Didaktikaliq shigarmalar ruwxiy bayligimiz

112

qosıqlarǵa mısal boladı. Kúnxojanıń didaktikalıq qosıǵınıń birinshi shuwmaǵına tallaw jasap qarasaq: Qosıqtıń birinshi qatarı 9, ekinshisi 8, úshinshisi 8, tórtinshisi 9 buwınlı bolıp kelgen, hár bir qatardaǵı eki buwnaqtıń, mısalı, birinshi qatardaǵı birinshi buwnaq 5, ekinshi buwnaǵı 4, ekinshi qatardaǵı birinshi buwnaq 4, ekinshi buwnaq 4, úshinshi qatardaǵı birinshi buwnaq 5, ekinshi buwnaq 3, tórtinshi qatardaǵı birinshi buwnaq 5, ekinshi buwnaq 4 buwınnan ibarat bolıp hár qıylı bolıp keliwine qaramastan, qosıqtıń ırǵaǵına hám uyqasına hesh qanday nuqsan keltirmeydi. Kerisinshe qosıqtıń birinshi hám tórtinshi, ekinshi hám úshinshi qatarınıń buwın sanları óz ara teńlesip, didaktikalıq qosıqqa tán bolǵan tereń oypikirlerdi jarıqqa shıǵarǵan. Ásirese, didaktikalıq qosıqlardaǵı keskin hám anıq pikirlerdi júzege shıǵarıwda bánttiń de (strofa) xızmeti ayrıqsha. Mısalı, Kúnxojanıń toǵız shuwmaqlı «Bara almas» qosıǵınıń hár bir shuwmaǵınıń tórtinshi qatarları tema menen oǵada tıǵız baylanısta «ala almas», «bara almas»,

«ayta almas», «bere almas», «bola almas», «oyda bolmas», «qalıp bolmas» tárizinde tórt buwınlı qospa sózlerdiń uyqasıp keliwinde kórinedi. Jáne de sonǵı qatarlardıń ulıwma buwın sanlarınıń óz ara teń keliwi (9b) ásirese sońǵı sózlerdiń redifli (tákirarlanıp) uyqasıwı da qosıqtıń rifmalarınıń (uyqaslarınıń) bir orayǵa jámlesip uyqasıwı da bánttiń xızmetiniń ayrıqsha ekenliginen dárek beredi. Anıǵıraǵı, didaktikalıq qosıqlardıń bánti dáslepki úsh qatardaǵı shayırdıń oypikirlerin anıq júzege shıǵarıwda hám jámiyettegi jaqsı hám jaman minez-qulıqtaǵı adamlardıń morallıq kelbeti menen kórkem obrazın jaratıwda tiykarǵı xızmetti atqaradı. Sonlıqtan da, K.Mámbetov: «tórt qatarlı, bir bántli qosıqlar biziń poeziyamızdıń negizi bolıp esaplanadı. Qosıq janrınıń ózi sol tiykarda payda bolǵan»,1 - dep jazadı. Alımnıń bul pikirleri qaraqalpaq jazba ádebiyatın baslawshı shayırlar

1 Mámbetov K. Ádebiyat teoriyası. - Nókis: Bilim, 1995. 167-b.

113

Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh h.t.b. poeziyasındaǵı a,a,a,b formasındaǵı

birgelki uyqasıp kelgen qálegen lirikalıq qosıqlarına mısal bola aladı. Mısalı;

Ájiniyazdıń «Arjaǵında bolmaǵansha», «Kerek», «Qádirinán»,

«Mezger», «Bárshe birdey bolǵan emes», «Kerekdur», «Qonaq kelse arıq soyma»,

Berdaqtıń «Nadan bolma», «Oylanba», «Kelin», «Qashan ráhátlanadursań», «Bilgeysiz», «Qaramas», «Bir jigitke», Óteshtiń «Qarız alma», «Ur», «Sáwmeymen», sıyaqlı 8-9 buwınlı didaktikalıq qosıqlarınıń kópshiligi derlik

a,a,a,b formasındaǵı birgelki dástúriy uyqaslar menen kelse, ayırım

shuwmaqlarında ǵana jekke-siyrek bolsa da a,b,a,b tárizindegi shalıs uyqaslardı kórip qalamız.

