Didaktikaliq shigarmalar ruwxiy bayligimiz

122

Ájiniyazdıń «Megzer» qosıǵınıń basında hám ortasında kelgen bul shuwmaqlardı teńewler menen bir qatarda epitetler (máwjirep aqqan, qızıl júzi) hám qosıqtıń pútin shuwmaqlarında figuranıń gradaсiya hám parallelizm usıllarınıń da sheber isletilgenligin kóremiz (Parallelizm hám gradaсiya qubılısları haqqında tómenirekte sóz etemiz.T.Q.).

Kórkem shıǵarmalarda jiyi qollanılatuǵın súwretlew usıllarınıń bir túri epitetler. Epitet-(grekshe epiteton - qosımsha) troptıń bir túri, obrazlı ayqınlaw.1

Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám Óteshtiń basqa da lirikalıq qosıqları menen bir qatar da didaktikalıq qosıqlarında qollanılǵan epitetler zat hám qubılıslardıń, adamlardıń sırtqı kelbetin ayqın sáwlelendirip qoymastan, olardıń ruwxıy dúnyasın, jasaw tárizin, mazmun sapasın anıqlawda úlken xızmet atqarıp keledi. Mısalı, Kúnxojanıń «Jetimniń haqın jep qoyma» didaktikalıq qosıǵında:

Jetim degen ǵárip bolar bilseńiz,

Aqsha júz sarǵayar oǵan kúlseńiz, - degen qatarlarındaǵı

«aqsha júz sarǵayar» epitetli metaforası tek ǵana lirik qaharmannıń sırtqı bet-

álpetindegi ózgerislerdi emes, ruwxıy ózgerislerdi de tereń ashıwda sheber isletiledi.

Ashıqlar aǵlayur láyliw-náhári, Qara kózli qáddi daldan ayrılsa, Ruwzı-sháp qan yutıp shekerler zarı, Shiyrin sózli, súshik tilden ayrılsa.

Dáh degendá ozan qanatlı qushdan, Tuyaqı náhálli altın-kumushdan, Alma kóz árebi at qalur minshdán, Quyrıǵı dókilip, yaldan ayrılsa.

1 Slovar inostrannıx slov. – Moskva: Russkiy yazık, 1986. 590-b.

123

Alǵır qus xor bolar baldan ayrılsa, Er jigit xor bolar maldan ayrılsa.

Ájiniyazdıń «Ayrılsa» qosıǵınan alınǵan birinshi shuwmaqta «qara kózli» epiteti «qáddi daldan» metaforası, «shiyrin sózli» epiteti,

«súshik tilden» epitetli sinekdoxası, «Ruwzı-sháp» (kún-túni) qan yutıp shekerler zarı giperbolası lirik qaharmannıń ishki hám sırtqı kórinisindegi ózgerislerdi ashıwda obrazlı usılda sheber qollanıladı. Ekinshi shuwmaqtıń birinshi qatarında mazmunlıq jaqtan alıp qaraǵanımızda giperbolalı epitet (dáh degendá ozan qanatlı qushdan) qollanılsa, qosıqtıń kelesi qatarlarındaǵı «altın kumushdan», «alma kóz,

árebi at» epitetleri haywanatqa, yaǵnıy atqa tán bolǵan sapalıq belgilerden ayrılsa sapasızlıq qásiyetlerdiń kelip shıǵatuǵınlıǵı obrazlı qatarlar menen beriledi. Usı qosıqtıń sońǵı eki qatarında qollanılǵan «Alǵır», «Er» epitetleri qatara (parallel) isletilip eki predmettiń ayrıqsha sapasın belgilew menen birge «xor bolar», «ayrılsa» sóz dizbekleri menen sózleri teńbe-teń qaytalanıp usı zat hám qubılıslardıń mazmun sapasınan ayrılsa olardıń bahası, qunı tómenleytuǵınlıǵı turmısılıq mısallardıń járdeminde ele de tolıq ashıladı.

Berdaq shayırdıń «Qaramas» qosıǵında «Gúl júzińnen qashar qanıń»,

«Den sawlıqta altın taǵıń» qatarlarındaǵı, Ótesh shayırdıń «Qarız alma» qosıǵında

«Jamannıń qabaǵı qatıq», «Jaqsı aytar rasın, hár bir sózleri qorǵasın» astı sızılǵan epitetler hám metaforalar (qorǵasın) adamlardıń minez-qulqın, sóylegen sózin, júris-turısın, ruwxıy halatların anıq hám ayqın sáwlelendiriwde orınlı hám sheber isletiledi.

