Háreketli oyınlar arqalı dene tárbiyası sabaǵın

múmkin. Bul jaǵdayda oyın qaǵıydaları qayta túsindiriliwi shárt. Eger klassta oyın waqtında tártipsizlik qılatuǵın oqıwshılar anıqlansa, bul okıwshılar menen jeke (individual) sáwbetler ótkeriw, awızeki túsindiriw jumısların alıp barıw kerek, eger bul jaǵdayda hám bul oqıwshılar qaǵıydalarǵa boysınbasa, onda bul oqıwshılardı oyınnan shetletiwge boladı. Oyın proсesinde oyın qatnasıwshıların yaǵnıy oqıwshılardı awızbirshilikli kollektivke aylandırıw lazım, bul kollektiv oyında jeńiske baǵdarlanǵan, utıp shıǵıwǵa umtılıwshı toparǵa aylanıwı kerek.

jaǵdayda oyınnıń pedagogikalıq áhmiyeti joytıladı. Oyın barısın qadaǵalap atırǵan waqıtta oqıtıwshı pedagogikalıq oqıtıw usılları arqalı oqıtıw hám tárbiyalıq jumısların alıp baradı. Tóreshi (oqıtıwshı) oyın waqtında oyın qaǵıydalarınıń buzılmawın qadaǵalaydı, nátiyjede oyınǵa bolǵan qızıǵıwshılıq asadı, oyınnıń texnikalıq, taktikalıq kórsetkishleri ósedi.

Oqıtıwshı sabaq waqtında obyektiv hám anıq tóreshilik etiwi shárt, ásirese oqıwshılardı kishi toparlarǵa bólip, jarıs ruwhında ótkeriletuǵın oyınlarda tóreshilik etiwdiń áhmiyeti ayqın bilinedi.

Ádil tóreshilik etpegen tóreshi oqıwshılardıń isenimin joytadı, onıń abırayı tómenlep ketedi, oyın qatnasıwshıları bunday tóreshini hátteki tóreshi dep te esapqa almaydı.

Tóreshi maydanshada bolıp atırǵan oyın proсesin jaqsı kóre alatuǵın hám gúzetiw júrite alatuǵın. sonıń menen oqıwshılarǵa kesent bermeytuǵın tóreshilik etiw ushın orın tabıwı kerek. Gey waqıtları tóreshi maydanshanıń bir tárepinen ekinshi tárepine ótip turıwǵa májbúrboladı.

Oyın qaǵıydalarınıń buzılıwın kórgen tóreshi sol payıtta belgi berip, oyındı toqtatıwı kerek (ısqırawıq penen yaki bayraqsha háreketi menen). Tóreshi oqıwshıları menen tartıslı (spornıy) jaǵdaylarǵa túspewi kerek. Tóreshiniń iskerligi nátiyjesinde oyın dawamında kelip oyın juwmaǵı kelip shıǵadı. Háreketli oyınlarda durıs tóreshilik etiw arqalı okıwshılarda ádillik sezimleri, óz ara awızbirshilik, oqıtıwshıǵa (tóreshige) húrmet etiw sıyaqlı qábiletleri tárbiyalanadı. Oyın dawamında oqıwshılar tárepinen jiberilgen qátekemshilikler hám de tártip buzılıwlardı eskertiw hám dúzetiw ushın oyın tamam bolǵannan talqılawjasaladı.

21

Oyın waqtında oqıwshılarǵa júkleme kólemin bólistiriw. Sabaqta háreketli oyın

ótkeriwdi shólkemlestiriwde hár bir oqıwshı-nıń fizikalıq jaǵdayın hám oyında kórsete alatuǵın múmkinshiliklerin aldınan anıqlap alıwdıń ilajı joq. Sol ushın sabaq basınan qıyın háreketli oyınlardan baslaw nadurıs boladı. Oyın dawamında beriletuǵın júklemeler optimal kólemde bolıwı kerek. Eger oqıtıwshı intensiv júklemedegi háreketli oyınlardı ótkeretuǵın bolsa, bunday oyınlardı tez-tez hám qısqa dem alıwlar menen gezeklestirip ótkeriwusınıs etiledi.