Klassik shayırlarımız Kúnxojanıń «El menen», Ájiniyazdiń «Hár jerlerde

dilgir mútáj bolsańız», «Ayrılsa», «Bolmasa», «Hár kim xatam bolar paniy

dúnyada», «Ne bilsin», «Yigitler», «Jaqsı», «Kerekti», Berdaqtıń «Xalıq ushın»,

«Jaqsıraq», «Zamanda», Óteshtiń «Dárkar»,

«Bolar» sıyaqlı didaktikalıq qosıqları bolsa tórt qatarlı, on bir buwınlı qosıqlarǵa mısal bola aladı. Álbette, bul formanı burınǵı hám házirgi qaraqalpaq poeziyasında jetilisken hám eń kóp taraǵan qosıq túri desek te boladı. Ájiniyazdıń usı usıldaǵı bir neshe didaktikalıq qosıqlarınan mısallar keltirip óteyik:

(«Jaqsı»)

Ájiniyazdıń joqarıdaǵı birinshi qosıǵı tórt tarmaqlı (qatarlı), 11 buwınlı a,b,a,b tárizindegi shalıs uyqasqa qurılǵan hár bir qatarı úsh buwnaqtan ibarat bolǵan qosıqqa mısal boladı.

Bul qosıqtıń hár bir tarmaǵındaǵı (qatardaǵı) 3 buwnaq birgelki túrde birinshisi 4, ekinshisi 4, úshinshisi bolsa 3 buwın bolıp uyqasadı.

Ekinshi mısaldaǵı qosıq shuwmaǵı da tórt tarmaqlı, 11 buwınlı a,a,a,b tárizindegi birgelki uyqasqa qurılǵan, úsh buwnaqlı qosıqqa mısal boladı. Bul qosıqtıń birinshi qatarındaǵı birinshi buwnaq 6, ekinshi buwnaq 3, úshinshi buwnaq 2 buwınnan ibarat bolıp kelgen bolsa, qosıq shuwmaǵınıń úshinshi qatarındaǵı úsh buwnaqtıń da usılay bóliniwi kózge taslanadı. Al qosıq shuwmaǵınıń ekinshi hám tórtinshi qatarlarınıń birinshi buwnaǵı 4, ekinshi buwnaǵı 4, al úshinshi buwnaǵı bolsa 3 buwınnan ibarat bolıp óz-ara teńlesedi. Usılayınsha shayırdıń didaktikalıq qosıǵınıń bir shuwmaǵı a,a,a,b tárizinde birgelki uyqasıp kelse de, buwnaqlardıń buwın sanlarınıń óz-ara shalıs túrde keliwi úlken qızıǵıwshılıq oyatadı. Degen menen, shayır poeziyasındaǵı bunday usıllar didaktikalıq qosıqtıń mazmunına, kórkemligine jáne de oqılıwına hám namaǵa salıp aytılıwına da keri tásirin tiygizbesten on bir buwındı quraǵan qosıqtıń ırǵaǵın, uyqasın, ólshemin hám bántin saqlaǵan halda dóretiledi.

Úshinshi mısaldaǵı didaktikalıq qosıq shuwmaǵınıń birinshi qatarı 12 buwınnan ibarat bolıwına qaramastan a,b,a,b tárizindegi shalıs uyqaslı, 11 buwınlı qosıqqa mısal boladı dep aytsaq qátelespeymiz. Sebebi, birinshi qatardıń buwın sanı artıq bolıp kelgeni menen

115

qosıqtı oqıǵanda yamasa namaǵa salıp aytqanda bir dawıslı sestiń (qá-di- rin - qádrin) túsip qalıwı nátiyjesinde buwın sanları júyi bilinbesten óz-ara teńlesedi. Usılayınsha qosıqtıń ırǵaǵı da, buwın sanları da teńlesip ketetuǵın jaǵdaylardı

klassik shayırlarımızdıń 8-9 buwınlı didaktikalıq qosıqlarında da kóplep ushıratamız.

Ásirese, klassik shayırlardıń 8-9, 11-12 buwınlı qosıqlarındaǵı ayırım

ózgesheliklerdi anıqlawda S.Axmetovtıń «qosıq qatarlarında eki dawıslı sestiń qatar kelgen jaǵdayında olar bir sestiń ornına esaplanadı. Bul jaǵdaylar qosıq qatarların сezuraǵa bólgende itibarǵa alınadı»,1 - degen pikirleri dıqqatqa ılayıq. Usınday ózgesheliklerdi Berdaqtıń, Ájiniyazdıń, Óteshtiń 11 buwınlı didaktikalıq

(Ótesh «Dárkar»)

