Didaktikaliq shigarmalar ruwxiy bayligimiz

62

Ónerdi úyren hámmeden, hátte quldan da tálim al, Shax bolsań da jona almaysań, tastı jonar kámbaǵal.1

Haqıyqatında da adamnıń miynet etip, óner úyreniwi sháriyat jolınan júrip, hadallıq, páklik jolına túsiwiniń bir belgisi. Bunı biz Nawayınıń «Farhad hám

Shiyrin» dástanındaǵı Farhad obrazı mısalında da kóriwimiz múmkin.

Ómirińdi zaya etpe, miynet qıl, Miynet penen baxıtlısan, sonı bil.2

Maqtımqulınıń didaktikalıq qosıqlarında da sufiylik hám naqıshbándiylik táliymatınıń ideyaları alǵa súriledi.

Áwel, Maqtımqulı, óziń dúzetkil,

Ózińdi, sen, basqalarǵa kóz etkil,

Az jep, az jatqıl hám sóziń az etkil, Ne bar biymáni sóz uzarǵan menen.3

Qosıqta shayır adamlardıń óz nápsin tıyıwdı, paydalı is penen shuǵıllanıp, hadal miynet etiwin basqalarǵa násiyat etpesten aldın, ózin dúzetiwi kerekligin

ónermentshilik h.t.b. sıyaqlı túrli kásip-ónerleri menen tıǵız baylanıslı boldı. Usı kásip-óner sırların tereńnen úyrenip atadan-balaǵa úzliksiz túrde ótkerip kiyatırǵan xalqımızdıń naqıl-maqallarında, «Hadal kásip az emes, Íqtıyat bol haramnan», «Ónerli jas ash bolmas, Óner bilseń ólmeyseń», «Miynet etseń erinbey, Toyadı

1Mámbetov K. Shıǵıs ádebiyatı tariyxı. - Nókis: Bilim, 1993. 131-b.

2Mámbetov K. Nawayı hám qaraqalpaq ádebiyatı. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1991. 30-b.

3Maqtımqulı. Qosıqlar. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1984. 50-b.

63

naqshbándiylik táliymatına bekkem sabaqlasadı. Sonday-aq xalıq awızeki dóretpelerindegi, diniy ádebiyatlardaǵı, Shıǵıs ádebiyatların-daǵı didaktikalıq ideyalardan ruwxıy azıq alǵan qaraqalpaq shayırlarınıń, sonıń ishinde Berdaqtıń «Xalıq ushın», «Jaqsıraq», «Qashan ráhátlanadursań» qosıqlarınıń lirik qaharmanları pútin xalıqtı baxıtqa jetelewdiń, ruwxıy hám jismanıy (fizikalıq) jaqtan da kámalatqa jetkeriwdiń nıshanı hadal miynet degen ideyanı alǵa súredi. Bul ideyalar Berdaqtıń «Jaqsıraq», «Xalıq ushın» qosıqlarında bılayınsha sáwlelenedi:

Jumıs isle tuwılǵan soń el ushın, Janıńdı ayama elde er ushın, Kindikten qan tamıp tuwǵan jer ushın, Ólip ketkenińshe xızmet jaqsıraq

Túrgelip erteden jumısqa shıǵıp, Qolıńdı qabartıp belińdi búgip, Dizeńdi sızlatıp miynetin shegip, Jegen bir zaǵarań paldan jaqsıraq.1.

Miynet penen jandı qıynap,

Kórmey bir kún qonaq sıylap,

Ishpey-jemey maldı jıynap,

Qashan ráhátlanadursań.2

Solay etip XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında didaktikalıq qosıqlardıń lirikalıq janr sıpatında qáliplesip, rawajlanıwına joqarıda atap ótilgen diniy

ádebiyatlar («Quran», «Hádisler», «Sháriyat» nızamları) menen shıǵıs klassikleri Xoja Axmet Yassawiydiń, Sulayman Baqırǵaniydiń, Álisher Nawayınıń, Suwpı Allayardıń, Máshireptiń, Maqtımqulınıń didaktikalıq mazmundaǵı qosıqları ruwxıy dárek

1Berdaq. Tańlamalı shıǵarmaları. – Nókis: Qaraqalpaqstan, 1987. 82-83-b.

2Sonda…88-b.