Háreketli oyınlardı ótkeriwde sabaqtıń kirisiw bóliminde ótkeriletuǵın iskerlikti hám oqıwshılardıń keypiyatın e sapqa alıw tiyis. Eger háreketli oyın úlken júklemelerden keyin yaki aralıq baxalawdan keyin ótkerilmekshi bolsa, bunday jaǵdayda oqıwshılardan kóp háreketleniwdi talap etetuǵın oyınlardan paydalanbaw kerek.

Oyın waqtında oqıwshılardıń emoсionallıq kóterilisi menen birge oqıwshılardıń organizmine tásir etetuǵın júkleme kólemi de artadı. Oynap atırǵan balalar kóbinese oyınǵa berilip óz kúshlerine kóbirek isenip ketedi, nátiyjede sharshaw, bulshıq etlerge bolǵan júkleme kólemi artıp ketedi, fizikalıq jaqtan hádden tıs sharshaw (pereutomlenie) payda boladı. Oqıwshılarǵa oyın dawamında óz kúshlerin mólsherlep, durıs bólistirip barıwdı úyretiw zárúr.

Oyın waqtında oqıwshılar óz kúshi múmkinshiliklerinen zıyat paydalanıp, oyın tamamlanıwınan burın sharshap kaladı. Oqıtıwshı oqıwshılardıń jas ózgesheliklerin, fizikalıq jaqtan tayarlıǵın hám densawlıǵı jaǵdayın hár dayım yadta tutıwı kerek. Oyın waqtında beriletuǵın júkleme kólemin áste-aqırınlıq penen kóbeytip barıw kerek. Oqıwshılar tánepisti qálemese de oqıtıwshı oqıwshıların májbúriy 2-3 minutlıq tánepiske shıǵarıwı lazım.

Oyın ótkeriwde oqıwshılarǵa beriletuǵın júkleme kólemi oqıwshılardıń ulıwma háreketleniwiniń páseyiwi yaki kóteriliwine qaray bólistiriledi. Júkleme kólemin ózgertiwdiń hár qıylı metodikalıq usılları bar. Oqıwshılar ushın oyın waqtında qısqa múddetli dem alıwlardan paydalanıwǵa boladı, áne usı dem alıwlardı oyın waqtında jiberilgen qáte kemshiliklerdi saplastırıw ushın paydalanıwǵa boladı. Bunnan tısqarı usınday dem alıwlarda toplanǵan upaylardı esaplaw, oyınshılardıń atqaratuǵın wazıypaların hám járdemshilerdi ózgertiwge boladı.

Oyınnıń tamamlanıwı. Oyınnıń dawam e tiwi, oyın xarakteri, sabaqtıń jaǵdayınan hám oqıwshılar sanınan kelip shıǵadı. Oyındı óz

22

waqtında tamamlaw júdá áhmiyetli faktor bolıp tabıladı. Oyındı waqtınan burın tamamlaw yaki waqtınan zıyat sozıp jiberiw nadurıs bolıp tabıladı. Oyın waqtınıń qanshelli dawam etiwi tómendegi faktorlarǵa baylanıslı:

1.Oqıwshılar sanınan (oqıwshı sanı qanshelli az bolsa, oyın waqtı hám sonshelli qısqa boladı);

2.Oqıwshılar jasına qaray (baslawısh klass oqıwshıları ushın háreketli oyınlar waqtı sheklengen boladı);

3.Háreketli oyın ótkeriletuǵın maydanǵa hám oyın tempine (tezligine) qaray.