Shayırlardıń didaktikalıq qosıqlarındaǵı aqıl-násiyat pikirlerin obrazlı, awıspalı usılda súwretlewde metaforalardıń xızmeti ayrıqsha.

poetikalıq súwretlewdiń biri. Metaforada eki predmet yaki hádiyse arasındaǵı

(uqsastırılıp atırǵan hám soǵan uqsas) ulıwma megzeslikke tiykarlanadı. Uqsas nársege uqsastırılıp atırǵan nárseniń belgileri, sıpatları kóship ótedi.1

Kúnxojanıń «Yaranlar» qosıǵında:

Tulpardan yabılardıń ozǵanı,

Ájep-táwir zaman boldı yaranlar - degen qatarlarında adamlardıń ornına janlı-jániwarlardı awıstırıp súwretlewler

arqalı kórem obraz jasaydı.

Shayırdıń «Jetimniń haqın jep qoyma» didaktikalıq qosıǵında da metaforanıń, sinexdoxanıń ájayıp úlgileri beriledi.

Shayırlardıń edim ózim sárdarı,

Rásiwlilla súygen úmmettiń biri,

Awırsa da shúkir eter hár jeri,

Jetimlerdiń haqıların jep qoyma.

Bunda shayır Kúnxoja ózin shayırlardıń sárdarı edim, yaǵnıy jol basshısı, baslawshısı edim dep, XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında tutqan ornına durıs baha bergen bolsa, «Rásiwilla súygen úmmettiń birimen», yaǵnıy «Qudaydıń súygen bendeleriniń birimen» degen sinekdoxanı qollanıw arqalı qudaydı oylaǵan shayır óz dáwiriniń bilimli, qayırı-saqawatlı, zıyalı adamlardıń biri sıpatında jámiyettegi bárshe adamlardan ázzi toparlarǵa qayır-saqawat etiwdi, haqısın jemewdi násiyat etedi.

Ájiniyaz shayırdıń didaktikalıq qosıqlarında da qollanılǵan metaforalar zat hám qubılıslardıń, ásirese adamlardıń adamgershilik qásiyetlerin obrazlı súwretlewge baǵdarlanadı.

Yaqshınıń bir sózi máwinát tajı,

1 Boboev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: O’zbekiston, 2002. 328-329-b.

125

Yamannıń bir sózi záhárden ashshı.

Bunda shayır jaqsı adamnıń aytqan hár bir sózin «máwinát tajı» na (qudanıń mártebesine) megzetse, jaman adamnıń hár bir sózin «záhárden ashshı» dep uwlı, zıyanlı nársege megzetiw arqalı adam balasınıń jaqsı hám jaman pazıyletli bolıwında sóylegen hár bir sóziniń qúdiretine úlken máni berip qaraydı.

Berdaq shayırdıń da bir qatar didaktikalıq qosıqlarında qollanılǵan metaforalarda shayır jasaǵan zamannıń real kórinisi, adamlarǵa tán bolǵan jaqsı hám jaman qásiyetler, olardıń ruwxıy dúnyasındaǵı hám jismanıy kúshquwatındaǵı ózgerisler awıspalı usılda sáwlelenip keń jámáátke tereń oy saladı.

Jigitlik degen nar eken, Ǵarrılıq degen jar eken, Qartayǵan soń jasıń jetip, Keń dúnya saǵan tar eken.

(«Eken»)

Aǵalar men shayır boldım,

Gúl edim, quwradım soldım

(«Bilgeysiz»)

Shayırlardıń didaktikalıq qosıqlarında ayırım orınlarda troplardıń metonimiya, sinekdoxa, allegoriya h.t.b. túrleri de kórkem obraz jasawda, oy-pikirlerdi awıspalı usılda súwretlewde utımlı paydalanıladı.

Qaraqalpaq shayırlarınıń didaktikalıq qosıqlarında stilistikalıq figuralardıń - ritorikalıq soraw, antiteza, parallelizm, qaytalaw, inversiya h.t.b. bir neshe túrleri jiyi ushırasadı.