64

sıpatında unamlı tásir jasadı. Demek, qaraqalpaq shayırları óz dáwiriniń jámiyetlik, siyasiy máseleleri, adamlardıń ara qatnasıqları (parqı), olardıń morallıq kelbeti, júris-turıs ádepleri haqqında didaktikalıq pikir aytqanda joqarıdaǵı dáreklerge súyenedi. Álbette, joqarıdaǵı didaktikalıq shıǵarmalardıń avtorlarınıń jasaǵan dáwiri, ortalıǵı, waqıt hám keńisligi qanshelli qashıq bolıwına qaramastan, olarda kóterilgen jaqsılıq hám jamanlıq, hadallıq, qayır-saqawatlıq, iyman-insap, obalsawap h.t.b. ádep-ikram máseleleri bir-biri menen únlesip qálegen jámiyette jasawshı adamlarǵa, hátteki búgingi biziń zamanlaslarımızǵa da úlgi, násiyat, joljoba xızmetin atqarıp kiyatır.

65

2 - BÓLIM. DIDAKTIKALÍQ QOSÍQLARDÍŃ IDEYALÍQ-

TEMATIKALÍQ BAǴDARLARÍ

Qaraqalpaq xalqınıń siyasiy-jámiyetlik hám soсiallıq turmısı tariyxında XIX

ásir úlken orın tutadı. Usı dáwirge shekem hár qıylı geografiyalıq orınlarda yarım otırıqshılıq hám kóshpeli turmısta jasap kelgen xalqımız Orta Aziyanıń Qubla Aral boylarına, yaǵnıy Xorezm oypatlıǵına turaqlı túrde qonıs bastı. Solay etip, tolıq otırıqshılıq turmısqa kóshkenan qaraqalpaqlar rawajlanǵan feodallıq jámiyetti bastan keshirdi. Olar siyasiy hám ekonomikalıq jaqtan Xiywa xanlıǵına ǵárezli bolıwına qaramastan xalıqtıń mádeniy hám ruwxıy turmısında úlken ózgerisler júz berdi. Birinshiden, xalıqtıń birigiw, óz aldına mámleket (xanlıq dúziw) bolıw tilegi payda bolsa, ekinshiden, mádeniy aǵartıwshılıq, ilim, bilim iyelewge bolǵan umtılıwshılıǵı sezile basladı. Bul haqqında Á.Paxratdinov: «Qaraqalpaqlar sol dáwirlerdiń (XIX ásirde-T.Q.) joqarı oqıw orınları bolǵan Buxara, Xiywa medreselerinde óz balaların oqıtıw hallarına jetisti»1 - dep jazadı. Solay etip, xalıqtı ruwxıy jaqtan sawatlandırıwda eldegi meshit hám medreselerdiń, onda bilim beriwshi zıyalı adamlardıń tásiri kóp boldı. Olardıń bir toparın xalıq arasındaǵı eskishe sawatı bar molla hám axunlar, jıraw hám baqsılar, qıssaxanlar menen qátipler quradı. Ásirese bul dáwirde qaraqalpaqlar arasına arab, parsı, túrk tillerindegi jazba miyraslar keńnen taradı. Olardan shıǵıs hám batıs ellerine málim bolǵan

«Yusup-Axmet», «Góruǵlı», «Ǵárip-ashıq», «Mıń bir tún», «Totınama» h.t.b. awızeki dóretpeler menen birge Firdawsiydiń, Saadiydiń, Nawayınıń, Maqtımqulınıń h.t.b. shayırlardıń jazba miyrasları qaraqalpaqlardıń mádeniy turmısı ushın úlken jańalıq boldı. Orta ásirlik feodallıq dáwirlerden baslap-aq mámleketti, xalıqtı basqarıw

1 Paxratdinov Á. XIX ásirdiń aqırı XX ácirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı. - Nókis: Bilim, 1996. 5-b.

66

isleri islam dininiń qaǵıydaları menen sháriyat nızamlıqlarına tiykarlanıp alıp barılǵan bolsa, XIX ásirdegi rawajlanǵan feodallıq dáwirde de usı tártipler izbe-iz

dawam etildi. Qaraqalpaq shayırlarınıń dóretiwshiligine folklorlıq shıǵarmalar,

áyyemgi hám orta ásirlik Shıǵıs klassikleri miyrasları menen diniy ádebiyatlar da ruwxıy tirek boldı. Olar adamlardıń ruwxıy dúnyasın bayıtıw jolları menen el hám xalıqtı baxıtlı, abadan turmısqa eristiriw múmkin ekenligin ańlap jetti, yaǵnıy, qaraqalpaq shayırlarınıń didaktikalıq qosıqlarında jeke adamdı, pútin jámiyetti aqıl-násiyat sózleri menen tárbiyalaw múmkin degen ideyalardı ańlawǵa boladı.