Kópshilik háreketli oyınlar ótkeriletuǵın waqtı boyınsha júdá uzaq dawam etetuǵınlıǵın esapqa alıp, oyın tamamlanıwın oqıtıwshı belgilep beredi, yaki oyın qatnasıwshılarınıń yaǵnıy oqıwshılardıń oyınǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵı joqarı bolsa oyındı 4- 5 minutqa kóbeytiwge boladı.

Oyın basshısı (okıtıwshı) oyınnıń tamamlanıw waqtın anıqlap biliwi lazım. Oqıwshılardıń sharshawınıń birinshi belgileri payda bolǵan soń (okıwshılardıń itibarınıń bóliniwi, oyınnan shetke shıǵıp ketiwi sıyaqlı is-háreketler gúzetilip baslaǵan waqıtta) oyındı tamamlaw kerek.

Bunnan tısqarı sabaq basında oqıtıwshı oqıwshılarǵa belgilep bergen waqıtta hám tamamlanıwı múmkin. Usı kelisimdi esapqa alǵan oqıwshılar oyınǵa sarplaytuǵın kúsh mólsherlep oyın aldınan bólip qoyıwları múmkin. Oyın tamamlanıw waqtı oqıwshılar kútilmegen jaǵday bolıp qalmawı kerek. Eger háreketli oyın belgili tamamlanıw waqtına iye bolmasa, bunday jaǵdayda oqıtıwshı oyınnıń tamalanıwın ózi járiyalaydı. Oyında oqıwshılar oyınǵa toyınǵan kezde, biraq oyınnan sharshap qalmasınan burın toqtatıw maqsetke muwapıq boladı.

Oyınnıń juwmaqların shıǵarıw. Oyınnıń nátiyjelerin shıǵarıw

úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye. Oyın tamam bolǵannan soń, basshı oyın qatnasıwshıların dáslepki jaǵdayına dúzip, oyın nátiyjelerin (toplanǵan upaylar, jiberilgen qáte kemshilikler, bahalawlar) járiyalaydı. Bunıń ushın oqıtıwshı tınısh jaǵday tuwdıradı, eger kerek bolsa, járdemshi tóreshilerden maǵlıwmat jıynaydı, toplaǵan upaylardı hám nátiyjeni járiyalaydı. Oyınshılardıń tóreshiler menen aytısıwlarına jol qoymaw kerek. Tóreshilerdiń qararları hám anıqlamaları oyın qatnasıwshılarınıń hámmesine májbúriy.

Oyınnıń juwmaqların shıǵarǵanda shınıǵıwlardıń orınlaw tezligi menen birgelikte anaw yaki mınaw shınıǵıwdıń sıpatına da itibar awdarıw lazım, bul haqqında barlıq oyınshılır aldın ala e skertiledi.

23

Balalardı óz háreketlerin durıs bahalawǵa úyretiw maqsetinde oyınnıń juwmaqlarına qısqasha, hesh kim ushın jeńillikler bermey járiyalaw kerek.

Oyındı talqılaw. Oyın nátiyjelerin járiyalap bolǵannan soń

oyındı talıqlaw (analizlew) kerek, yaǵnıy oyın dawamında jiberilegen qáte-kemshiliklerdi anıqlap, bunda tiykarınan oyınshılar tárepinen qollanılǵan texnikalıq hám taktikalıq usıllardıń durıs yaki nadurıs orınlanǵanlıǵın dodalap, talıqlawǵa boladı. Syujet oyınların talqılaǵanda kishi klass jasındaǵı oqıwshılarǵa (balalarǵa) syujet oyınınıń rauajlanıwında unamlı hám unamsız payıtların, ózleriniń ayırım rollerdi jaqsı atkarǵan balalardı belgilep ótiw tiyis. Dóretiwshilik baslaması hám oyınnıń qaǵıydaların jaqsı ámel etken oqıwshılardı da aytıp (maqtap) ótiw kerek.