«Ritorikalıq soraw - kórkem shıǵarmalarda soraw gáp túrinde qurılǵan, biraq juwap talap etilmeytuǵın sintaksislik usıl. Álbette, ádebiyattıń barlıq janrlarında da ritorikalıq sorawlar jazıwshılar

126

tárepinen shıǵarmanıń tásirliligin, ideyalıq ótkirlikti kúsheytiw ushın jedel qollanıladı».1

Kúnxojanıń «Nege kerek?», Ájiniyazdıń «Bolurmı?», Berdaqtıń «Kim aytar?» redifli didaktikalıq kosıqlarında bir neshe temaǵa qurılǵan tereń ritorikalıq sorawlar keń jámáátke hám jeke adamǵa tereń oy saları sózsiz.

Kúnxoja on altı shuwmaqtan turatuǵın «Nege kerek?» qosıǵınıń hár bir shuwmaǵında turmıstaǵı zat hám qubılıslardıń sapalıq belgileriniń jaqsı hám jaman táreplerin biri ekinshisine parallel qoyıp súwretlew arqalı olardıń eń aǵla qásiyetlerin keń jámáátke hám jeke adamǵa sińdiriwdi maqset etedi. Mısalı, sayraǵan búlbili bolmaǵan, ishi hawazǵa tolmaǵan, bárqulla jaynap turmaǵan ashılǵan gúldiń, waqtında tasıp tınbaǵan aqqan suwlardıń, tóbesi bultqa tiymegen asqar tawlardıń, óz waqtında jawmaǵan qara jamǵırdıń, joq jerden ańdı tappaǵan qarshıǵa qustıń, qashaq qoyanǵa jetpegen qayıń tazınıń, bayraqtan ozıp kelmegen dal bedewdiń, anadan artıq tuwmaǵan pasıq perzenttiń, taymay gúreske túspegen qorqaq palwannıń, ash hám toqqa qaramaǵan awan basshınıń, xalıqqa ádil bolmaǵan, jılaǵandı jubatpaǵan taxt iyesiniń, duwrı ádillik bermegen kádqudalardıń, qayırı ashqa tiymeytuǵın asa baylıqtıń, eldi jawlardan baqpaǵan - qurı batırdıń, ata-anasın kútpegen jaman perzenttiń, kúndey kúlip jaynamaǵan - kuw ómirlerdiń nege keregi bar degen tereń didaktikalıq oy-pikirlerge qurılǵan juwap talap etpeytuǵın birneshe temadaǵı ritorikalıq sorawlardı ortaǵa qoyadı.

Bul sorawlardan shıǵatuǵın juwmaq sonda, sayraǵan búlbili bolsa, ishi hawaǵa tolsa, barqulla jaynap tursa ashılǵan gúl sonda kerek, sarqırap suwı aqsa, waqtında tasıp-tınsa ekken eginler qansa aqqan suwlar sonda kerek, bellerin bekkem buwsa, ótken óshlerdi quwsa, anadan artıq tuwsa

1 Axmetov S., Esenov J., Járimbetov Q. Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha – qaraqalpaqsha túsindirme sózligi. - Nókis: Bilim, 1994. 178-b.

127

jaqsı perzent sonda kerek h.t.b. turmısta adamzat ómiri ushın oǵada zárúr bolǵan eń jaqsı ideyalardı ritorikalıq sorawlardıń járdeminde sheber bergen.

Ájiniyazdıń jeti shuwmaqlı «Bolurmı?» redifli didaktikalıq qosıǵında da ritorikalıq sorawlardıń ájayıp úlgileri sáwlelengen:

…Sózlegende sózniń parqın bilmágán, Adam demek bilan insan bolurmı?

…Yaqshını páhim áyle sózlágán sózdin, Yamannıń parqı yoq kóz birlá yúzdin,

Ádepsiz, árkánsiz, biypáhim qızdın, Xoshrey bolmaq bilan janan bolurmı?

Shayır pikirinshe, adamlardıń jaqsı hám jaman ádetleri sırtqı kórinisine qarap emes, sóylegen sózi, júris-turısı, eń baslısı alǵan tálim-tárbiyasına qarap bahalanadı. Qosıqtıń basqa shuwmaqlarında da shayır turmıs tájiriybelerine súyene otırıp jámiyettegi adamlardıń (jigit, qız, hayal-qız, sultan, múrshid h.t.b.) soсiallıq jaǵdaylarına, ózin uslap-tutıw qádelerine, sóylegen sózine, ruwxıy pazıyletlerine

úlken dıqqat awdaradı.

