Didaktikaliq shigarmalar ruwxiy bayligimiz

22

Qosıqtaǵı bul qatarlar xalqımızdıń «Jolǵa shıqsań joldasıńdı tawıp shıq», «Sırın bilmegen adam menen dos bolma» sıyaqlı danalıq sózlerin eriksiz yadqa túsiredi. Ótesh shayırdıń «Qarız alma» qosıǵında da xalıq naqıl-maqalları tiykarında aforizmlik qatarlar dóretiw usılı ayqın kózge taslanadı:

Kisi atı tershil bolar, Kisi kiyimi kirshil bolar, Jaman adam minshil bolar, Oǵan jolama, jolama.

Kelbeti kelmes nadannıń, Tilin almaydı adamnıń, Qádirin bilmes adamnıń, Rehimsizden aqıl alma. Bir anadan tuwsań egiz, Birbirińe bolma tebiz, Jamannıń ayaǵı segiz, Hesh bir onnan

aqıl alma.1

Shayır bul qosıǵında jámiyettegi ayırım pás minez qulıqtaǵı adamlardıń júristurıs ádebi menen is-háreketleriniń unamsız táreplerin áshkara etiwde «Kisi kiyimi kirshil boladı», «Jaman adam minshil boladı», «Kelbeti kelispegennen keńes sorama», «Jamannıń ayaǵı segiz, biri tiymese, biri tiyedi» sıyaqlı naqılmaqallardan dóretiwshilik usılda sheber paydalanǵan.

Joqarıda kórip ótken mısallar, qaraqalpaq shayırlarınıń xalıq naqıl-maqalların tek túp nusqasında alıwdı maqset etpegenligin, al ózleri jasaǵan dáwirdiń coсiallıq máselelerin, jámiyetlik qatlamlardıń ayırmashılıǵın, adamlardıń bir-birine bolǵan qarım-

23

qatnasın jeke adamnıń obrazı menen minez-qulıq normaların ashıw ushın kórkemlew quralınıń biri sıpatında qollanılǵanlıǵınan dárek beredi.

Ertedegi xalıq termeleri, tolǵawları menen XIV-XVIII ásirlerdegi jırawshayırlar miyrasların aqıl-násiyat sózleriniń jıynaǵı desek qátelespeymiz.

«Qaraqalpaq xalıq termeleri shın mánisinde naqılmaqallar menen júyeli sózleriniń jıyıntıǵı sıyaqlı bolıp kórinedi. Onda turmıstıń hár túrli mashqalaları sóz bola beredi. Sonlıqtan termelerde naqıl-maqallarday xalıqtıń kúndelikli turmısına jaqın kelip, aqıl-násiyat, tálim-tárbiya bererliktey kúsh-quwatqa iye bolıp keledi.

Xalıq termelerinde adamdı sapalı bilim, sanalı tárbiyaǵa ádetlendiretuǵın xalıq tálimi orınlı sóz boladı. Onda jámiyetlik minez-qulıq normaları, ádep-ikramlılıq máseleleri barlıq nárselerden joqarı turadı. «Altınnan zıyat ádep bar, Ádepsizdiń jolı tar, Ádepli erden úlgi al, Sonda baxtıń ashılar»,1 - dep táriplenedi.

Adamlar minez-qulıq, júris-turıs ádebi menen jaqsı hám jaman toparǵa bólinetuǵın bolsa, «Jaqsı menen joldas bol» xalıq termesinde jaqsı adam menen dos, joldas hám sáwbetles bolıwǵa shaqıratuǵın didaktikalıq oy-pikirler bılayınsha beriledi:

Maqsetińe jetkerer, Joldas bolsań jaqsıǵa, Úlpet bolma, bas qospa, Taqmaqshıl sózi ashshıǵa, Jigittiń jaman sózlisin, Joldas qılma qasıńa, Sır-sıpatıń ańlasa,

Qurıq saladı basıńa,2 h.t.b. turaqlı bánt ólshemine iye bolmaǵan shubırtpa qatarlardıń hár birinde jaqsı menen jamannıń,

1Qaraqalpaq xalıq termeleri. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1996. 3-bet.

2Sonda… 16-17-b.

24

dos penen dushpannıń, márt penen námárttiń parqın ayıra biliwge shaqırıwshı aqılnásiyat sózleriniń jıyıntıǵı sáwlelenedi.