Oyındı talqılaǵanda oyınnıń qaǵıydaları jaqsı qabıl qılınadı, oyınnıń mayda bólekshelerine (detallarına) shekem anıqlastırıladı, kelispewshilikler saplastırıladı. Oyın basshısı ushın oyındı talqılaw arkalı balalarǵa oyınnıń qanday jaǵdayları unaǵanlıǵın hám keleshekte neniń ústinde elede kóbirek islew kerek e kenligin anıqlaw ushın járdemshi metodika sıpatında xızmet etedi.

1.4. Háreketli oyınlardı ótkeriwdiń metodikası

1-2-klass oqıwshıları ushın háreketli oyınlar arqalı dene tárbiyası sabaǵın ótkeriw júdá áhmiyetli bolıp tabıladı. Kishi jastaǵı balalardıń háreketke bolǵan talapların qanaatlandırıw ushın háreketli oyınlar júdá zárúr bolıp esaplanadı. Balalar ósken sayın olardıń organizminde áhmiyetli sistema hám funkсiyalar rawajlanıp baradı.

Balalar oyınlarda juwırıw, órmelew, teńsalmaqlıqtı saqlawdı, embeklew, ritmikalıq júriw, sekiriw háreketlerin úyrenedi hám tez qabıl qıladı. Balalar háreketlerdiń jańa túrlerin ańsat qabıllaydı. Balalarda háreket etiw tájiriybesi az, sonıń ushın dáslepki waqıtta balalar menen háreket qaǵıydaların hám strukturalıq tárepinen ápiwayı syujetı ańsat bolǵan oyınlardı alıp barıw kerek. Birinshi klasstaǵı balalar baqshada oynaǵan oyınların qaytadan oynap baslaydı (qol uslasıp júriw, hár qıylı varianttaǵı qasharman oyınları, qosıq penen alıp barılatuǵın syujet oyınları, syujetli quwıspaq oyınları h.t.b.).

1-2 klass oqıwshıları ushın dene tárbiyası sabaqların bir neshe túrli oyınlar menen alıp barıwǵa boladı hám hár bir dene tárbiyası sabaǵında háreketli oyınlardan paydalanıw usınıladı. Bunday oyınlar 4-5 túrli

24

háreketlerdi óz ishine alıp, olar oqıwshılardıń hár qıylı bulshıq et komplekslerine tásir etiwshi, hár qıylı fizikalıq hám morallıq jigerli qásiyetlerdi tárbiyalawshı dep aytılsa da qáte bolmaydı. Háreketli oyınlardan quralǵan sabaq okıwshılardan oyın tájiriybeleri menen hámde shólkemlik minez qulqına iye bolıwdı talap e tedi. Bunday sabaqqa 2- 3 tanıs oyın hámde 1-2 taza oyın kiritiw usınıs etiledi.

Metodikalıq jaqtan durıs shólkemlestirilgen sabaq úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye, biraq bul sabaqtıń tálimlik bahası jetkilikli dárejede emes, sebebi oyınlarda oqıwshılardıń durıs tájiriybe qáliplesiwin qadaǵalap barıw qıyın. Oyınlı sabaqlardı hár bir sherektiń aqırında dem alıstan aldın ótkeriw usınıladı (tiykarınan 1-klasslar ushın), oqıwshılar sherek dawamında ótilgen tiykarǵı háreketlerdi ózlestirgenin biliw, olardıń oyındaǵı shólkemligin hám tártibin biliw, oyın kollektivinde olardıń ótilgen oyınlar hám minez qulqınıń tájiriybesin ózlestirgenin oqıtıwshı tárepinen qadaǵalanıp barılıwı zárúr boladı.

Birinshi klassta okıwshılar menen komandalıq oyınlardı ótkeriw másláhát etilmeydi, nege degende jeńilgen topar aǵzaları (oqıwshıları) arasında úlken ókpeshilik hám narazılıqlar payda boladı. Bul jastaǵı balalar óziniń imkaniyatların tuwra bahalap úyrenbegen boladı, hár biri ózin zor dep biledi.

