Ulıwma pedagogika

1-TEMA: “PEDAGOGIKALÍQ SHEBERLIK” PREDMETININ ULÍWMA TIYKARLARÍ

J O B A:

1.Pedagogikalıq iskerliktiń ózine tánligi hám komponentleri

2.Pedagogikalıq maqset hám wazıypalar.

3.Máselelerdi sheshiw pedagogikalıq quralları hám usılları.

TIYKARǴÍ TÚSINIKLER: Pedagogikalıq iskerlik; pedagogikalıq sistema; pedagogikalıq iskerlik obyekti; pedagogikalıq iskerlik túrleri: diagnostikalıq, joybarlıq, konstruktorlıq, kommunikativ, shólkemlestiriwshilik, analitikalıq, korrektlewshi, nátiyjelilik; pedagogikalıq iskerlik strikturası; pedagogikalıq iskerlik funkciyalar.

Ózbekstannıń jámiyetlik rawajlanıwınıń áhmiyetli táreplerinen biri tálim beriw menen anıqlanadı. Tálim sistemasında kásiplik tayarlaw jámiyettiń rawajlanıwınıń organikalıq bólimin quraydı, ol tálim hám tárbiyanıń ulıwma sistemasınıń áhmiyetli buwını hám óndiris, ilim hám mádeniyat dárejesin, olardıń rawajlanıwın tezlestiriwdiń áhmiyetli faktorı sıpatında jámiyettiń materiallıq-texniklaıq hám ruwxıy bazasın qayta islep shıǵıwdı keńeytiwdi támiyinleydi.

PEDAGOGIKALÍQ ISKERLIK – bul jámiyetlik paydalı iskerliktiń ayrıqsha túri bolıp, úlgayıp atırǵan áwladtı ómir hám miynetke, jámiyettiń ekonimikalıq, siyasiy, ádep-ikramlıq, estetikalıq maqsetlerine muwapıq tayarlawǵa baǵıtlanǵan; úlgayıp atırǵan áwladtı tárbiyalawdı shólkemlestiwshi, tezletiwshi hám jaqsılaytuǵın obyektiv-nızamlı jámiyetlik-tariyxıy process, maqseti – jámiyet aǵzaların tayarlawdan ibarat. Pedagogikalıq iskerlik pedagogikalıq teoriya, pedagogikalıq tájiriybe, arnawlı mekemeler sisteması menen qurallanǵan.

PEDAGOGIKALÍQ ISKERLIK (sxema 1 di qarań)–bul insan iskerliginiń óz aldına túrı bolıp, sociallıq tájiriybeni hám mánawiy mádeniyattı áwladtan áwladqa jetkeriliwi menen iske asırıladı.

2

PEDAGOGIKALÍQ ISKERLIK SISTEAMSÍ – pedagogikalıq iskerlik: diagnostikalıq, joybarlaw, konstruktivlik, kommunikativlik, shólkemlestiriw, analitikalıq, korrektlewshi, nátiyjelilik hár túreriniń jámlemesinen ibarat boladı.

Diagnostikalıq iskerlik pedagogta studenttiń hám úyreniwshı jámááttiń individual-psixoligiyalıq ózgesheliklerin úyreniwge baǵıtlanǵan bolıp, onıń nátiyjeleri oqıw-tárbiya procesin korrekciyalawda qollanıladı. Joybarlaw hám konstruktiv iskerlik qáliplesip atırǵán talaba hám studentler jámáátiniń keleshektegi rawajlanıwın boljawdı, jumıs maqsetleri, wazıypaları hám forma, metodların anıqlaw hám jobalastırıwdı qarastıradı. Shólkemlestiriwshilik iskerlik pedagoga hám talabalardıń hár túrli oqıtıw hám tárbiyalaw túrlerin orınlaw boyınsha is háreket sistemasın qarastıradı. Kommunikativ iskerlik –bul pedagoglar hám ulǵayıwshı áwladlar arasında maqsetke miwapıq pedagogikalıq múnásibetlerdi shólkemletiriw. Korrelciyalıq iskerlik – bul usıgan zárúr bolǵan talabalardı qollap-quwatlaw

3

hám tálim-tárbiyalıq járdem beriw, tálim-tárbiya procesinde talabalardı tárbiyada, oqıtıwda hám rawajlandırıwda utımlı nátiyjelerge erisiw maqsetinde ózgerisler kiritiw. Analitikalıq iskerlik – bul pedagogikalıq iskerlik nátiyjelerin tálim-tárbiya procesin boljaw hám ózgerisler kiritiw maqsetinde analizlew.