Termelerdiń naqıl-maqallardan ayırmashılıǵı sonda, olar qálegen adam tárepinen aytıla bermesten, belgili jırawlar yamasa baqsılar tárepinen dástanlardı atqarǵanda kirispe retinde yamasa óz aldına arnawlı atqarıladı, yaǵnıy «Termeler kóbinese túrkiy xalıqlardıń folklorında jiyi ushırasıp, ol jırawlar tárepinen dástanlardıń aldında hám óz aldına atqarılǵan. Bul túsiniktiń atamasınıń ózi «terip alınǵan», «ter»,

«sayla» degen mánilerden shıqqan hám olar tolǵawlar sıyaqlı xalıq danalıǵına tolı bolıp kelgen».1

Mısalı, qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń saǵaları bolǵan XIV-XVIII ásirdegi jıraw-shayırlar miyraslarında terme-tolǵawlar tiykarǵı orındı tuttı. Arǵı bası Qorqıt atadan (IX) baslanǵan jırawshılıq óneri Soppaslı Sıpıra jıraw (XIV), Asan qayǵı

(XV), Dospambet jıraw (XVI), Múyten jıraw (XVII), Jiyen jıraw (XVIII) sıyaqlı belgili jırawshayırlardıń miyraslarına kelip tutasadı. Olar dóretken jırlardıń hár birinde ótkendegi dáwirdiń awır kórinisi, zaman teńsizligi, xalıqtıń soсiallıq turmıs máseleleri tariyxıy tolǵawlar menen aqıl-násiyat úlgisindegi termelerde keńnen sáwlelengenligi belgili. Mısalı, kópshiliktiń kewlinde júrgen oy-pikirlerdi termelep, terip, saylap aytıw zamannıń tarlıǵın, ayırım adamlardıń peyli-ıqbalınıń onnan da beter tarlıǵın, ásirese eldi basqarǵan basshı toparlardıń ádalatsızlıǵı menen topaslıǵın, olarǵa bolǵan xalıqtıń narazılıǵın tolǵanıp jır e tiw ótkendegi jırawshayırlar dóretiwshiliginiń baslı tematikasına aylandı. Asan qayǵınıń termeleriniń birinde:

Arǵımaqqa mindim dep,

Artqı toptan adaspa,

1 Axmetov S., Esenov J., Járimbetov Q. Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha – qaraqalpaqsha túsindirme sózligi. Nókis: Bilim, 1994. 211-212-b.

25

Bolsam ózim boldım dep, Keń peyilge talaspa, Artıq maldı aytısıp, Dostıń menen sanaspa, Ilimim jurttan astı dep, Keńessiz sóz baslama, Jeńemen dep birewdi,

Ótirik sózdi xoshlama1- sıyaqlı shubırtpa qatarlardıń hár birinde insan boyındaǵı menmenlikten kishipeyillik, ishi tarlıq penen

qızǵanshaqlıqtan keń peyillik, maqtanshaqlıqtan álpayımlıq,

ótirikten haq sózlilik qusaǵan aǵla qásiyetler ústin qoyılıp ulıǵlanadı. Usılayınsha

ekenligi bayqaladı. Mısalı, «Ańlamas» dep atalǵan xalıq termelerinde: Adamzattıń axmaǵı,

Joldasına qaramas, Ol adamlar dúnyada,

Hesh bir dártke jaramas, Dástúrxanlap nan qoyıp, Qazanı tolıp qaynamas, Qatarına bas bolıp,

Ómir gúli jaynamas,2 - dep berilgen bolsa,

1Qaraqalpaq tolǵawları. - Nókis: Bilim , 1995. 77-78-b.

2Qaraqalpaq xalıq termeleri. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1996. 15-b.

26

Kúnxojanıń «Bara almas» qosıǵında: Tússe jumıs nadanlarǵa,

Dárman ketkenshe bara almas, Nege barsın er olarǵa, Soraǵan mútájin ala almas1.

Al, Berdaq shayırdıń «Qaramas» qosıǵında: Jaman bolsa tuwısqanıń,

Kúyip, pisip shıǵar janıń, Gúl júzińnen qashar qanıń,

Ólseń daǵı ol qaramas,2 - dep jırlanadı.

