Háreketli oyınlar arqalı dene tárbiyası sabaǵın

S.Toylibaev

BASLAWÍSH KLASS OQÍWSHÍLARÍNA HÁREKETLIOYÍNLAR ARQALÍ DENE TÁRBIYASÍ SABAǴÍN

ÓTKERIW METODIKASÍ

NÓKIS – 2017

1

KIRISIW

Háreketli oyınlar balalar ushın ózin ózi biliw (tanıw, ańlap alıw), waqıttı qızıqlı ótkeriw, dem alıw, deneniń arnawlı hám ulıwma rawajlandırıwshı usılı sıpatında júritiliwi múmkin. Háreketli oyın úlken emoсiyanallıq áhmiyetke iye bolǵanlıǵı sebepli tárbiya jumısında oǵada úlken rol atqaradı. Balanıń hár tárepleme rawajlanıwı hám shaxs sıpatında qáliplesiwi ushın oyınlar sanınıń kópshiligin esapqa alǵan halda háreketli oyınlardıń ornı hám kúshli áhmiyetke iye e kenligi málim.

Háreketli oyınlardıń mánis-mazmunı oǵada úlken: bala tárbiyasında háreketli oyınlar metodikalıq hám usılıy roldi bir waqıttıń ózinde atqara beredi. Háreketli oyınlar usılıy hám metodikalıq xarakteri balaǵa oyın arqalı beriletuǵın fizikalıq júklemelerdiń tásiri balanıń oyın waqtında háreketleniwi arqalı ámelge asırıladı.

Háreketli oyınlar arqalı hár qıylı háreketlerdiń ózine tán qásiyetleri rawajlanıp, fizikalıq hám ruwxıy sapalarınıń baǵdarlarınıń ózgeshelikleri tárbiyalanadı.

Háreketli oyınlarda balanıń aldına koyılǵan maqsetine erisiwde qanday jol menen jetisiwi óz erkinde bolıp, sol arqalı ózi sheshim qabıl etip úyreniw uqıbı rawaj tabadı. Balanıń aldında payda bolatuǵın tosqınlıqlardı tez hám sapalı sheshiw qábileti de rawajlanıp baradı. Usınıń bárshesi balanıń óz betinshe jumısın atqarıw, dóretiwshilikti, iniсiativanı (oy-pikir júritiwdi), aktivlilikti hám uqıplılıqtı rawajlandıradı.

Háreketli oyınlar balanıń ruwxıy hám ádep-ikramlıq jaqtan rawajlanıwında da óz úlesin qosıp baradı. Balalar jámiyetlik birge islesiwdi úyrenip, jámiyettiń shártsharayatlarına boysınıwdı da úyrenedi.

Háreketli oyınlardı kollektivlik birgelikte ótkeriw kerekligi ayqın fakt. Málim bolǵanınday topar aǵzalarınıń hár biriniń pikiri hár bir jeke oyınshı ushın úlken áhmiyetke iye.

Kollektivlik oyınlar hár bir topar aǵzasınan jokarı aktivlilikti talap etip, topar aǵzalarınan aldıǵa qoyılǵan maqsetke erisiw ushın shaqqanlıq hám mártlikti talap etip ózinde usı qásiyetlerdi rawajlandırıp baradı.

Háreketi oyınlar dawamında shaxstıń qáliplesiwi úlken áhmiyetke iye, bundaǵı iskerlik balalardan analizlew, ulıwma juwmaq shıǵarıw hám salıstırıw uqıbların rawajlandıradı.

Oyın dawamında hár bir oyınshınıń poziсiyasınıń hám ulıwma oyın

2

jaǵdayınıń tez ózgeriwsheńligine baylanıslı, bul hújim jasaw bolsın yaki qorǵanıw proсesi bolsın, oyınshı balaǵa belgili bolǵan háreket múmkinshiliklerinen maqsetke muwapıq paydalanıwdı hám aqıbette usı háreket uqıplarınıń rawajlanıwı támiyinlenedi. Fizikalıq sapalar bolıp esaplanatuǵın reakсiya tezligi, shaqqanlıq, kóz benen aralıqtı anıqlaw (glazomeri), teń salmaqlıqtı saqlaw, maydandı anıqlaw sıyaqlı uqıpları tábiyiy ráwishte oyın dawamında rawajlanıp keledi. Usılardıń bárshesi háreket uqıbınıń rawajlanıwına óziniń salmaqlı úlesin qosatuǵınlıǵı sózsiz.