Baslawısh klass oqıwshılarına sabaq waqtında kishi (mini) jarıslardı kishi toparlarǵa bóliwden baslap ótkiziw usınıladı, berilgen tapsırmanı qaysı topar jaqsıraq hám tezirek orınlaǵanına qarap baha qoyıladı. Oqıwshılar háreket tájiriybelerin arttırıwı menen jámáátlik (kollektivlik) iskerlikke, yaǵnıy kollektivlik oyınlarǵa qızıǵıwshılıǵı artqannan soń, ekinshi klass okıwshıları sabaqlarına juplıqtaǵı jarıs elementleri menen (yaǵnıy juwırıw, obruchlar menen jarısıwında, skakalkadan sekiriw, toptı ılaqtırıw h.t.b.) oyınlardı kirgiziwge boladı.

Kishi (mini) jarıslardı ótkeriw arqalı, oqıwshılardı úlken jarıslarǵa, yaǵnıy kollektivlik jarıslarǵa tayarlap barıw lazım. Bunda bir topar menen ekinshi topar aǵzalarınıń jarısı názerde tutıladı. Bunday komandalıq oyınlar úshinshi klass oqıwshıları ushın keńnen paydalanıwǵa boladı.

Birinshi hám ekinshi klass oqıwshıları menen oyınlar ótkeriw ushın qollanbalar hám inventar kerek boladı. Usı jastaǵı balalarda háreketlerdi keltiriwshi reсeptorlar tolıq rawajlanbaǵan bolıp, olardıń itibarı tómen, sonlıqtan olarǵa hár túrli reńdegi inventarlardan paydalanıw zárúr. Inventarlar balalardıń fizikalıq rawajlanıwına

25

sáykes keliwi kerek. Olar jeńil hám kólemi jaǵınan qolaylı bolıwı shárt. Bir kilogrammǵa shekem toplardı qasında turǵan adamǵa uzatıw hám domalatıw ushın paydalanıladı, biraq belgilengen, bir neshe metrlik aralıqlarǵa ılaqtırıwǵa salmaǵınıń awırlıǵı sebepli paydalanılmaydı. Usı jastaǵı oqıwshılarǵa úlken basketbol toplarınan paydalanıw usınıs etilmeydi, eń jaqsısı tennis oynaytuǵın toplardan paydalanıw maqsetke muwapıq boladı.

Birinshi hám ekinshi klassta háreketli oyınlardı ótkiziw ushın talap etiletugın inventarlar: 20 kishi kólemli hár qıylı reńdegi bayraqshalar, 40 qızıl top, 4 úlken top (voleybol topları sıyaqlı), 4-8 obruch, 40 qısqa skakalkalar, «uzın» skakalkalar, 6-10 qum menen qapshıqlar, 6-8 qaǵazdan islengen qalpaqlar (сilindr formasında) hám 6-8 hár qıylı reńdegi oramallar. Oyınlardı baslamastan aldın kishi jastaǵı oqıwshılarǵa qısqa hám anıq túsindirmeler beriliwi kerek, sebebi olar oqıtıwshınıń aytqanın tezirek háreketke keltirgisi keledi. Kóbinese oqıwshılar oqıtıwshınıń túsindirmesin tolıq estipey, oyında anaw yamasa mınaw roldi atkarǵısı keledi. Oyınnıń qaǵıydaların ertek formasında túsindiriw balalar tárepinen úlken qızıǵıwshılıqtı oyatadı hám balalarda ulıwma kózqarasınıń rawajlanıwı tárbiyalaydı hám háreketli oyındaǵı rollerdi jaqsı atqarıwına járdem beredi. Oyındı usınday qılıp túsindiriw balalar itibarsız otırǵanda yamasa olarǵa fizikalıq háreketlerden sharshap dem beriw kerek bolǵan jaǵdaylar bolsa oyındı jaqsı qabıl qılıwına usınıs etiledi. Birinshi hám ekinshi klassta oqıytuǵın balalar júdá aktiv boladı. Olar ózleriniń imkaniyatların tolıq