SISTEMALÍ JANTASÍW iskerliktiń ayırım túrlerin shólkemlestiriwde elementler: maqseti, wazıypası, quralları, forma hám metodları, nátiyje arasındaǵı óz ara baylanıstı kórsetedi. Hár qanday sistema insanlar tárepinen háreketke keltiriledi, pedagog hám ulǵayıwshı áwlad pedagogikalıq iskerlikte baslı qozǵawshı kúshler bolıp tabıladı, olar bir-biri hám ulıwma jámáát penen óz ara tásirde bolıp, tárbiya, oqıtıw hám rawajlanıwdıń máselelerin birgelikte sheshimin tabadı. Pedagog iskerliktiń subyekti bolǵan halda tálim-tárbiya procesin basqaradı, onıń tálim berishilik, tárbiya beriwshlik xarakterin támiyinleydi.

Qálegen iskerliktiń tiykarında onıń jedelligi túsinigi jatadı. Onıń strukturasın usı sistemanıń elementlerin shólkemlestiriwdiń salıstırmalı turaqlı usılı sıpatında ulıwma psixologiyalıq teoriya sheńberinde analizlew motivaciyalıq-shaxsiy aspketler (maqsetler, wazıypalar, motivler, mútájlikler) hám operaciyalıq-texnikalıq aspektler (háreketler, operaciyalar hám psixofiziologiyalıq fimkciyalar – tuwma mexanizmler, olarǵa tayanbastan turıp tek háreket hám operaciyalardı ǵana emes, al máselelerdiń ózinın qoyılıwın da orınlaw múmkin bolmas edi) xarakteristikaların qarastıradı.

4

OQÍTÍWSHÍŃÍŃ PEDAGOGIKALÍQ ISKERLIK STRUKTURASÍ ELEMENTLERI (keste 2ge qarań):

1.Pedagogikalıq maqset hám wazıypalar;

2.Máselelerdi sheshiwdiń pedagogikalıq quralları hám usılları;

3.Pedagogikalıq iskerlik analizi hám bahalanıwı .

Pedagogikalıq maqset hám wazıypalar

Pedagogikalıq iskerlikte maqset hám wazıypalar ierarxiyalıq xarakterde boladı. Iskerlik wazıypası belgili bir sharayattaǵı maqset – jámiyettiń onıń rawajlanıwınıń házirgi basqıshındagı máqseti, orta arnawlı hám joqarı kásiplik tálim maqseti, joqarı oqıw ornı maqsetinen: perspektivalıq maqsetler hám operativ wazıypalardan ibarat boladı. Pedagogikalıq iskerlik maqset hám wazıypaları oqıtıw paradigmasına baylanıslı boladı. Avtoritar (dástúrli) pedagogika sheńberinde pedagogikalıq iskerlik maqseti didaktikalıq wazıypanıń basım bolıwı menen, al talaba shaxsı menen emes, al áyne bilim, uqıp hám kónlikpelerdiń qáliplesiwi menen anıqlanadı. Mámile stilinde jazalaw, biykarlaw, qadaǵan etiw sisteması isenim sistemasınan ústin boladı. Talabalar tárepinen oqıwdı qálemew tilegi, tártipti buzıw uqıbı aldın ala jazıp qoyılǵan bolıp, aqıbetinde olarda oqıw sabaqlarına maǵanasızlıq hám hátteki oqıw ornına degen jek kóriwshilik kelip shıǵadı. Bunday jantasıwdıń baslı sebebi pedagog iskerligin qatań reglamentlestiriwde, esap beriwdiń hár qıylı túrleriniń zárúrliginde, udayı qadaǵalaw astında eziliw, pedagogqa isenbew, jumısta óz betinsheliktiń bolmawında jatadı. Gumanistlik shaxsiyorientaciyalanǵan pedagogika (alternativ-avtoritar) pedagogikada pedagogikalıq iskerlik maqset hám wazıypaları baslı figura talaba, oniń shaxsı, onıń ishki dúnyası bolıwı menen anıqlanadı; múnásibet sisteması oǵan degen isenim hám tózimlilikte, múláyimlilikte, onıń tágdirine haqıyqıy qızıǵıwda qurıladı. Qáliplesiwshi shaxsqa shaxsiy-gumanistik jantasıwıw metodologiya sheńberinde (tiykarın salıwshılar –