Berdaqtıń tórt tarmaqlı, úsh buwnaqlı «Xalıq ushın» didaktikalıq qosıǵınıń birinshi hám tórtinshi qatarlarınıń buwın sanı 12 bolıp keliwine qaramastan, 11 buwınlı qosıqqa mısal boladı. Sebebi, usı qatarlardaǵı basqa tillerden kirgen, sońınan óz sózlerimizdey bolıp sińisip ketken «Zayıl» hám «Xalıq» sózleri eki buwın bolıp emes «Zayl» hám «Xalq» bolıp oqılıp qosıqtıń buwın sanları hám

ırǵaǵı óz ara

1 Axmetov S. Ádebiyat hám kritika. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1978. 99-b.

116

teńlesedi. Al, Óteshtiń tórt tarmaqlı úsh buwnaqlı «Dárkar» qosıǵınıń hár bir qatarı 11 buwın bolıwına qaramastan, úshinshi qatarı 10 buwındı qurap tur. Sebebi bunda da arab-parsı tillerinen kirip kelgen eki buwınlı «ráhbár» sózi «iráhbar» bolıp

«proteza» qubılısına ushırap, úsh buwınlı bolıp oqıladı. Usılayınsha qosıqtıń shuwmaǵındaǵı tórt qatardıń buwın sanları óz-ara teńlesip birdey ırǵaqtı, birdey uyqastı payda etedi.

Solay etip jumısımızdıń bul bóliminde bir qatar didaktikalıq shıǵarmalardıń qosıq qurılısı máselesin tariyxıy salıstırmalı usılda qarap shıǵıp tómendegi juwmaqqa kelemiz.

Qaraqalpaq shayırlarınıń didaktikalıq qosıqlarınıń mazmunlıq hám kórkemlik saǵaları xalıq naqıl-maqalları menen termetolǵawlarınan baslanadı, al forması jaǵınan haqıyqıy individual ádebiyattıń kórinisi ekenligin tórt qatarlı bántlerden ibarat, buwın sanları da teńdey a,a,a,b tárizinde uyqasqan qosıq qurılısı ayqın sıpatlap beredi. Olar ózleriniń aqıl-násiyat pikirlerin jámiyetliksoсiallıq talaplardan kelip shıǵa otırıp tórt qatarlı lirikalıq qosıqlarına sheber jaylastıradı. Nátiyjede Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám Ótesh dóretiwshiligindegi didaktikalıq qosıqlar XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında mazmunı hám forması, qosıq qurılısı menen jańa kórkem-ádebiy qubılıs sıpatında tolıq qáliplesti.

117

2-BÓLIM. DIDAKTIKALÍQ QOSÍQLARDA TROPLAR HÁM STILISTIKALÍQ FIGURALARDÍŃ QOLLANÍLÍWÍ

Hár qanday ádebiy dóretpeniń kórkemlik dárejesi menen mazmun sapasın ashıwda troplar menen stilistikalıq figuralardıń xızmeti ayrıqsha.

Belgili ádebiyat teoretigi A.Kvyatkovskiy kórkem ádebiyattaǵı troplardıń xızmetine bılay baha beredi: «Trop - grek sózi bolıp (tropoc - tiykarǵı mánisi - burıw, kóshiriw, aylandırıw, obraz) sóz, sóz dizbegi hám túsinikti obrazlı, kóshirmeli mánide paydalanıp, poetikalıq sóz saplaw usılı. Trop óz ishine metafora, metonimiya, sinekdoxa, giperbola, ironiya, litota, epitet, allegoriya, perefrazdı qamtıydı»1 - dep anıqlama beredi hám troplardı figuralardıń quramına kirgizedi. Lekin ádebiyat teoretikleriniń biri G.L.Abramovich troplar menen figuralardı atqaratuǵın xızmeti, qollanıw ózgesheliklerine qaray otırıp kórkemlew quralları hám poetikalıq sintaksis sıpatında bólek alıp qaraydı hám stilistikalıq figuralarǵa bılayınsha baha beredi: «Hár bir jazıwshı tiliniń sintaksislik qurılısı

ózinshelik sıpatlarǵa iye. Bul qurılıs jazıwshı dóretpesiniń ulıwma sıpatına, sáwleleniwshi anıq bir obektke sonday-aq belgili oqıwshıǵa qaratılǵan jazıwshınıń maqsetine ǵárezli. Jazıwshı dóretpesiniń ulıwma sıpatı onıń ózinshelik jazıw usılında hám poetikalıq sintaksisinde jámlengen».2 Bul pikirlerdi kórkem shıǵarmada qollanılǵan sóz hám sóz dizbekleriniń awıspalı yamasa kórkem obrazlı (troplar xızmetinde) isletiliwine qarap emes, olardıń jaylasıwı, onıń tártibi qaytalanıp keliwi, mánilik jaqtan qarama-qarsı qoyılıwı h.t.b. sintaksislik qurılısına qarap belgilep ótedi.