al oqıtıwshı balalardı sanap usı sańǵa túsken oqıwshını oyın jetekshisi qılıp saylaydı. Jetekshi etip oyında utqan oqıwshını qoyıwǵa boladı. Bul jerde oqıtıwshı onıń

tutılıp qalmaǵanın, yamasa basqa oqıwshılarǵa qaraǵanda tapsırmanı jaqsı orınlaǵanı ushın hoshametleydi. Oyın jetekshisin saylaw balalarda óz imkaniyatların hám toparlaslarınıń imkaniyatların durıs bahalaw kónlikpeleriniń rawajlanıwına járdem beredi. Oyın jetekshisin tez-tez almastırıp turǵan maqul boladı, sebebi bárshe oqıwshılardıń háreketke bolǵan talapları qanaatlandırıladı, berilgen tapsırmanı orınlaw ushın juwapkershilik payda boladı hám de shólkemlestiriwshilik tájiriybeleri rawajlanadı.

26

Birinshi hám ekinshi klassta okıytuǵın okıwshılarǵa sózli belgiler beriw usınıs etiledi, sebebi bul usıl usı jasta ele tolıq rawajlanbaǵan eklemshi signallıq sistemasınıń rawajlanıwına imkaniyatlar tuwdıradı. Oqıwshılarǵa awızsha belgiler beriw, oyın waqtında háreketleri ushın signallar arqalı (ısqarawıq mısalında) basqarǵandı jaqsı kóredi. Qosılıp aytılatuǵın rifma sózler oqıwshılarda sóylew mádeniyatın rawajlandıradı hám rechitativtıń aqırǵı sózine deyin háreketler ushın tayarlanıwǵa imkaniyat beredi. 6- 8 jasar oqıwshılardıń oyınlarında usınday signallar qısqa ısqıratuǵın signallarǵa qaraǵanda nátiyjesi jokarı boladı. Ísqırawıqtıń qısqa signalları ayırım waqıtları balalarda irkilip qalıwǵa alıp kelewi múmkin hám balalarda oyınnıń keyingi háreketlerine reakсiyaları tómenleydi. Oqıwshılarda reakсiya kúsheygennen soń ısqırawıqtıń signalı, qısqa komanda, qol menen atqarılǵan yaki bayraqsha signalınan paydalanıwǵa boladı. Balalar oyında qáteleskeni ushın olardı oyınnan qopal usılda shetletiwge bolmaydı, sebebi birinshi ekinshi klass jasındaǵı oqıwshılar qattı ókpelegish boladı. Oyınnıń mazmunı boyınsha utılıp qalǵan oqıwshılardı oyınnan waqtınsha shıǵarıw kerek bolsa, bul jaǵdayda oyınnan shetletilgen balalar ushın orın tańlaw kerek hám shıǵarılǵan waqtı qısqa bolıwı shárt. Oyın dawamında tártip hám qaǵıydalardıń buzılıwlarına oqıtıwshı shıdamlı bolıwı kerek, qaǵıydalardıń buzılıwları oqıwshılardıń tájiriybesi joq bolǵanınan, komandalıq hám kollektivlik oyınlardı oynap bilmeytuǵını hám ulıwma fizikalıq jaqtan tolıq rawajlanbaǵanlıǵı sebepli boladı.