V.A.Suxomlinskiy, SH.A.Amonashvili, K.Rodjers) pedagogikalıq

5

iskerliktiń bárshe strukturalıq komponentleri talaba – tarbiya obyekti emesligin, al ózin-ózi tárbiyalaw obyekti ekenligin esapqa alıw menen isleydi. Oqıw ikerligin shólkemlestiriw talabanıń ózin kórsete alıwın támiyinleydi hám oqıwdı awır ayıpqa aylandırmaydı. Bul jantasıwdıń tabısı pedagogtiń dúniayǵa óz tárbiyalanıwshıları kóz qarasınan qarawınıń qáliplesiw hám umtılıw dárejesine baylanıslı boladı. Pedagogikalıq iskerliktiń maqset hám wazıypaları, sonday-aq, olardı iske asırıw jolları shaxsiy-rawajlanıw jantasıwında tómendegi rejeler menen anıqlanadı: talabanıń da, pedagógtiń de rawajlanıw procesi sinxron halda ótedi, tek oqıtıwshıda bul process ilgerirek baslanadı, hám pedagog shaxstıń rawajlanıw nızamları hám shártglerin biliwi kerek. Mine, áyne usında oqıtıwdaǵı shaxsiyrawajlanıwshı jantasıwdıń shaxsiy-orientaciyalanǵan yaki gumanistlik oqıtıwdan tiykarǵı ayırmashılıǵı kózge taslanaıp, pedagogqa talabaǵa da, onıń ózine de belsendi dóretiwshilik poziciyasın iyelew imkaniyatın bermeydi. Talabalarda óz betinsheligin qáliplestiriw ushın ol dáslep pedagogta islep shıǵılıwı kerek. Olardıń ózbetinsheligi pedagogta ózbetinshelik bolmaǵanda anarxiyaǵa, hámmesi múmkin ekenligine, juwapkershiliksizlikke alıp keledi.

Qoyılǵan máselelerdi sheshiwdiń pedagogikalıq quralları hám usilları

Qoyılǵan máseleni sheshiwdiń pedagogikalıq qurallar hám usıllardıń ráń-bareńligine qaramastan, ―kimdi oqıtıw?‖, ―kimge oqıtıw?‖, ―qalayınha oqıtıw?‖, ―neni oqıtıw?‖ sorawalrı turaqlı bolıp qaladı. Pedagogikalıq tásirdiń qurallar hám usılların tańlaw birinshi gezekte, ádep-ikramlıq, emocional-erk, intellektual salalardı hár bir talabada stimullastırıwgá pedagogikalıq procestiń baslı fugurası sıpatında, onıń psixikalıq rawajlanıwınıń jańa dárejelerin, jaqın waqıtlarda L.S.Bigorskiy boyınsha rawajlanıw joybarlawǵa baǵıtlanadı. Jámiyettin siyasiy, sociallıq, ekonomikalıq táreplerin demokratizaciyalaw házirgi zaman insanı shaxsınıń sıpatlarına degen jańa talaplardı júzege keltirdi: demokratiya sharayatlarında jasaw hám onnan paydalanıw qábiletine iye bolıw; hár túrli kóz qaraslardıń ámelde bolıwına

6

shaqırıw hám qollanıw, kelispewshiliklerdi civilizaciyalanǵan usıllar menen diskussiya alıp barıw hám sheshiw qábiletine, basqarıw sheshimin qabıllaw, hár qıylı social obyektlerdi basshılıq hám basqarıw boyınsha jumıslardı shólkemlestiriw qábiletine iye bolıw, issheń, tejemli, esapshı bolıw, xojalıq epshilliklerine iye bolıw.