Joqarıdaǵı «Ańlamas», «Bara almas», «Qaramas» sıyaqlı didaktikalıq terme hám qosıqlardıń tematikası birin-biri tolıqtırıp turǵanday seziledi. Sebebi olardı jaqınlastırıp turǵan ideya jámiyettegi aqılsız, nadan hám jaman adamlardıń sıqmarlıǵı menen mápgóyligin bir qıylı sáwlelendiriwinde hám olardan awlaq bolıwǵa násiyatlaw bolsa, ózgesheligi xalıq termeleri belgili bir bánt ólshemine baǵınbaydı, al shayırlardıń didaktikalıq qosıqları tórt qatarlı bántlerden ibarat bolıp, buwın sanları da belgili bir ólshemge túsip, a, a, a, b tárizinde uyqasatuǵın qosıq formasına iye bolıp keledi.

«Tolǵaw-óz xarakteri jaǵınan termege jaqın poeziyanıń úlgisi. Ol kóbinese oylanıw, kewil kúyin bildiriw sıpatına iye boladı. Eger terme kúndelikli turmıs máseleleri, házil, aqıl-násiyat sıpatında ushırassa, tolǵaw tereń siyasiy-jámiyetlik, tariyxıy temalardı jırlaydı. Jiyen jırawdıń «Posqan el» shıǵarması, Ormanbet biydiń atına baylanıslı shıqqan tolǵawlar usınday. Tolǵawda jırawdıń waqıyaǵa qatnası, kewil kúyi anıq sezilip turadı»,3 -degen ilimiy-teoriyalıq pikirlerdi S.Axmetov atap ótken bolsa, qaraqalpaq xalıq qosıqların izertlewshi

1Kúnxoja. El menen. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1989. 47-48-b.

2Berdaq Tańlamalı shıǵarmaları. – Nókis: Qaraqalpaqstan, 1987. 64-65-b.

3Axmetov S. Ádebiyattanıw terminleriniń qısqasha sózligi. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1972. 125-b.

27

Á.Tájimuratovtıń pikirinshe: «Tolǵaw-tolǵanıp qosıq aytıw, tolǵaytolǵay jır-

jırlaw degendi ańlatadı. Xarakteri boyınsha termelerge jaqın boladı. Biraq onda

didaktikadan góre, pushaymanlıq, oylanıw, kewil zarı basım boladı. Taǵı da ol

termelerdey qısqa bolmay belgili syujetke qurıladı. Bul jaǵınan tariyxıy jırǵa, poemalarǵa usaydı.

Mazmunı jaǵınan salıstırıp qaraytuǵın bolsaq, eger termeler kúndelikli turmıs máseleleri aqıl-násiyat, naqıl sıpatında ushırassa, tolǵaw tereń siyasiy-jámiyetlik, tariyxıy temalardı jırlaydı. Kóbinese el basına túsken qayǵılı jaǵdaylarǵa, urıs waqıyalarına arnap qurıladı»,1 - dep termeler menen tolǵawlardıń ózine tán

ózgesheliklerin durıs ashqan. Lekin, avtordıń usı miynetinde jırawlardıń termeler menen tolǵawlardı atqarıw ózgesheligine ayırım orınlarda shálkem-shalıs pikirlerin bildirgenin kóremiz. «...sonlıqtan da termelerdi atqarıwshı gúńirenip gúy shıǵarıp

«Qaraqalpaq tolǵawları»n baspaǵa tayarlaǵan kitabınıń alǵı sózinde termeler menen tolǵawlarǵa mınanday durıs anıqlama beredi: «Terme tolǵawǵa qaraǵanda sózdiń jelisine berilińkirep ketedi. Tolǵawda sóz jelisinen góre pikir ústin keledi. Sonıń ushın da geyde toparlasqan uyqaslardı bólip, aytılajaq pikirlerdiń anıqlaması da berilip baradı. Tema menen ideyanı bir-birine biriktirip syujetler dúzedi. Sol tiykarda ol naqıl-maqaldı da, termedegi ayırım qatarlardı da belsendi rawajlandıradı. Xalıq danalıǵında qalǵan hár qanday sóz tirkeslerin dáwir waqıyaları menen de baylanıstıradı hám tolǵawlardı: 1) ulıwma tolǵawlar, 2) tariyxıy tolǵawlar, 3) avtorı saqlanǵan tolǵawlar» - dep úlken úsh toparǵa bólip qaraw menen birge, avtor usı kitaptıń ekinshi bir jerinde termeler menen tolǵawlardı óz aldına janr sıpatında qaramastan

1Qaraqalpaq folklorı. Kóp tomlıq. V tom. Qaraqalpaq xalıq qosıqları hám salt-jırları. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1980. 22-b.