XIX ásirdegi klassikalıq poeziyamızdı baslawshı shayırlardıń biri Kúnxoja Ibrayım ulınıń ómiri hám dóretiwshiligin izertlegen ádebiyatshı B.Ismaylov shayır poeziyasındaǵı didaktikalıq qosıqlardıń belgili orın tutqanlıǵın bılayınsha atap

ótedi: «Kúnxoja didaktikalıq poeziya priyomın (usılın-T.Q.) sheber paydalana

otırıp, júdá kóplegen aforistlik (hikmetli) pikirler aytadı, olarda shayır úgit-násiyat

beredi, turmıstı túsindiredi. Qosıq penen aytılǵan bul aforizmler oqıwshıǵa,

tıńlawshıǵa shınnan da tiyimli, olar kúshli tásir etedi, ıqsham jáne mazmunlı, este saqlawǵa da, ózlestirip uǵınıwǵa da qolaylı.

Kúnxoja aforizmleriniń taǵı bir hám eń tiykarǵı bahalılıǵı - olar xalıqtıń tilekleri menen oy-pikirlerin bayan etedi. Usınday konkret bahalaw-didaktikalıq priyomdı Kúnxoja poeziyasınıń jaqsı belgileriniń birewi etip tanıtadı»,1 - degen pikirleri dıqqatqa ılayıq. Lekin ilimpazdıń qaraqalpaq ádebiyatındaǵı didaktika janrın yamasa didaktikalıq shıǵarmalardı XIX ásir ádebiyatı sheńberinde sheklep

1 Ismaylov B. Kúnxojanıń ómiri hám tvorchestvosı. -Nókis: Qaraqalpaq mámleketlik baspası, 1961. 244-b.

67

rawajlanıw basqıshında ayrıqsha áhmiyetli rol oynamaytuǵın didaktikalıq poeziya Kúnxoja zamanındaǵı rásmiy ádebiyatta ústemlik etken formalistlik poeziya menen salıstırǵanda oǵada úlken progressiv xarakterge iye bolǵan tvorchestvolıq priëm edi. Óytkeni, ol ideyasız, qurǵaq ritorikaǵa yamasa diniy mistikanı úgitlewge qurılǵan formalistlik poeziyaǵa qarama-qarsı, tereń mazmunlı, xalıqqa jaqsıjamandı, turmıs tájiriybelerin túsindiretuǵın poeziya boldı. Tek Kúnxoja tvorchestvosındaǵı ǵana emes, al jalpı qaraqalpaq klassik poeziyasındaǵı

«qaraqalpaq poeziyasınıń házirgi rawajlanıw basqıshında (yaǵnıy XX ásir poeziyasında-T.Q.)» ayrıqsha áhmiyetli rol oynamaytuǵın didaktikalıq poeziya» degen pikirleri menen kelise almaymız. Kerisinshe, XIX ásirdiń dawamı

esaplanǵan XX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasında da didaktikalıq qosıqlardıń

úzliksiz dawam etip kelgenligi xalıq shayırı I.Yusupovtıń

«Eki jasqa bir násiyat», «Jigittiń sonıńday bir dostı bolsın», «Muń qalmas»,

«Súrnikseńizde», «Bolar», «Kópdur bul dúnyanıń kemis-qutıǵı», T.Qabulovtıń «Pándiw-násiyat» (Nókis, 1995) qosıqlar toplamı h.t.b. házirgi shayırlardıń aqılnásiyat mazmunına bay qosıqları ayqın dálil bola aladı. Mısalı, I.Yusupovtıń «Eki jasqa bir násiyat» qosıǵı tikkeley XX ásir qaraqalpaq poeziyasındaǵı didaktikalıq qosıqtıń sheber úlgisi desek qátelespeymiz:

Xalıqtıń aqıl sózi zıyat, Aytılmasa ol hám uyat, Eki jasqa bir násiyat,

1 Ismaylov B. Kúnxojanıń ómiri hám tvorchestvosı. -Nókis: Qaraqalpaq mámleketlik baspası, 1961. 244-b.

68

Aytsaq deymiz ońashada.

El aldında saqlań ádep, Alıp umtılıspań «há» dep Cózden qalmaw jaman ádet, Jurt qızıqqa qarasadı.