Talabaǵa járdem kórsetiwde pedagog hár tárepleme jetik shaxs (ózbetinshe, sawatlı, baslamashıl, erkin) bolıwı ushın talabalar menen jumısta uqırlarınıń jeke shaxsiy imkaniyatların iske asırıw boyınsha adekvat tásiller, usıllardı turaqlı izlestiriwde boladı. Bunıń ushın tómendegiler zárúr boladı: emocional hám jeke áshkaralıq, sezim hám múnásibetlerin bildiriwde isenimlilik hám áshkaralıq; talabalar menen birgeliktegi dóretiwshilik iskerlik procesinde óz isine kewili tolıwshılıqqa umtılıw; konkret auditoriya menen maksimal isenimlilikke hám ańlawshılıqqa erisiw ushın utımlı jumısta psixoligiyalıq tayarlıq. Kórnekli pedagog hám psixolog pedagogtiń turaqlı ózin ózi jetilistiriwdiń, ózin rawajlandırıw ústinde islew zárúrliligine itibardı qaratıp, tómendegishe jazadı: ―Sonday úmitsiz oyǵa berilgen muǵallimnen jaman adam bolmaydı, onın ózi jetkilikli ilimli hám rawajlanǵan… endigiden bılay onıń wazıypası tek ózin ǵana emes, al tek basqalardı uǵındırıw. Usınday muǵallim hám oqıwshılar arasında kózge ilinbeytuǵın sonday bir mánawiy baylanıs sózsiz úziledi, onda haqıyqıy mektepte olardı bir pútin etip birlestiredi, olardı jaqınlastıradı hám doslastıradı, - óz bilimin rawajlandırıw hám óz ústinde islew talap etiledi‖.

Oqıw procesiniń ishki mexanizmi eki óza ara baylanıslı baslı dúziwshilertalabanın iskerligi hám oqıtıwshınıń iskerligi kóz qarasınan qarastırıladı. L.S.Vigotskiy sonday dep jazadı, pedagog talabanı udayı bilimler menen támiyinlep turatuǵın ápiwayı nasos rolin atqaradı, ol sabaqlıq, sózlik, karta, ekskursiyalar menen almastırılıwı múmkin. Endi talabanı óz ayaǵı menen júretuǵın, júriw hám jıǵıliwǵa májbúrlew, isikler azarına tózim beriw hám bagıttı tańlaw waqıtı jetti. Júrisine keletuǵın bolsaq, oǵan tek óz ayaǵında júruwdi hám ózinın jıǵılıp-turıwlarına úyrene biliwi kerek, bul tárbiyanın bárlıq táreplerine birdey dárejede

7

qollanıladı. Bunda eń maqulı, talaba shaxsına diktat, basım ótkeriw bolmastan, al oǵan húrmet penen qaraw, onın áhmiyetliligin túsinw, ashıq dialog, jıllı kewil, doslıq jaqınlıqtıń bolıwı kerek. Qıyın konfliktli sharayatlarda usı sharayattı keltirip shıǵaqırshı negizgi sebeplerdi anıqlastırıw hám saplastırıw maqsetke nuwapıq boladı. Bunda talabanın jeke tájiriybesinen, onıń kúshli táreplerinen paydalanıw, paqırsıq, abstraktsız emes, al personallıq qaraw, konkret berilgen ósripimge – qollap-quwatlaw, ashıq kewil menen mámilede bolıw.

Házirgi informaciyalar aǵımı kóbeyip ketkenligin esapqa alıp, informaciyalardı qabıllaw, qayta islew hám paydalanıw mashqalası keskin bolıp, pedagogikalıq maqset hám wazıypalardı sheshiw quralları hám usılların tańlaw oqıw materialınıń mazmunın tańlap alıw hám qayta islewge, qosımsha, kórgizbeli materiladı tańlap alıw hám qayta islewge baǵdarlanıp, olar oqıw predmetiniń ómir menen baylanısın tereńnen sáwlelendiretuǵın bilimler sistemasın ózlestiriwdi támiyinlewi kerek. Talabalarda bilimge qushtarlıqtı rawajlandırıw, shaxstı ózbetinshe úyreniwge, ózin-ózi tárbiyalawga, ózin -ózi rawajlandırıwǵá imtılıwın qáliplestiriw ushın oqıw materialın talabalarda bar bolǵan bilimler, individual tájiribesi menen úylestiriw, qızıǵıwın, fantaziya, sezimlerin oyata biliw hám qollap-quwatlaw zárúr boladı.