2Sonda… 22-b.

28

aralastırıp jiberedi. Mısalı, «Sonıń menen birlikte tolǵawdıń terme túrleri de saqlanǵan. Terme (terip aytıw) yaki bolmasa sóz uyqaslıǵın seske boysındırıw», - degen pikirleri arqalı termelerdi tolǵaw janrınan keltirip shıǵaradı hám «ulıwma tolǵawlar», - dep atalǵan birinshi bóliminde de tolǵawlarǵa tikkeley aqıl-násiyat sózlerge qurılǵan xalıq termeleriniń úlgilerin hám ayırım esittiriw hám joqlawlardı da kirgizip jiberedi.1 Lekin, belgili qaraqalpaq folklor tanıwshı ilimpaz

Q.Maqsetov tolǵawlar túrkiy xalıqlardıń kórkem awızeki dóretpelerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq awızeki ádebiyatında da óz aldına janr bolıp qálipleskenligin ayta kelip: «Biraq usı waqıtqa shekem kópshilik jaǵday da tolǵawlar termeler menen aralastırılıp jiberiletuǵın jerleri bar. Durısında bulardı bir-birinen ajıratıp

úyreniwimiz jón. Termeler - bul qosıq janrına kirip aqıl-násiyat qosıqları dep atalıwı kerek. Al, tolǵawlar bolsa qosıqlardan bólip qaralıp, óz aldına janr sıpatında

úyreniliwi kerek»- degen pikirleri dıqqatqa ılayıq.

Jáne de usı ilimpazdıń «…qaraqalpaq xalqınıń kórkem awızeki dóretpesindegi tolǵaw - bul xalqımızdıń ótkendegi úlken bir tariyxıy waqıyasına arnalǵan, belgili bir syujetke qurılǵan, qobızda óz aldına tolǵaw namasına aytılıtuǵın, ádewir kólemli poeziyalıq dóretpe»,2 degen pikirlerine tolıq qosılıwǵa boladı. Olay bolatuǵın bolsa, K.Mámbetovtıń «Qaraqalpaq tolǵawlar» kitabında:

Jaqsınıń barsań qasına,

«Beri kel» dep shaqırar, Jamannıń barsań qasına, Ash jolbarıstay aqırar, Batır bolar adamdı, Múshesinen tanırsań,

1Qaraqalpaq tolǵawları. - Nókis: Bilim, 1995. 3-53-b.

2Maqsetov Q. Qaraqalpaq xalqınıń kórkem awızeki dóretpeleri. -Nókis: Qaraqalpaqstan, 1996. 218-219-b.

29

Adam bolar adamdı,

Sheshesinen tanırsań,1 sıyaqlı terme qosıq qatarların qısqa, mazmunlı, tereń oyǵa qurılǵan naqıl-termeler dep atasaq boladı.

Bilegimde kúshim bar, Batırman dep maqtanba, Sonıń ushın arqayın, Jatırman dep maqtanba, Baxıt qonıp basıma, Úlkeydim dep maqtanba, Dúnya jıyıp úyime,

Kórkeydim dep maqtanba,2 - sıyaqlı shubırtpa

qosıq qatarların ayırım adamlardıń minez-qulqında hám isháreketlerinde jiyi ushırasatuǵın unamsız ádetlerden awlaq bolıwǵa úgit-násiyat etiwshi aqıl-násiyat termeleri dep atasaq boladı.

Demek, joqarıdaǵı terme qosıqlardı janrlıq jaqtan tolǵawlarǵa emes, al aqılnásiyat úlgisindegi termelerge kirgizgen maqul.

Termelerdiń jáne bir sıpatlı belgisi sonnan ibarat, naqıl termelerdiń yamasa aqıl-násiyat termeleriniń tórt yamasa onnan da kóbirek qatarların bólip alıp qarasaq ta, belgili bir mánige iye aqıl-násiyat sóz ekenligi ayqın sezilip turadı. Mısalı,

«Qandaydı» termesindegi:

Jaqsınıń sózi jandaydı, Jamannıń sózi qandaydı, Námárt tuwǵan jigitler, Haqıyqat sózge nanbaydı, Aqıllı adam sóz aytsa,

Kimniń miyri qanbaydı,3 - sıyaqlı bólip alıp qaralǵan altı qatardıń ózinen-aq jaqsı menen jamannıń, márt adam menen

1Qaraqalpaq tolǵawları. - Nókis: Bilim, 1995. 59-b.