Háreketli oyınlardı ótkeriw payıtında fizikalıq júklemeni tártipke salıw hám sheklew lazım. Hár bir oyınǵa qısqa waqıt ajıratıw kerek. Juwırıw hám sekiriw elementleri bar oyınlarda waqtı-waqtı menen qısqa tánepisler beriledi. Buǵan sáykes keletuǵın qısqa juwırıw elementlerine iye oyınlardan: «Ǵaz-úyrekler», «Pıshıq hám tıshqan», «Aq terekpe, kók terek» h.t.b. Oyında qollanılatuǵın tosqınlıqlardı ótiwge oqıwshılardıń shaması keletuǵın bolıwı kerek. Oyın tamamlanıwın kóp irkiwge bolmaydı, sebebi balalarda oyınǵa qızıǵıwshılıq qashıp ketedi hám olardıń háreket koordinaсiyası kórsetkishleri tómenlep baslaydı. Háreketli oyınlar birinshi-ekinshi klasslarda oqıytuǵın balalar ushın olardıń ulıwma fizikalıq rawajlanıwı ushın, oqıwshılardıń kollektivte sanalı minez-qulqın tárbiyalaw ushın paydalanıladı: yaǵnıy bir-birine kesent bermey juwırıw, belgilengen signal boyınsha shaqqan háreketleniw, oyınǵa tez aralasıp ketiw, oyın basshınıń buyrıqlarına boysınıw, maydannıń shegaralarınan shıǵıp ketpey háreketleniw,

27

jetekshiniń hızmetin orınlawdı úyreniw. Balalarda belgilengen qaǵıydalarǵa húrmet penen qaraw, usı qaǵıydalarǵa anıq hám haqıyqıy boysınıw úlken áhmiyetke iye. Bunday mashqalalar oyın bir neshe márte tákirarlanǵannan soń hám oqıtıwshı tárepinen oyınnıń dawamında durısháreket etiwdi úyretiwi arqalı sheshiledi.

3-4 klass oqıwshıları ushın da dene tárbiyası sabaqlarında háreketli oyınlardan paydalanıladı. Bul jastaǵı oqıwshılar ushın háreketli oyınlar sabaqtıń tiykarǵı hám juwmaqlawshı bóliminde ótkeriledi. 3-4 klasslarda aldıńǵı oqıw jıllarında kóplep úyrengen háreketli oyınlar qayta oynatıladı. Oyın quramına hár qıylı háreketler, quramalastırılǵan ózgerisler kiritiledi. Usı dáwirde ádewir kóplew komandalıq oyınlar payda boladı. «Kewilli startlar» oyınına usı jastaǵı balalar keńnen tartıladı. Tez háreket etetuǵın oyınlar, tezlikke juwırıw oyınları, sekiriw, hár qıylı tosqınlıqlardıń ústinen, astınan órmelep ótetuǵın oyınlar, qarsılıqlı oyınlar usınıladı.

Birinshi bap boyınsha qısqasha juwmaq

Háreketli oyınlardı ótkeriw metodikası balanıń jeke (individual) rawajlanıwında óz ishine hár qıylı usıllardan (priѐmlardan) kompleksli paydalanıwdıń sheksiz imkaniyatların jaratıp beredi, bunnan tısqarı háreketli oyınlar arqalı oqıwshılardı pedagogikalıq jaqtan basqarıwdıń áhmiyetli prinсipleri rawaj tabadı. Bunda pedagogtıń professional (joqarı dárejeli) tayarlıǵınıń rawajlanıwı hám pedagogikalıq baqlaw ayrıqsha orın iyeleydi.

Oyındı shólkemlestiriwde oyınǵa bolǵan tayarlıqtı, yaǵnıy oyın túrin hám oyındı ótkeriwdegi ornın tańlaw, maydanshanı sızıp shıǵıw, inventarlardı tayarlaw, oyınnıń dáslepki analizin ótkeriw sıyaqlı elementlerin óz ishine aladı.

Háreketli oyındı ótkeriwdiń metodikası mınalardı óz ishine aladı: balalardı oyınǵa jıynaw, balalarda oyınǵan bolǵan qızıǵıwshılıǵın qáliplestiriw, oyın qaǵıydaların túsindiriw, oyınshılardıń rollerin (atqaratuǵın hızmetlerin) bólistiriw, oyın barısın basqarıp barıw. Oyın juwmaǵın shıǵarıw metodikalıq etap (bólim) sıpatında qaraladı, yaǵnıy nátiyjelerdiń járiyalanıwı, oyın juwmaǵınıń shıǵarılıwı, bahalaw.