Uqıpların rawajlanıwı tiykarında jatatuǵın biliw talabı hár qıylı talabalarda kúshli túrde birdey kórinedi: gumanitar hám texnarlarda, matematik hám biologlarda, hár qıylı temperament hám xarakterge iye bolǵanlarda sonısı menen xarakterlenedi: а) bilim nátiyjeleri menen tolıǵı menen qanaatlanıwı hesh qasham múmkin emes; b) biliw procesine baǵdarlanǵán, al onıń nátiyjesine emes; c) insannın unamlı emociyası menen tıǵız baylanıslı.

Oqıtıwshı pedagogijkalıq háreketleriniń analizi hám bahalanıwı. Pedagogikalıq iskerliktiń ótiw nızamlıliqların, óz jumısın korrektirovkalaw ushın hár bir oqıtıwshıǵa pedagogikalıq iskerlikte jobalastırılǵán hám orınlanǵanlardıń salıqsırmalı analizi, talabalar menen belsendi, dinamikalıq dialoglardı

8

shólkemlestiriwdegi qátelikler, tabıssızliqları, pedagogikalıq tapqırlıǵı, uqıplarınıń analizi kerek boladı.

REDAGOG MIYNETINIŃ L.M.MITINA BOYÍNSHA EKI

MODELI:

1.APERTIV MINEZ MODELI, professional iskerliktiń tek ayırım fragmentlerine ǵana, al pútin iskerlikke emes, qatnaslardı ornatıw, beyimlesiw minez, passivlik. Konfortlıq, kúshin tejew strategiyasi xakarterli bolıp, ol shtamplar hám stereotiplerge aylanıp qalǵan kóp qollanılǵan algoritmlerdi qollanıwǵa ústinlik beriwge, shaxsiy beyimlesiw dárejesine tiykarlanǵan.

2.PEDAGOGTÍŃ PROFESSIONALLÍQ RAWAJLANÍW

MODELI, ol kúndelikli pedagogikalıq ámeliyattıń úzliksiz aǵımınan sırtqa shıǵıw hám óz professional miynetin bir pútin halında kóre biliw, óz ómirlik iskerligin ámeliy ózgerisler predmerine aylandırıw, qıyınshılıq hám qayshılıqlardı óz betinshe hám konstruktiv sheshimin tabıw, óz potencial imkaniyatların utımlı paydalanıw, ótmish tájiriybelerin dóretiwshilik penen pikirley biliw, pedagogikalıq procesti jetilsitiriwdiń jańa jolların izlestiriw hám tabıw uqıbın xarakterleydi.

9

PEDAGOGIKALÍQ ISKERLIK FUNKCIYALARÍ

(KESTE 3 KE QARAŃ):

1.Bilim, uqıp hám kónlikpelerdi (BUK) jetkeriw, usı tiykarda tárbiyalanıwshılarda ómir kóz qarasına sanalı qatnastı qáliplestiriw.

2.emocional-erk hám háreket-ámeliy salalar erjetiwshi

áwladtıń intellectual kúsh hám uqıpların rawajlandırıw.

3.Oqıwshı, talabalardıń ádep-ikramlıliq principlerin hám jámiyettegi minez normların sanalı ózlestiriw tyikraında qáliplestiriw.

4.Haıyqatlıqqa estetikalıq múnásbetti (gózzal hám unamsızdı tanıw, gózzallıqtı túsiniw) qáliplestiriw.

5.Erjetiwshi áwladtıń salamatlıǵın bekkemlew, olardıń fizikalıq kúsh hám uqıpların rajajlandırıw.

Pedagogikalıq iskerliktiń barliq funkciyaları óz ara baylanısqan hám insane shaxsınıń bárshe ámeldegi kúshlerin, onıń itimal tolıq fizikalıq, intellektual hám mánawiy-ádep-

10