Solay etip, háreketli oyınlar óz ishinde quwanısh atmosferasın tuwdırıp, tárbiyashılardıń hám balalardıń aldında turǵan salamatlıq, tálim hám tárbiyalıq wazıypalarınıń komplekslik sheshimin dóretip beredi. Háreketli oyınlar túrine hám mánis-mazmunına qaray, balalarda joqarı emoсional jaǵdaydı payda etip, bala organizmindegi bárshefiziologiyalıq proсesslerdiń kúsheywin támiyinleydi.

Háreketli oyınlar arqalı balalar áhmiyetli bolǵan eki obyektiv faktordı óz ishine alatuǵın iskerlik: yaǵnıy bir jaǵınan balalardıń ámeliy iskerligi, balalardıń oyın dawamında fizikalıq jaqtan rawajlanıp, óz betinshe sheshim qabıllawdı úyreniwi; hám ekinshi jaǵınan sol oyın iskerliginen morallıq hám estetikalıq qanaatlanıw tabadı, qorshaǵan ortalıqtı úyreniwdegi bilimlerin tereńlestiredi. Bunıń bárshesi shaxstıń tárbiyalanıwı hám qáliplesiwine járdem beredi. Sol sebepli izertlenilip atırǵan temanı aktual dep esaplawǵa boladı.

Usıǵan baylanıslı jumıstıń maqseti anıqlanadı: baslawısh klass

oqıwshılarına háreketli oyınlar arqalı dene tárbiyası sabaǵın ótkeriw metodikasın úyreniw.

Obyekti – dene tárbiyası boyınsha oqıw-tárbiyalıq proсesi.

Predmeti – dene tárbiyası sabaǵında baslawısh klass oqıwshılarına háreketli oyınlardı úyretiw metodikası.

Gipotezası: Arnawlı saylandı háreketli oyınlar arqalı baslawısh klass oqıwshılarına dene tárbiyası sabaǵına kızıǵıwdı kúsheytiw.

Aldıǵa qoyılǵan makset hám usı jumıstıń atamasına qarap, izertlenip atırılǵan jumıstıń wazıypası tómendegishe boldı:

1.Kishi klass mektep oqıwshılarında anatomiyalıq-fiziologiyalıq rawajlanıw ózgesheliklerin úyreniw.

2.Kishi klass mektep oqıwshılarında háreketli oyınlar ótkeriwdiń

metodikasın qarap shıǵıw.

3. Mektep jasındaǵı balalardıń jasınıń hám fiziologiyalıq ózgesheliklerine sáykes qılıp háreketli oyınlar túrlerin tańlap alıw hám

3

ulıwma bilim beriw dástúriniń «Dene tárbiyası» sistemasınıń baǵdarlamasına kirgiziw.

Izertlew metodları:

Izertlenip atırılǵan máseleniń jaǵdayı;Pedagogikalıq baklawlar; sáwbetlesiwler.

4

I BAP

Izertlenip atırǵan máseleniń teoriyalıq tiykarları

1.1. Baslawısh klass oqıwshılarınıń jasına qaray ózgeshelikleri

Bul jastaǵı oqıwshılardı (1-4 klasslar) 6-7 jasar hám 8-10 jasar balalarǵa bóliwge boladı. Birinshi topardı birinshi klass oqıwshıları qurap, bul topar ekinshi, úshinshi hám tórtinshi klassta oqıytuǵın oqıwshılardan parq qıladı. 6-7 jastaǵı balalardıń ózlerine tán tábiyiy háreket uqıplarına iye boladı (júriw, juwırıw, sekiriw hám ılaqtırıw), oyın dawamında usı háreketleniwler rawajlanıp baradı, bunıń sebebi koordinaсiya múmkinshilikleriniń tómen dárejede bolıwında. Bul jaǵday belgili dárejede 8-9 jasar er bala hám qızlarǵa da tiyisli.