2Sonda…23-24-b.

3Qaraqalpaq xalıq termeleri. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1996. 29-b.

30

námárt adamnıń, aqıllı menen aqılsızdıń parqı ashıladı. Al, tolǵawlardıń mazmunında termelerdegidey bólip alıwǵa qolay aqıl-násiyat úlgisindegi oypikirlerden góre erte dáwirlerdegi tariyxıy waqıyalardı, dáwirdiń qıyan-keski kórinisin tutas syujetler menen súwretlew basım bolıp keledi. Mısalı:

Atań kúyew bolǵan jer,

Belge súyew bolǵan jer,

Eneń kelin bolǵan jer, Iyilip sálem bergen jer, Sen anadan tuwǵan jer, Kindik qanıń tamǵan jer, Kirqońıńdı juwǵan jer, Óziń jigit bolǵan jer, Arıw tańlap alǵan jer, Eli xalqıń quwanıp,

Kóp shadlıqqa tolǵan jer Búgingi kún qalmaqtıń, Nayzasına ilinip, Tas-talqan bolıp búlgen jer.1

Usılayınsha tolǵawlardıń waqıyası bólip alıp qaralmastan tutas mazmunında ańlasıladı. Onda xalqımızdıń erte dáwirlerde (XVI ásirde) qonıs basqan Túrkstan jeri, kindik qanı tamǵan ana topıraǵınıń qádirqımbatı menen asa gózzallıǵı maqtanısh sezimleri menen jırlanadı hám sırtqı dushpanlar tárepinen búlginshilikke ushırap wayran bolıwı tariyxıy tolǵawlardıń syujetine negiz etip alınadı, yaǵnıy tariyxıy tolǵawlarda didaktikalıq (aqıl-násiyat) pikirlerden góre xalqımız jaylaǵan mákan, jer, suw atamaları, xalıq batırları menen el biyleriniń mártlik isleri, zamannıń qıyan-keski waqıyaları kóbirek sóz etiledi.

1 Qaraqalpaq tolǵawları. - Nókis: Bilim, 1995. 59-b.

31

Bul qubılıs kóbirek xalqımızdıń noǵaylı dáwirine hám noǵaylınıń ataqlı biyi

«Ormanbet biy» hám «Ormanbet biy ólgen kún» tolǵawlarında jiyi ushırasatuǵınlıǵın kóremiz.

Avtorları xalıqqa málim bolǵan tolǵawlarda yamasa Coppaslı Sıpıra jırawdıń (XIV), Asan qayǵınıń (XV), Dospanbet jırawdıń (XVI), Múyten jırawdıń (XVII), Jiyen jırawdıń (XVIII) tolǵawlarında avtorlardıń tariyxıy, siyasiy-jámiyetlik waqıyalarǵa bolǵan kózqarasları menen jámiyetlik qubılıslarǵa, adamlarǵa qarata aytılǵan aqıl-násiyat úlgisindegi didaktikalıq oy-pikirleriniń aralasıp kelgenligin kóremiz. Mısalı, Soppaslı Sıpıra jırawdıń tolǵawlarınıń birinde:

Há xan iyem, xan iyem,

Qulaǵıńa sal iyem, Talan boldı bizlerden, Sansız dúnya mal iyem, Qandı kórse qaltırar, Qırǵıy qustıń balası, Tańdı kórse sharq urar, Búlbúl qustıń balası, Oq jarası pitse de, Pitpes sózdiń jarası, Kóp oylanıp sóylegen, Sózińniń bolar

ırası, Jemtik boldı jawlarǵa.1

Tolǵawda jıraw jasaǵan dáwirdiń teńsizligi, jawgershiliklerdiń kóp bolıwı aqıbetinen xalıqtıń ash-áptada turmıs keshiriwi ashıqtan-ashıq sáwlelenedi. Usınday azap-aqıbetlerdiń aldın alıw ilajları birinshi gezekte e l basqarıwshı toparlardıń (xanlardıń, biylerdiń t.b.) tiykarǵı

1 Qaraqalpaq tolǵawları. - Nókis: Bilim, 1995. 71-b.