Háreketli oyınlardı ótkeriwde ańlı, sanalı metodikadan paydalanıw arqalı balanıń individual múmkinshilikleriniń ósiwine, balanıń salamat hám quwanıshlı, aktiv rawajlanıwına hám hár qıylı tapsırmalar

28

hám tosqınlıqlardan óz betinshe sheshim qabıllay alatuǵın bolıp jetilisiwine járdem beredi. Oyındı ótkeriw proсesi júdá quramalı, bunda balalardıń fizikalıq múmkinshilikleri, kollektivlik birge islesiw múmkinshilikleri hám álbette oqıtıwshınıń jeke pedagogikalıq sheberlik múmkinshiliklerinen kelip shıǵadı. Oyındı ótkeriw – bul pedagogikalıq proсess bolıp, bul proсessti hámiyshe aldınan boljap bolmaydı. Oqıwshılar (balalar) menen ámeliy tájiriybeli islesip biliw, oyın proсesinde durıs analizlew hám baqlaw, pedagogtıń óziniń iskerligin durıs analizlep biliw oyın basqarıwshısı sıpatındaǵı sheberliktiń jetilisiwiniń sebepshisi bolıp tabıladı.

29

2.1. Jumıstıń shólkemlestiriliwi

Bul jumıstıń ámeliy maqseti – baslawısh klass jasındaǵı oqıwshılar ushın dene tárbiyası sabaǵında háreketli oyınlardı durıs tańlaw biliw bolıp tabıladı.

Izertlenip atırılǵan tema boyınsha tómendegishe metodlardan paydalanıldı:

-ádebiy dereklerdi úyreniw hám analizlew;

-pedagogikalıq baqlaw;

-pedagogikalıq modellestiriw;

Baslawısh klass oqıwshılardıń jasına qaray ózgesheliklerin, háreketli oyınlardı ótkeriwdiń metodikasın tańlawdı háreketli oyınlardıń xarakteristikasınan kelip shıqqan halda ádebiy derekler úyrenilip analizlenedi.

Ulıwma bilim beriw mektepleriniń dástúrinde kórsetilgen keń túrdegi jańa háreket uqıpları menen kónlikpeleri usı dástúrge tiykarlana otırıp oqıwshılarda fizikalıq múmkinshilikleriniń qáliplesiwi menen rawajlanıwın támiyinleydi, nátiyjede sporttıń ciklikalıq túrlerindegidey, yaǵnıy gimnastikalıq shınıǵıwlar, mergenlikke hám uzaqlıqqa baǵdarlanǵan ılaqtırıwlar, háreketli hám sport háreketli oyınları arqalı ámelge asırıladı.

Baslawısh klass oqıwshılarına dene tárbiyası sabaǵında háreketli oyınlar arqalı fizikalıq múmkinshiliklerin rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵan gúzetiwler tómendegilerdi belgilep berdi:

-oqıwshılar hár qıylı háreket uqıplarına salıstırmalı tez hámjoqarı dárejede úyrenedi;

-oqıwshılar hár dayım háreket tájiriybesin tolıqtırıp (arttırıp) baradı, bul óz gezeginde jańa quramalıraq háreket uqıpların qáliplestiriwge járdem beredi;

-oqıwshılar háreketleniw payıtında óz múmkinshiliklerinen únemli paydalanıwdı úyrenedi;

-oqıwshılar psixologiyalıq tárepten jańa háreket kónlikpelerin

úyrenip, jetilistiriwinen quwanısh sezimlerine tolıp-tasadı.

Háreketli oyınlardı tańlawda eń dáslep sabaqtıń ulıwma wazıypaların esapqa alıp, bunda tiykarǵı kriteriya oqıwshılardıń jasına qaray ózgeshelikleri, oqıwshınıń organizminiń rawajlanǵanlıǵı kórsetkish-

30