Kópshilik balalardıń organizminde altı jasqa tolǵan waqtında morfologiyalıq hám funkсional ózgeris júz beredi. Bul jasqa kelip balanıń boyı ádewir ósedi, denesiniń salmaǵı awırlasadı, háreket koordinaсiyası ózgeredi. Balanıń 6 jasında bala miyiniń funkсionallıq hám strukturalıq ózgerisleri balanıń psixofiziologiyalıq funkсiyası bolıp esaplanǵan qabıl etiw hám oylanıw sezimleri rawajlanıp, balalar ulıwma bilim beriwshi mektepte bilim alıwǵa tayar boladı. Rawajlanıwdıń qozıw hám toqtap qalıw proсesiniń turaqlılıǵı erkin itibardıń qáliplesiwin támiyinleydi. Al jeti jasar balalarda bolsa elede kúsheyip qáliplesip baradı. Balanıń oyın dawamında qabıl ete alıwınıń belgisi (analizlewi hám isletiwi), usı belginiń emoсionallıq belgisi esaplanadı. Sol sebepli usı jastaǵı balalar oyın dawamında sózlik belgilerge oynap atırǵanda jaǵımlı hám tez juwap reakсiyasın qaytaradı, máselen: «aq terekpe, kók terek», «top sárdarǵa» h.t.b. oyınlarda ısqırawıqtıń (svistoktıń) dawısı 6-

7 jastaǵı balalarda tezlik reakсiyasın qáliplestirmeydi, al kerisinshe oyın dawamında toqtap kalıwdı payda etedi. Jas balalar ushın qanday da bir háreketli oyın túrin tańlaǵanda, tańlanǵan oyınnıń mazmunı balalardıń emoсionallıq qabıl etiw múmkinshiligin de esapqa alıw kerek. Tańlanǵan oyın túri balalarǵa sáykes, túsinikli hám ańsat qabıllanıp, tábiyattı hám turmıstı sáwlelendiriwi kerek.

Usı jastaǵı balalarda júrek qan tamırı sisteması tolıq rawajlanbaǵan bolıp, balalarda júrektiń normal soǵıwı minutına 90-100 márte bolsa, al fizikalıq júklemeden keyin 200 mártege deyin asıwı múmkin. Dene tárbiyası, sonıń menen birge háreketli oyınlar menen turaqlı shuǵıllanǵan balalarda birinshi oqıw jılınıń sońında-aq júrek iskerligi kórsetkishiniń normallasıwı, yaǵnıy birinshi klass oqıwshılarında háreketli oyınlar menen dene tárbiyası sabaǵına beyimlesiwi

5

(adaptaсiyası) salıstırmalı tez ótedi.