Berdaqtıń on úsh shuwmaqlı «Kim aytar?» redifli didaktikalıq qosıǵında da Kúnxojanıń «Nege kerek?», Ájiniyazdıń «Bolurmı?» redifli didaktikalıq qosıqlarına únles hám mazmunlas bolǵan bir neshe temalar alǵa súriledi. Lekin bul qosıqtıń ideyalıq ózgesheligi sonda, shayır kóbinese jámiyetti, xalıqtı basqarıwshı toparlardıń minezqulqı, júris-turısı, ásirese xızmet wazıypasındaǵı unamsız illetlerden kelip shıǵa otırıp, olardan tiyisli juwmaq shıǵarıwdı másláhát etedi. Mısalı, atasınan jaman tuwsa, aqılsız hám nadan bolsa, onı jaqsı dep kim aytar, adamdı adam demese, azamat qádirin bilmese, jılaǵandı jubatpasa, onı ádil dep kim aytar, xalıqqa názer salmasa, erkin hám ádil soramasa, onı basshı dep kim aytar, gúnalı jandı bilmese, bilip darına

128

ilmese, hámmeni birdey kórmese, onı patsha dep kim aytar, jılaǵandı jubatpasa bawırlarına tartpasa, xalıq tatqandı tatpasa, onı sultan dep kim aytar, aytqan arızlar pitpese, dadı patshaǵa jetpese, duwrı tórelik etpese, onı tóre dep kim aytar, haqnahaqtı bilispese, ádilsiz húkim islese, túyilgen dawdı sheshpese, onı qazı dep kim aytar h.t.b. iyshan, molla, suwpı, odanbası, bay, sheshen h.t.b. adamlardıń adamgershilik qásiyetleri menen is-háreketlerindegi, qáte-kemshiliklerdi parallel jaylastırıw arqalı usı kemshiliklerdi saplastırsa ǵana olardı jaqsı perzent, ádil hám tuwrı basshı dep aytsa boladı degen túsiniklerdi qosıqtıń hár bir shuwmaǵındaǵı ritorikalıq sorawlardıń járdeminde tásirli jetkeredi.

Klassik shayırlarımızdıń didaktikalıq qosıqlarında kóbirek qollanılatuǵın stilistikalıq figuralardıń bir túri antitezalıq súwretlewler. «Antiteza - (grekshe – antithesis - qarama-qarsı degendi bildiredi). Kórkem shıǵarmada waqıyalar, obrazlar, túsinikler bir-birine qatań qarama-qarsı qoyılsa antiteza usılı kelip shıǵadı».1

Shayırlar ózleriniń didaktikalıq qosıqlarında adamlardıń minezqulıq normaları menen ruwxıy pazıyletlerinen kelip shıǵa otırıp

«jaqsı adam-jaman adam», «márt-námárt», «dos-dushpan», «jaqsı perzentjaman perzent», «jaqsı hayal-jaman hayal», «oyshıl-pasıq», «dana-nadan», «aqıllı-aqmaq» h.t.b. qarama-qarsı obrazlardı jaratsa, adamlardıń soсiallıq turmıs tárizinen kelip shıǵa otırıp «ash-toq», «bar-joq»,

«shadlı-qayǵılı», «biyik-pás», «bay-jarlı», «mallı-malsız» h.t.b. qarama-qarsı sapalıq belgilerdi súwretleydi. Jámiyetlik qubılıslardı hám adamlardıń isháreketlerin sáwlelendiriwde jaz-qıs, hadal-haram, haq-nahaq, tuwrı-qıysıq, ádil-

ádilsiz h.t.b. antonimlik sózlerdi kontrasqa túsiriw arqalı oqıwshıda hár qıylı estetikalıq sezimlerdi

1 Axmetov S., Esenov J., Járimbetov Q. Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha – qaraqalpaqsha túsindirme sózligi. - Nókis: Bilim, 1994. 18-b.

129

payda etedi. Zat hám qubılıslardıń, adamlardıń jaqsı, unamlı, paydalı h.t.b. sapalıq belgileri arqalı súyispenshilik sezimlerin oyata alsa, jaman, unamsız, zıyanlı h.t.b. sapasız qásiyetleri menen jerkenish sezimlerin oyatadı hám bunday illetlerden awlaq bolıwǵa shaqıradı.

Shayırlardıń didaktikalıq qosıqlarında qollanılǵan antitezalıq súwretlewlerdi tómendegishe bólip alıp qarawǵa boladı:

a) qosıqtıń bir qatarındaǵı sózlerdiń mánisin kúsheytiw maqsetinde waqıyalardı, túsiniklerdi, obrazlardı qarama-qarsı qoyıp súwretlew usılı;

Kim-jaman, kim yaqshı-parqını bilmes,

Patsha jaman bolsa, kúniń zar bilán

(Kúnxoja «El menen»)

Barı-joqtı barlamasa,

Ash hám toqqa qaramasa

Awan basshı nege kerek?