Sóylew figurası yamasa stilistikalıq figura - kórkem ádebiy shıǵarmada tákirarlaw (povtorenie), úndemey qalıw (umolchenie), antiteza,

1Kvyatkovskiy A. Poeticheskiy slovar. – Moskva: Sovetskaya enciklopediya, 1968. 312-b.

2Abramovich G.L. Vvedenie v literaturovedenie. – Moskva: Prosveshenie, 1979. 164-b.

118

gradaсiya, inversiya h.t.b. sıyaqlı sóylewge baylanıslı intonaсiyalıq sintaksislik usıllardıń isletiliwi. Bulardan bayanlawdıń, ulıwma kórkem shıǵarmanıń tásirsheńligin kúsheytiw ushın paydalanıladı.1

Qaraqalpaq shayırlarınıń didaktikalıq qosıqlarındaǵı ózin qorshaǵan ortalıqtaǵı jámiyetlik qubılıslarǵa, jeke adamǵa hám keń jámáátke qaratılǵan didaktikalıq (aqıl-násiyat) oy-pikirlerin ele de tereńirek ashıw ushın olardıń qosıq qurılısında, qatarlarında hám qosıq shuwmaqlarında qollanılǵan troplar menen stilistikalıq figuralardıń xızmetine ayrıqsha toqtap ótiw talap etiledi.

Shayırlardıń didaktikalıq qosıqlarında berilgen aqıl-násiyat pikirlerine tereń itibar berip qarasaq, olarda tuwrıdan-tuwrı, anıq, ápiwayı sózler menen bir qatarda astarlı, awıspalı, kórkem, obrazlı sóz hám sóz dizbekleriniń orınlı hám sheber qollanılǵanlıǵın kóriw qıyın emes.

Klassik shayırlardıń didaktikalıq qosıqlarında «troplardıń eń ápiwayı, dáslepki túri bolǵan teńewlerdi»2 jiyi ushıratamız. «Teńewde ekinshi bir nárseniń belgileriniń járdeminde basqa birewiniń belgilerin anıqlaw maqsetinde eki qubılıs jaqınlastırıladı».3

Qaraqalpaq ádebiyatında da basqa xalıqlardıń ádebiyatındaǵı sıyaqlı teńewler

«day, - dey», «tay, - tey», «sha, - she», «dayın, - deyin», «tayın, -

teyin» hám «kibi», «yańlı», «megzer», «megzes», «qusaǵan», «usaǵan», «mısalı», «misli», «tárizli» h.t.b. qosımtalardıń hám kómekshi sózlerdiń járdemi menen jasaladı. Mısalı, Ájiniyazdıń «Ayrılsa» qosıǵında:

Tulpar degen yabı yańlı bolmaydı,

Tawdan qaytpas doynaǵınan ayrılsa, - degen qatarlarında

1Axmetov S., Esenov J., Járimbetov Q. Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha – qaraqalpaqsha túsindirme sózligi. - Nókis: Bilim, 1994. 222-223-b.

2Timofeev L. Osnovı teorii literaturı. - Moskva: Prosveshenie, 1966. 213-b.

3Sonda…213-b.

119

xalıq túsinigindegi quwsa jetetuǵın, qashsa qutılatuǵın eń júyrik tulpar attıń tuyaǵınan yamasa shabısınan ayrılsa, mazmun sapasın joǵaltıp, hasıl tuqımǵa kirmeytuǵın ápiwayı jortań yabı at sıyaqlı bahası bolmaytuǵınlıǵı «yańlı» teńewi arqalı kórkem súwretlenedi.

Klassik shayırlardıń didaktikalıq qosıqlarında lirik qaharmannıń sın-sıpatı menen minez-qulıq, ádebi hám soсiallıq turmıs tárizi janlı tirishiliktiń arqawı bolǵan tábiyat qubılıslarına teńlestirilip súwretlenedi.

Dáryaday bolıp aqpasa, Qurı batır nege kerek?

Kúndey kúlip jaynamasa,

Quw ómirler nege kerek?

(Kúnxoja «Nege kerek»)

Yigit kerek dárya kibi tashmaǵa,

Kewil párwaz etár kókke ushmaǵa,

(Ájiniyaz «Kerek»)

Dárya kibi tolıp-tashan,

Ájep ulıǵ zat kerekdur,

(Ájiniyaz «Kerekdur») Yabandaǵı suwsız arıqqa uqshar,

Hár kimniń saqawat-qayırı bolmasa.