6-7 jastaǵı balalarda denesiniń bulshıq etleri tolıq rawajlanbaǵanlıǵı sebepli, ásirese bel hám qarın bulshıq etleri ázzi boladı, qol hám ayaqlardıń ósiw tezligi joqarı dárejede boladı, balanıń ulıwma dene kórinisi ózgerip, kókirek kletkası sezilerli dárejede ózgeris júz beredi. Altı jastaǵı balalardıń háreketli oyınlar menen shuǵıllanıp barıwında kislorodqa bolǵan mútájligi artadı nátiyjede balalardıń 10-12 jasqa shekem aeroblıq múmkinshiliginiń kórsetkishleri artıp barıp, bul kórsetkish balanıń háreketleniwine tikkeley baylanıslı boladı. Dene tárbiyası sabaǵında 6-7 jastaǵı balalardıń aktivligi olardıń háreketke, oyınǵa bolǵan talabınan kelip shıǵadı, olardıń háreket apparatı kóbinese dinamikalıq túrde, yaǵnıy júkleme kóleminiń ósip barıwına baǵdarlanadı. Statikalıq júklemeler, hátte olardıń az muǵdardaǵı kólemi altı jastaǵı balalar ushın, klassta sabaqta otırıw mısalında alıp qarasaq, balalarǵa qıyın bolıp esaplanadı. Sol ushın baslawısh klasstaǵı, ásirese 6-7 jastaǵı oqıwshılar menen klassta sabaqtıń ortalarında tánepis (pauza) qılıp dene tárbiyası shınıǵıwların orınlap turıw, hár sabaqtan keyin qońıraw waqtında, qosımsha sabaq ótkeriletuǵın toparlarında oqıtıwshılar hár qıylı háreketli oyınlardı tez-tez ótkerip barıwı, al dene tárbiyası sabaklarında bolsa sabaqtıń tiykarǵı bólimi háreketli oyınlarǵa baǵdarlanǵan bolıwı kerek. Sabaqtıń arasındaǵı deneni shınıqtırıwshı shınıǵıwlar úlken jer maydanın talap etpeytuǵın hám mazmunı jaǵınan emoсionallıq (kewil kóteriwshi) dárejedegi tánepis (pauza) oyın formasında, hár bir oqıwshı ózi otıratuǵın ornınıń átirapında ótkerilse maqsetke muwapıq boladı. Áne usınday oyınlar balalar ushın jaqsı hám aktiv dem alıw esaplanadı.

1-2 klass oqıwshıları bir hárekettiń qayta-qayta qaytalanıwınan tez sharshap qaladı, bunda bala dıqqatı tómenlep, háreketsheńligi (aktivligi) tómenleydi. Sol sebepli balalar ushın háreketli oyınlar júdá quramalı bolmawı kerek, yaǵnıy oyın mazmunı ańsat qabıllanıp alıwshı hám kóp waqıt talap etpewshi bolıwı lazım.

Altı jastaǵı balalar organizmi fiziologiyalıq jaqtan sırtqı faktorlarǵa tásirsheń, tez sharshaǵısh boladı. Bunıń sebebi 6-7 jastaǵı balalardıń júregi, ókpesi hám qan tamır sisteması ele tolıq rawajlanbaǵan, dene bulshıq etleri, ásirese bel hám qarın bulshıq etleri hálsiz boladı. Balalardıń tayanısh apparatınıń bekkemligi hám ele tolıq rawajlanbaǵanlıǵı sebepli jaraqat alıw múmkinshiligi jokarı, bulshıq et sisteması hálsiz, baylamlardıń sozılıwshańlıǵı balanıń qáddi-qáwmeti- niń nadurıs rawajlanıw qáwipin kóbeytedi. Altı jastaǵı balaǵa bulshıq

6

et sisteması tolıq rawajlanbaǵanlıǵı sebepli shıdamlılıqqa qaratılǵan háreketli oyınlar tapsırıwǵa bolmaydı. Kúshti kóp jumsaw talap etiletuǵın háreketli oyınlardı 3-klassta, yaǵnıy 8-9 jasqa deyingi balalarǵa oynatıw usınılmaydı, bunda háreketli oyında kúsh salıwdı talap etiwshi háreketler qısqa aralıqlı, arasında dem alıs penen aralısıp barıwı lazım («Arqan tartıspaq» oyın mısalında kórsek boladı). Sonı aytıp ótiw kerek, balalar organizmi qısqa aralıqlı júklemeden keyin qálpine tez keledi. Bul qubılıstı jası kishi