(Kúnxoja «Nege kerek»)

Alıs-beris joq sıylasıq Tuwısqanıń jatqa megzer

(Ájiniyaz «Megzer»)

...Dosqa duwǵrı kárák-dushpana-hiylá

...Duǵrı yúrgil, igri yúrmágil yola

... Yamannıń yaqshıǵa sóhbeti bolmas

(Ájiniyaz «Bolmasa»)

Márt bilán námártti ayırar sawash.

(Ájiniyaz «Bolmasa»)

Haq, nahaqtı bilmese.

(Berdaq «Kim aytar»)

Dostıń sırın dushpanǵa aytpa.

(Berdaq «Qashan ráhátlanadursań»)

130

... Birewler bay, birewler jarlı,

... Birewler bálent, birewler pás,

(Berdaq «Bilgeysiz»)

... Dos-dushpanıńdı baqlap júr,

... Jaqsı-jamandı sınap kór.

(Berdaq «Balam»)

Haram emes, haq penen júr,

... Qısı-jazın báhár etpese,

... Jaqsı-jamandı kár etpese.

(Ótesh «Sáwmeymen»)

Joqarıda kórip ótkenimizdey, tórt shayırdıń didaktikalıq qosıqlarında da biribirine qarama-qarsı mánidegi antonim sózler qosıqtıń bir qatarında dara, jup

sózler, sóz dizbekleri túrinde qollanılıp obraz jasawda sheber isletilgen. Al Berdaqtıń «Bilgeysiz» qosıǵınan alınǵan toǵızınshı mısalda bolsa antonim sózler menen bir qatarda stilistikalıq qaytalawlardıń (povtorenie) isletilgenligin kóremiz.

«Birewler» sózi qosıqtıń basında hám ortasında antonim sózlerdiń aldında qaytalanıp keliw arqalı jámiyettegi adamlardıń jasaw tárizin, olar arasındaǵı parıqtı, ózgesheliklerdi elede tereńirek ashıwda poetikalıq usıllardıń biri sıpatında sheber paydalanılǵan. Bunday mısallardı Kúnxoja, Ájiniyaz, Óteshtiń didaktikalıq qosıqlarınan kóplep keltire beriwge boladı. Mısalı, Ótesh shayırdıń «Qarız alma» qosıǵındaǵı:

Birewdi aqıl kóterer,

1 Abramovich G.L. Vvedenie v literaturovedenie. – Moskva: Prosveshenie, 1979. 169-b.

131

Birewdi baxıt kóterer,

Birewdi tuwǵan kóterer,

Ekewinen aqıl alma - degen shuwmaǵındaǵı didaktikalıq oy-pikirlerden, ásirese qaytalawlardan kelip

shıǵatuǵın juwmaq sonda, qosıqtıń birinshi qatarında adamdı óz aqılı kóteredi, yaǵnıy adam etedi, onnan aqıl alıwǵa boladı, al ekinshi qatarda adamdı baxıt, yaǵnıy baylıq kóteredi, onnan aqıl alıwǵa bolmaydı, úshinshi qatarda adamdı óz aqılı emes kisi aqılı yamasa tuwısqanı, tamırtanısı kóterer onnan da aqıl alıwǵa bolmaydı degen násiyat pikirlerin tereń uqtırıw ushın «birewdi», «kóterer», sózlerine tereń máni júklep bir neshe ret qaytalap keledi.

b) Shayırlardıń didaktikalıq qosıqlarınıń eki qatarında biriekinshisine qarama-qarsı qoyılatuǵın antonim sózler jiyi ushırasadı:

Ayamasa dosına janın,

Dushpanǵa sırın ayta almas.

(Kúnxoja «Bara almas»)

Bahadırlar alla deyip at salur,

Námárt yigit shappay maydanda qalur, Jaqsıǵa mal menen jaman teń bolur, Jaman kóńil jaqsılardan kem bolur. (Ájiniyaz «Bolmasa»)

Ber degende dostıńa ber,

Dushpandı etip qara jer.

(Berdaq «Balam»)

Jaqsı adam sóz mánisin ańlaydı, Jaman adam pasıq sózdi tıńlaydı.

(Berdaq «Xalıq ushın»)

Sayaq júrseń, tayaq jerseń,

Toplanıp júrseń toy jerseń.