Ilgir zeyin názik bolıń, Aǵar bulaq azıq bolıń, Qolı ashıq jazıq bolıń, Miyman menen mawasalı.1

Solay etip, shayır bul qosıǵında jámiyettiń bir bólegi bolǵan jas shańaraq aǵzaların bir-biri menen tatıw, awızbirshilikli, ádep-ikramlı hám xosh múlayım bolıwǵa shaqıradı.

Kórip ótken bir mısaldıń ózi-aq XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında da didaktikalıq qosıqlardıń ideya-tematikası jańarıp, janrlıq qásiyetin saqlap kiyatırǵanlıǵınan dárek beredi.

Shıǵıs hám túrkiy xalıqlar ádebiyatında keńnen málim bolǵan didaktikalıq mazmundaǵı lirikalıq hám epikalıq shıǵarmaları uzaq dáwirlerdiń tariyxıy hám ruwxıy jemisi bolıp qalmastan biziń zamanımızda da óz áhmiyetin joǵaltqan joq.

Bul másele boyınsha ózbek ádebiyattanıw ilimi menen qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde dáslepki adımlar baslandı desek te boladı. Mısalı, ózbek alımı Ǵ.Ǵafurov «Sharq javohirlari» kitabında ótkendegi ullı sóz sheberleri Imom AlBuxariydiń, Imom At-Termiziydiń, Imam Muslim Ibn Al Xajjojdıń, Imom Abu Dawıdtıń, Xoja Axmed Yassawiydiń, Abdulxalik Ǵijdiwaniydiń, Yusup Xas Xajibtiń, Axmed Yugnakiydiń, Qayqawıstıń, Bahawatdin Naqıshbándiydiń hám Álisher Nawayınıń didaktikalıq

1 Yusupov I. Tańlawlı shıǵarmalarınıń eki tomlıǵı. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1992. 1-tom. 113-b.

69

shıǵarmaların tallaǵan bolsa,1 qaraqalpaq ádebiyatshısı Q. Járimbetov

«Berdaqtıń násiyatları - biziń ruwxıy ǵáziynemiz» atamasındaǵı ilimiy miynetinde,2 sonday-aq «XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı» atlı monografiyasında3 qaraqalpaq shayırlarınıń bir qatar didaktikalıq qosıqlarına tallaw jasaydı hám tereń juwmaqlar isleydi.

Qaraqalpaq shayırları, solardıń ishinde Berdaq didaktikalıq oypikirlerdi eń birinshi gezekte ózleri jasap turǵan ortalıqtıń konkret turmıslıq talaplarınan,

ózgesheliklerinen kelip shıǵıp alǵa súredi. Usı shayırlar jasaǵan XIX ásirdiń ortaları hám ekinshi yarımında Xiywa xanlıǵında siyasiy, jámiyetlik turmıs turaqlı bolmadı. Xalıqtıń basım kópshiligi kámbaǵallıqta kún keshirdi. Sonıń menen birge, iri feodallar materiallıq baylıqtıń úlken bólegin óz qollarında usladı (jer, suw,

óndiris quralları, mallar, jaylawlar h. t.b.). Nátiyjede úlken soсiallıq ayırmashılıqlar, usı tiykarda soсiallıq ádilsizlikler orın aldı. Iri múlik iyelerinde, hámeldarlarda baylıqqa kózsiz umtılıw, ashkózlik, soсiallıq máselelerge kewil bólmew jaǵdayları bolıp turdı.4

Sonlıqtan qaraqalpaq shayırları ózleri jasaǵan zamanınıń bir perzenti sıpatında jámiyettegi soсiallıq hám siyasiy máselelerge biyparıq qaramaydı. Olardıń didaktikalıq qosıqlarında jámiyette keńnen háwij alǵan zulımlıq isler menen teńsizlik háreketlerdiń aldın alıw ilajları qozǵalıp, kórkem ádebiyattıń baslı temalarınıń birine aylandı, yaǵnıy shayırlardıń didaktikalıq (aqıl-násiyat ) qosıqlarında adam hám jámiyet máseleleri keń túrde sóz etiledi.

1 Ǵafurov Ǵ. Sharq javohirlari. – Toshkent: Manaviyat, 2000.

2Járimbetov Q. Berdaqtıń násiyatları - biziń ruwxıy ǵáziynemiz. - Nókis: Ruwxıy mádeniyat hám aǵartıw orayı, 1998.

3Járimbetov Q. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı. -Nókis: Bilim, 2004.

4Járimbetov Q. Berdaqtıń násiyatları - biziń ruwxıy ǵáziynemiz. - Nókis: Ruwxıy mádeniyat hám aǵartıw orayı, 1998. 5-b.