maǵlıwmatlar 6-9 jastaǵı balalarǵa teńlestirilgen halda keltirilgen. Balalardıń rawajlanıw tempi hár qıylı. Ásirese, qız balalardıń er balalarǵa salıstırǵanda rawajlanıwı bir jılǵa shamalas aldıda boladı. Oqıwshılardıń hár birine sabaq dawamında rawajlanıwdıń jeke (individual) jolı talap etiledi. Bunda sonı umıtpaw kerek, baslawısh klass oqıwshılarında tayanısh-háreket apparatı, baylamları, súyekleri hám skelet bulshıq etleriniń tolıq tábiyiy rawajlanbaǵanlıǵın aytıp ótsek boladı. Balalar rawajlanıwınıń usı dáwirinde deformaсiyalıq qásiyetke júdá tásirsheń boladı, ásirese omırtqa baǵanasın aytıp ótiwge boladı. 6-7 jastaǵı oqıwshılar ushın háreketli oyınlarda basta turatuǵın yaki moyında iyiliwler elementleri bar shınıǵıwlardan paydalanıw usınılmaydı, sebebi moyın omırtqası baǵanaları názik hám bos bolıp, olardıń deformaсiyalanıwına (buzılıwına) alıp keliwi qáwpi bar. Bunnan tısqarı baslawısh klass oqıwshılarına domalawǵa, omırtqa baǵanasınıń kúshli tásirleniwine alıp keletuǵın háreketli oyınlardı ótkeriwge usınılmaydı.

Joqarıda atalǵanday, domalaw elementleri bar háreketli oyınlardı 9- jasqa tolǵan oqıwshılar menen ótkeriwge boladı. Baslawısh klass oqıwshılarınıń súyekleri tolıq rawajlanbaǵanlıǵı sebepli, olardıń iyiliwsheńlik qásiyeti júdá joqarı boladı, ásirese 6-7 jasar balalarda bul faktor ayrıqsha kózge túsedi. Usı jastaǵı okıwshılarǵa quwıspashaq elementleri bar háreketli oyınlar, imitaсiyalıq ritmikalıq háreketli oyınlar, biri birine qarap qaytalawshı oyınlar, belgili formanı iyelep turatuǵın oyınlardan paydalanıp sabaqtı ótiw jaqsı boladı. Usınday háreketli oyınlar oqıwshılardıń denesiniń iyiliwsheńligin

7

hám ulıwma denesiniń háreketsheńligin asıradı. Usı jastaǵı oqıwshılardıń háreket apparatı dinamikalıq júklemelerge baǵdarlanǵan boladı. Statikalıq júklemeler, kóp emes muǵdarda hám (otırǵan halda deneni tik uslap turıw mısalında) ásirese 6-7 jastaǵı oqıwshılarda quramalı hám qıyın ótedi. Háreketli oyınlar tez pitetuǵın, waqıttı az talap etetuǵın bolıp, aralarında tez-tez tánepisleri menen ótkeriliwi kerek.

Baslawısh klass oqıwshılarınıń itibarı salıstırmalı turaqsız boladı. Oqıwshınıń itibarı sabaq dawamında sabaqqa tiyisli emes bolǵan hám ózine qızıqlı nárselerge dıqqatı bólinip turadı. Usıǵan baylanıslı háreketli oyınlar oqıwshılardan uzaq waqıtlı itibarın talap e tpewi kerek. Kerisinshe jaǵdayda, oqıwshılar oyın qaǵıydaların buzıp baslaydı, oyınǵa bolǵan ulıwma qızıǵıwshılıq tómenleydi, nátiyjede sabaq sıpatı tómenleydi. Balalardıń erki hám ózin tıyıp biliw uqıplıqları tómen dárejede rawajlanǵan. Baslawısh klass oqıwshılarına oyın qaǵıydaların itibarlı bolıw hám uzaq waqıt tıńlap turıw tán emes, oyın tártibin akırına deyin e sitpey, okıwshılar oyınǵa baylanıslı anaw yaki mınaw hızmetlerin usınıp baslaydı. Usıǵan baylanıslı oyın haqqında oqıwshılarǵa kórkem hám qıska túsinik berilip, oyın 2-3 qısqa qaǵıydalardan ibarat bolıwı kerek. Baslawısh klass oqıwshılarınıń oy júritiwi, ásirese 1-klass oqıwshılarında predmetlik, úlgi boladı, al oqıwdıń ekinshi jılına barıp qorshaǵan ortalıq haqqındaǵı oy pikirler júritilip, túsinikler arttırıladı. 2-3 klass oqıwshılarında salıstırıw hám ayırıw múmkinshilikleri rawaj tabadı. Oyın dawamında oqıwshılardıń kóbirek aqılıy oy júritiw múmkinshiligi hám bir-birine bolǵan kritikalıq qarım-qatnas payda boladı. Kritikalıq oy júritiw múmkinshiligi, háreketti sanalı baqlap biliw, kóp qaǵıydalı háreketli oyınlardı úyreniwge múmkinshilik jaratıp beredi. Birinshi hám ekinshi klass okıwshılarında syujetli (aldınnan rejelestirilgen) háreketli oyınlar kóbirek qollanılsa, bul oyınlar oqıwshılardıń tvorchestvolıq, dóre-tiwshilikke bolǵan talabın qanaatlandıradı. Syujetli oyınǵa mısal sıpatında «Bayıwlı», «Ǵaz hám úyrekler», «Qaqpandaǵı qasqır» h.t.b., bul oyınlar kóbirek sabaqtan tıs waqıtta ótkeriletuǵınlıǵın da umıtpawımız lazım. Bunnan tısqarı baslawısh klass oqıwshıları ushın sırlı, kútilmegen jaǵday payda bolatuǵın elementlerge bay («Jasırınbashaq»,

