushın qalay háreket etiw kerek edi, degen sheshimler buǵan uqsaǵan jaǵdaylardıń keleshekte bolmawına járdem beredi.

101

Mısalı: Sabır-ózine júdá iseniwshi, júdá qabıletli joqarı klass oqıwshısı. Mektepte dosları joq, klaslasları menen salqın qarımqatnasta. Bala úyde balalardıń kemshiliklerin kórsetip, jaman táreplerin taripleydi, muǵallimniń narazılıqların, kóplegen pedagoglar onıń bahasın tómen bahalaytuǵının aytıp ótedi. Anası balasınıń sózlerine isenedi, balalardan uzaqlasıwına, klaslasları menen, oqıtıwshılarǵa jaman qatnastı payda etedi. Balanıń anası mektepke mektep hakimshiligine, muǵallimlerge gázep penen kelgen waqıtta úlken jánjel payda boladı. Hesh qanday isendiriw hám kóndiriwler qalǵan háreketti islewge kórinbeydi.

Kelispewshilikler bala oqıwdı pitirip ketkenge shekem dawam etedi. Anıq, bul distruktiv jaǵday.

Ele pispegen mashqalanı sheshiw ushın qanday konstruktiv qatnas bolıwı múmkin. Joqarıda keltirip ótilgen maslahatlardan shamalawǵa boladı Sabırdıń klass basshısı payda bolǵan jaǵdaydı shamalap; «Anası menen mekteptegi oqıtıwshılar arasındaǵı kelispewshilik sebeplerine Sabırdıń ózi sebepshi. Bul balanıń klasındaǵı balalar menen qarım-qatnasına balanıń ishki qanaatlanbawshılıǵın kórsetedi. Anası jaǵdaydı jaqsılap uyrenbey turıp otqa maydı quyadı, balasınıń dógerek átiraptaǵı, mekteptegi adamlarǵa dushpanlıǵın hám isenbewshiligin ulǵaytadı. Bul óz gezeginde balalardıń Sabırǵa salqın qatnasın payda etti.» Ulıwma maqset ata-ana hám muǵallimler Sabırdıń klası menen qatnasın bekkemleydi qalewin payda etiw bolıwı kerek edi. Klass basshısı Sabır hám onıń balaǵa járdem beriwdi qálewshi klass basshısınıń anası menen soylesiwi jaqsı nátiyje bergen bolar edi. Áhmiyetlisi, Sabırdıń ózi ózgeriwdi qálewi kerek. Balalar menen klasta jaqsı sóylesiwi olar ozleriniń balaǵa bolǵan qatnasın qayta kórip shıǵıwı, birgeliktegi juwapkerli jumısta oǵan iseniwi, balalarǵa jaqınlastırıwshı klastan tısqarı ilajlardi shólkemlestiriw kerek.

Nıza «Oqıtıwshı-oqıwshi».

Bunday konfliktler tez-tez bolıp turadı, sebebi oqıtıwshı menen oqıwshı ata-ana menen balaǵa qaraǵanda az waqıt birge waqıt ótkizbeydi.

Oqıtıwshı hám oqiwshi arasindaǵi kelispewshiliktiń payda boliw sebepleri;

102

–oqıtıwshı tárepinen qoyılǵan talapta birdeyliktiń (ulıwmalıqtıń bolmawında);

–oqıtıwshılardıń oqıwshılarǵa hádden tısqarı talap qoyıwında;

–oqıtıwshınıń talabınıń ózgeriwshiliginde;

–oqıtıwshınıń ózi tárepinen talaplardıń orınlanbawında;

–oqıwshı ózin bahalanbaǵan dep esaplaydı;

–oqıtıwshı oqıwshıdaǵı kemshiliklerine kelise almawı;

–oqıtıwshı yamasa oqıwshınıń jeke qásiyetleri (arzımaǵan nársege ashıwlanıw, járdemge mútájlik, qopallıq).

Oqıtıwshı hám oqıwshı arasındaǵı kelispewshilikti sheshiw. Eń jaqsısı, jaǵdaydı konfliktke shekem alıp barmaw kerek.

Bunıń ushın bir qansha psixologiyalıq usıllardan paydalansaq boladı.

Arzımaǵan nársege ashıwlanıw dawıstı kóteriwge tabiyiy reakciya usıǵan uqsaǵan háreketler bolıp esaplanadı. Joqarı tonda sóylewdiń aqıbetin kelispewshiliktiń kúsheyiwine alıp keledi. Sonıń ushın da oqıwshınıń boranlı tasirleniwine muǵallim jay, qayırqomlıq penen, isenimli tonda juwap beriwi durıs boladı. Tez arada balaǵa da pedagogtıń tınıshlıǵı «juǵadı». Arzımaǵan nársege ashıwlanıw hám qanaatlanbawshılıq kóbinshe sabaqtan artta qalıwshı, mekteptegi wazıypaların meyilsiz orınlawshı balalardan kelip shıǵadı. Oqıwdaǵı jeńislerin qollap-quwatlawda ruwxlandırıw hám narazılıqların umıtıwǵa járdem beriwde, oǵan juwapkershilikli tapsırma berip onı orınlay alıwına isenim bildiriw boladı. Oqıwshılarǵa dostana hám ádil qatnasta bolıw klasta salamat ortalıqtı jaratıwǵa tiykar boladı, berilgen tapsırmalardı orınlawda qıynalmaydı. Sonı belgilep ótiw kerek oqıtıwshı menen oqıwshınıń dialoginde belgili zatlardı esapqa alıw kerek. Buǵan aldın ala tayarlanıp balaǵa ne aytıw kerekligin biliw kerek. Aytıwınsha dúzilmeler onsha ahmiyetli emes. Negativ emociyalardıń joq bolıwı hám jay tonda soylew jaqsı nátiyjege alıp keledi. Al oqıtıwshılardıń kópshilik jaǵdayda qollanıwshı buyrıwshi tonı, ókpe hám qátesin shıǵarıwdı jaqsısı umıtıw kerek. Balanı tıńlap ham tıńlatıp biliw kerek. Jazalaw júdá

103