(«Bolmasa»)

Didaktikalıq qosıqlarda jámiyetlik qubılıslardı hám adamlardıń minez-qulıq

ádeplerin sheber ashıwda teńeliwshi predmetke teńestiriwshi predmet etip quslar, haywanatlar hám basqa da janlı-jániwarlardıń sapalı hám sapasızlıq qásiyetleri mısal etip alınadı.

Jigit bolsań arıslanday tuwılǵan,

Xızmet etkil udayına xalıq ushın,

120

(Berdaq «Xalıq ushın»)

Nar buwraday kóbik shashpa,

Bir kún murnıń tiyer tasqa,

(Berdaq «Bir jigitke»)

Qaraqalpaq shayırlarınıń didaktikalıq qosıqlarında kóbinese teńeliwshi predmet ushın teńestiriwshi predmettiń mazmun sapasınıń bahalılıǵın ulıǵlaw, sapasızlıǵına túńiliw sezimlerin oyatıw arqalı sapasızlıqtıń aldın alıwǵa násiyatlap keledi. Teńeliwshi predmetke teńestiriwshi predmettiń mazmun sapası joǵalsa, tómenlese eki predmettińde mánisi, qunı, bahası teńdey joǵalatuǵınlıǵı turmıslıq detallardıń járdeminde ayqın sıpatlap beriledi.

Bul pikirlerimizge Ájiniyazdıń «Bolmasa», «Bolmas» qosıqlarınan alınǵan tómendegi mısallar ayqın dálil bola aladı.

. ..Mártte at bolmasa atsha juwırar, Teńiniń ishinde ólgándek bolar.

Taxt ústinde turǵan ádil sultanlar, Bir baysha yoq sorar eli bolmasa, Yúráklári at bashıydák batırlar, Qatınsha yoq at yaraǵı bolmasa.

(«Bolmasa»)

Bir nakáslerge berán kerákiń,

Kúnińdá bir pulsha minneti bolmas.

(«Bolmas»)

Ájiniyazdıń «Megzer» redifli jigirma shuwmaqlı hám jáne de

«Megzer» redifli otız úsh shuwmaqlı e ki didaktikalıq qosıǵında da bastanayaǵına teńewlerdiń jetilisken hám ájayıp úlgilerin kóremiz.

Jigirma shuwmaqlı «Megzer» qosıǵınıń hár bir shuwmaǵında hár qıylı didaktikalıq temadaǵı máseleler sóz etiledi. Onda lirik

121

qaharmannıń qıyal etken kóńiliniń ertlewli atqa megzewi, bir dostınan kewli qalsa

ǵálet jazǵan xatqa megzewi, jaqsı yarǵa dus bolsa-ómiri gúlistanǵa megzewi, peyli tarǵa isiń tússe qápeske túskenge megzewi, jaqsı erge jaman qatın tap bolsatawsılmas dóhmetke megzewi, xosh jigit joldasıń bolsa-kewil sarayıń gúlistan bolıp, qıs kúnleriń jazǵa megzewi, kásip-káriń pullı bolsa, hámme seniń dosyaranıń bolıp tórt jaǵıń qublaǵa megzewi, aqmaq bolsa tuwǵan balań-ómiriń zimistanǵa megzewi, qayır-saqawat etpegen adam miywasız talǵa megzewi, xalıqqa sózi jayılmaǵan shayırdıń góne tamǵa megzewi, pazıylet bilmegen nadan adamnıń - tórt ayaqlı malǵa megzewi teńestirilip atırǵan zat hám qubılıslardıń sırtqı formasına qaraǵanda ishki mazmun sapasın ashıwda hár tárepleme sheber hám tásirli súwretlenedi.

Shayır «Megzer» redifli otız úsh shuwmaqlı didaktikalıq qosıǵında bolsa bir temanı sóz ete otırıp, yaǵnıy jámiyettegi hayal-qızlardıń ayırım toparlarınıń kámalǵa kelgeninen baslap qartayǵanǵa shekemgi dáwirinde sın-sıpatı, minezqulqı, júris-turısı, islegen isháreketlerindegi ózgerislerdi hár qıylı zat hám qubılıslarǵa izbe-iz teńestiriwi arqalı lirik qaharmannıń ruwxıy hám sırtqı kelbetin tolıq ashıwǵa erisedi.

Qız bala kemala kelse,

Almadek pishkáná megzer,

Máwjirep aqqan dáryaday,

Tolısıp tashqana megzer.

Delbe yańlı tasıp-tolıp, Ulqızınıń anası bolıp, Qızıl júzi gúldey solıp, Qazan urǵan gúlge megzer.