«Kimniń dawısı») sıyaqlı háreketli oyınlardan paydalanıw maqsetke say boladı. 1-2 klass oqıwshılarında muzıkalıq, qosıq penen birgeliktegi atkarılatugın háreketli oyınlardan da paydalansa boladı. Mine usınday jol arqalı oqıwshılar birgelikte, awızbirshilikte islesiwdi, tapsırmanı belgili ritm menen orınlawdı úyrenedi. Bunday háreketli oyınlar

8

kóbinese sabaqtan tıs waqıtta, yaǵnıy qońırawlarda, uzaytırılǵan sabaqlarda ótkeriledi. Úshinshi klass oqıwshılarına bunday oyınlar kóbinese kızıq emes boladı. Bul dáwirde oqıwshılarǵa kóterińki dawısta, xor menen aytılatuǵın bir sóz, tórtlik yaki qısqasha qosıq penen ótkeriletuǵın oyınlardan paydalanıw unamlı tásir jasaydı. Sózlerden hám tórtliklerden paydalanılatuǵın háreketli oyınlar oqıwshılardıń tek ǵana fizikalıq rawajlanıwına ǵana emes, al sóylew, sóz dizbeklerinen durıs paydalanıwdıń rawajlanıwına, ritm menen muzıkaǵa túsiwdi de rawajlandıradı.

Tezliktiń, iyiliwshenlikti, batırlıqtıń rawajlanıwı ushın juwırıwlardan kóbirek paydalanılatuǵın háreketli oyınlar, qısqa aralıqqa juwırıw, qısqa dem alıw menen almasıp turadı. Mine usınday háreketli oyınlar arqalı balalar ózleriniń tezlik, iyiliwsheńlik hám háreketleriniń durıs orınlanıw imkaniyatların arttırıp baradı. Tezlikke hám iyiliwsheńlikke baǵdarlanǵan háreketli oyınlar balalardıń funkсionallıq múmkinshiliklerine say bolıp, 8-9 jastaǵı balalar ushın júdá paydalı. Solay etip, baslawısh klass jasındaǵı balalar háreketli oyınlar arqalı toparlarda, jámáátte birge islesiwdi úyrenip baradı, oyındı eń ápiwayı qaǵıydalar menen, yaǵnıy oyındı ısqırawıq signalı menen baslawı mısalında aytıp ótsek hesh aljaspaymız. Háreketli oyınlar baslawısh klass oqıwshıları arasında úlken áhmiyetke iye, bunda balalardıń jas ózgesheliklerine qarap, fizikalıq hám aǵartıwshılıq tárbiyasına háreketli oyınlardıń durıs tásirin tiygiziwi túsiniledi.