70

Eger qaraqalpaq shayırlarınıń tárip, siyasiy, azamatlıq, yumorsatiralıq, muhabbat h.t.b. janrlarında dóretilgen qosıqlarında bir tema, bir másele hár tárepleme kórkem sáwlelenetuǵın bolsa, didaktikalıq qosıqlardıń hár bir bántinde yamasa hár bir eki qatarında turmıstıń túrli máseleleri keńnen qamtılıp súwretlenedi. Mısalı, Ájiniyazdıń muhabbat lirikasına kirgen «Bozatawlı názálim» qosıǵı menen Berdaqtıń aqıl-násiyat temasına arnalǵan «Qashan ráhátlanadursań» qosıǵın salıstırıp qarayıq:

Bozatawlı gúlbináfshe názelim, Áseliń hárreni gúlden bezdirer, Kirpiklerin súzip baqqan názeriń, Juldızdı jawratıp túnnen bezdirer,

Qumırsqadek qıpsha-qıpsha belleriń, Barmaq tolı yúzik-yúzik álleriń, Ásel qatqan sújik-sújik tilleriń, Jılandı jıljıtıp innen bezdirer.1

Ózińnen páske júz salma, Námáhremlerge sóz salma, Kisi yarına kóz salma,

Óz yarıńnan qaladursań.

Qolıń úzbe el-elattan, Qashıq júrme jámááttan, Qashar bolsań, qash ǵıybattan, Ǵıybat jaman biledursań.

Miynet penen jandı qıynap,

Kórmey bir kún qonaq sıylap,

1 Ájiniyaz. Ziywar. Tańlamalı shıǵarmaları. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1988. 12-b.

71

Ishpey - jemey jandı qıynap,

Qashan ráhátlanadursań.1

Ájiniyazdıń «Bozatawlı názelim» tárip qosıǵınıń ideyasında bir qızdıń júristurısı hám ádep-ikramlılıq qásiyeti menen sulıwlıǵı hár tárepleme sheberlik penen sáwlelengen bolsa, Berdaqtıń «Qashan ráhátlanadursań» qosıǵınıń hár bir bántinde qálegen adam úlgi, ibrat alǵanday didaktikalıq oy-pikirler keńnen qozǵaladı. Mısalı, Berdaqtıń joqarıdıǵı didaktikalıq qosıǵınıń birinshi bántinde shańaraq, neke, hadallıq máselesi sóz etilse, ekinshi bántte el-xalıq, jámáát penen birge bolıw hám hár qanday ótirik, ǵıybat sózden awlaq júriw násiyat etiledi. Al, úshinshisinde bolsa, hadal miynet etiw hám onıń jemisin aqılǵa uǵras túrde iship-jew máselesi qozǵaladı. Demek, didaktikalıq qosıqlarda kórkem oy-pikir bir neshe baǵdarda rawajlanadı. Solay etip, didaktikalıq qosıqlar lirikanıń basqa túrlerinen mazmunında bir neshe ádep-ikram máselelerin qozǵawı menen ózgeshelenip turadı. Kórnekli ózbek alımı N. Mallaev didaktikalıq shıǵarmalardaǵı usınday

ózgeshelikti «Yusuf Xas Xajibtiń «Qutadǵu bilig» shıǵarmasınıń hár bir babı (yaki bólimi) arnawlı bir máselege baǵıshlanadı, hár bir bap mazmunı hám tematikası menen óz ara baylanısıp, biri ekinshisin tolıqtırıp, bekkemlep otıradı»,2 - dep jazadı. Máselen, Kúnxojanıń «Jetimniń haqın jep qoyma», Ájiniyazdıń «Arjaǵında bolmaǵansha», «Jigitler», «Qonaq kelse arıq soyma», Berdaqtıń «Kelin», «Oylanba», «Bir jigitke», «Nadan bolma», «Balam» sıyaqlı didaktikalıq qosıqları bir temanı sóz etkendey tuyılǵanı menen olardıń mazmunında jámiyettegi adamlarǵa jaqsı nárselerdi úrdis etiwge, al jaman illetlerden qashıwǵa násiyatlawshı tárbiyalıq xarakterdegi bir neshe másláhátler beriledi.

1Berdaq. Tańlamalı shıǵarmalarınıń jıynaǵı. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1977. 80-81-b.

2Mallaev N. O’zbek adabiyoti tarixi. 3 - nashr etilishi.I tom. – Toshkent: Wqituvchi, 1976. 117-b.