1.2. Háreketli oyınlardıń túrleri hám sıpatlaması

Dene tárbiyası sabaǵında háreketli oyınlardı ótkeriwdiń bir neshe túrleri bar. Mektepte háreketli oyınlardı ótkeriwde arnawlı úskene menen yaki inventarsız ótkeriliwine, oyınǵa qatnasıwshılar sanı, sabaqtıń intensivlik dárejesine, oqıwshılardıń fizikalıq jaqtan tayarlıǵı, topar sárdarı yaki sárdarsız bolıwı, oyın dawamında upaylardı esaplaw sisteması, sonday-aq oyınnıń ulıwma qaǵıydası hám syujetine qaray ajıratıwǵa boladı. Oqıwshılarǵa háreketli oyınlardı úyretkende shólkemlestiriw ilajları tómendegishe boladı:

1.oqıwshılar toparlarǵa bólinbeydi, bunda oyın oqıwshılardıń arasında eń ápiwayı bir-birine bolǵan qarım-qatnas tiykarında ótkeriledi;

2.oqıwshılar toparlarǵa bólinedi, bunda háreketli oyın oqıwshılardı jámiyet yaki kollektiv penen islesiwge baǵdarlaydı.

9

Háreketli oyınlardı ótkeriw hár qıylı sport elementleri menen birgelikte ótkeriliwi múmkin:

háreketli oyınlarda jeke gúres elementlerinen aktiv paydalanıw;

háreketli oyındı ótkeriwde oyın qatnasıwshıları bir-birinen biyǵárez, deneleri bir-birine tiygizilmey ótkeriliwi:

estafetalıq háreketli oyınlar, bunda hár bir oqıwshınıń iskerligi ulıwma baǵdarǵa iye bolıp, oqıtıwshınıń tapsırmasın orınlawda hár bir oqıwshı óziniń belgili dárejede úlesin qosadı.

Dene tárbiyası sabaǵında háreketli hám sport (basketbol, futbol, gandbol h.t.b.) oyınları bolıp e kige bólinedi. Háreketli oyınlar tómendegi ayırmashılıqları arqalı ajıratıladı:

1. Jasqa ózgesheligine qaray;

2. Oyın mazmunına qaray (ápiwayı, elementar, quramalı, oyın qaǵıydaları hám sport oyınları elementleri) ótkeriletuǵın oyınlar;

3. Oyın dawamında eń kóp paydalanatuǵın háreket túri menen (oyında juwırıwdan, sekiriwden, arqanda órmelewden, ılaqtırıw hám qaqshıwdan paydalanıw) ótkeriletuǵın oyın túrleri;

4. Fizikalıq sıpatlarǵa qaray (shaqqanlıqtı, tezlikti, kúshti, shıdamlılıqtı hám iykemsheńlikti rawajlandırıwshı háreketli oyınlar) ótkeriletuǵın oyın túrleri;

5. Sport túrine qaray (háreketli oyın futbolǵa, basketbolǵa, gandbolǵa h.t.b. sport túrine baǵdarlawshı) ótkeriletuǵın oyın túrleri;

6. Oyın qatnasıwshılarınıń qarım-qatnasına qaray (oyın dawamında qatnasıwshılar deneleriniń bir-birine jantasıwı (tiyiwi) yaki jantaspawı ótkeriletuǵın oyınlar;

7. Oyın syujetine qaray (syujetli hám syujetsiz) ótkeriletuǵın oyınlar;

8. Shólkemlestiriw túrine qaray (dene tárbiyası menen shuǵıllanıwǵa baǵdarlanǵan, aktiv dem alıs ushın salamatlastırıwshı iskerlik) ótkeriletuǵın oyınlar;

9. Háreketleniwine karay (kishi, orta hám joqarı intensivliktegi háreketleniw) ótkeriletuǵın oyın túrleri;

10.Sabaqtı ótkeriw ornına qaray (sport sarayında, sport maydanshasında; ashıq dalada, xanalarda) ótkeriletuǵın oyın túrleri;

11.Oynawshılardıń shólkemlestiriwine qaray ótkeriletuǵın oyın túrleri: toparlarǵa bólistirilgen hám toparlarǵa bólistirilmegen halda toparlarǵa bólistirilgen, estafetalıq oyınlar; toparlarǵa bólistiriwsiz ótkeriletuǵın oyınlar – bunda hár bir oyınshı oyın qaǵıydalarına muwapıq óz betinshe háreket etedi.

10