Didaktikaliq shigarmalar ruwxiy bayligimiz

2

TURDÍBAEV Q.

DIDAKTIKALÍQ SHÍǴARMALAR – RUWXÍY

BAYLÍǴÍMÍZ

XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatındaǵı didaktikalıq qosıqlardıń janrlıq ózgeshelikleri menen rawajlanıw tariyxı sóz etilgen. Bul janrdıń tariyxıy dárekleri xalıq qosıqlarına, naqıl-maqalları menen terme-tolǵawlarına, sonday-aq orta ásirdegi diniy ádebiyatlar menen shıǵıs xalıqları ádebiyatına barıp ushlasadı. Avtor usı tiykarda XIX ásir qaraqalpaq shayırlarınıń didaktikalıq qosıqların xalıq didaktikası hám shıǵıs poeziyasındaǵı didaktikalıq shıǵarmalar menen salıstırıp úyrenip, olardıń óz ara uqsaslıǵı menen ózgesheligin ashıp kórsetedi.

Izertlewde Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám Ótesh shayırlardıń dóretiwshiliginde didaktikalıq qosıqlardıń tutqan ornına, olardıń didaktikalıq kózqaraslarınıń ideyalıq hám tariyxıy tamırların ashıp beredi. Sonday-aq avtor qaraqalpaq shayırlarınıń didaktikalıq qosıqlarınıń lirikanıń bir janrı sıpatında qáliplesiw hám rawajlanıw jollarına, ideyalıq hám kórkemlik ózgesheliklerine ilimiyteoriyalıq juwmaq jasaydı.

3

KIRISIW

Hár tárepleme rawajlanǵan kámil insanlardı jetilistiriwde didaktikalıq kórkem shıǵarmalardıń áhmiyeti oǵada úlken. Óytkeni didaktikalıq ideyalar, didaktikalıq oy-pikirler ruwxıy dúnyamızdı bayıtıp, bizdi kámillikke qaray jeteleydi.

Ótkendegi ullı danıshpanlarımızdıń biri Imam Al-Buxariy óz násiyatlarınıń birinde «Ádep-ikramlılıqtıń jaqsı bolıwı, taǵamnıń tazalıǵı, rasgóylik hám amanatqa qıyanet qılmaslıq - mine usı tórt qásiyetti Alla taala saǵan bergen bolsa, dúnyalıq islerden shette qalǵan bolsań da zıyanı joqdur»1 -dep jaqsı pazıyletlerdi barlıq nárseden ústin qoyadı.

Prezidentimiz I.Á.Kárimov: «Úlkenlerdi húrmet etiw, shańaraq hám perzentlerge ǵamxorlıq etiw, ashıq kewillik, milletiniń kim bolıwına qaramastan adamlarǵa qayırqomlıq penen múnásibette bolıw hám óz ara járdem tuyǵısı, adamlar arasındaǵı qarım-qatnas norması esaplanadı»2 - dep adamlardıń óz ara birbirine bolǵan mehir-muhabbatın hám ádepikramlılıq qatnasların ulıǵlap kórsetedi.

Qaraqalpaq xalqınıń awızeki dóretpelerinde hám belgili sóz sheberleriniń didaktikalıq shıǵarmalarında, sonday-aq dúnya xalıqlarınıń awızeki hám jazba miyraslarında soсiallıq turmıs, jámiyetlik qubılıslar hám qatnaslar, sonday-aq jeke adamnıń jámiyette tutqan ornı, dúnyaǵa bolǵan kózqarasları, ádep-ikramlılıq hám adamgershilik pazıyletleri menen azamatlıq wazıypaları kórkem sáwlelendiriledi.

Qaraqalpaq ádebiyatında didaktikalıq shıǵarmalardıń payda bolıwı hám qáliplesiw jolları uzaq dáwirlerdi óz ishine aladı. Xalıq awızeki ádebiyatındaǵı naqıl-maqallarda, terme, tolǵawlarda, XIV-XVIII ásirler-

4

degi jıraw-shayırlar miyraslarında hám xalıq dástanlarında tolıp atırǵan aqıl-násiyat

úlgileri XIX ásirdegi qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń kórnekli wákilleri Kúnxoja,

Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh h.t.b. shayırlardıń ájayıp didaktikalıq qosıqlarınıń

dóretiliwine tásir jasamay qalmadı. Sonday-aq klassik shayırlarımız sol dáwirde xalıq arasına keńnen taraǵan shıǵıstıń oyshıl shayırları Axmet Yassawiydiń, Saadiydiń, Ferdawsiydiń, Nawayınıń, Fizuliniń, Maqtımqulınıń h.t.b. didaktikalıq

ádebiyat úlgilerin qunt penen úyrenip, olardan ruwxıy azıq aldı.

Nátiyjede XIX ásirdegi jazba ádebiyatımızda payda bolǵan didaktikalıq (aqıl-

násiyat) qosıqlardıń óz aldına lirikalıq janr sıpatında qáliplesip rawajlanǵanlıǵın

Kúnxojanıń «Nege kerek»,

«Kerek maǵan», «Jetimniń haqın jep qoyma», «Bara almas», «El menen», Ájiniyazdıń «Bolurmı», «Násiyhat», «Hár jerlerde dilgir mútáj bolsańız», «Hár kim hatam bolur paniy dúnyada», «Kerek», «Jigitler»,

«Jaqsıraq», «Kim aytar», «Qashan ráhátlanadursań», «Bilgeysiz», «Nadan bolma», «Balam», «Eken», «Oylanba», Óteshtiń «Dárkar», «Qarız alma»,

«Ur», «Bolar» h.t.b. qosıqları mısalında kóriwimizge boladı.

Búgingi demokratiyalıq hám puxaralıq jámiyetti qurıp atırǵan bir dáwirde klassik shayırlardıń dóretiwshiliginde sáwlelengen demokratiyalıq ideyalar menen birge adamzattı joqarı adamgershilik ruwxında tárbiyalawǵa baǵdarlanǵan didaktikalıq (aqıl-násiyat) oypikirlerge tolı shıǵarmalarına ideyalıq-tematikalıq, kórkem-estetikalıq tallawlar jasap, olardıń janrlıq ózgesheligi menen rawajlanıw tariyxın hár tárepleme tereń úyreniw úlken áhmiyetke iye máselelerdiń birinen

5

dóretiwshiliginde didaktikalıq (aqıl-násiyat) qosıqlardıń belgili orın tutqanlıǵı haqqında N.Dáwqaraev, I.Saǵıytov, N.Japaqov, A.Murtazaev, Q.Bayniyazov, K.Mámbetov, H.Hamidov, A.Paxratdinov, A.Pirnazarov, K.Qurambaev, B.Qálimbetov, A.Karimov, Q.Járimbetov h.t.b. óz miynetlerinde ulıwma baǵdarda sóz etedi. Biraq qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde didaktikalıq qosıqlardıń janrlıq qásiyeti, payda bolıw hám qáliplesiw jolları, ádebiyatımızda tutqan ornı óz aldına arnawlı izertlenbedi.

Usı jaǵdaylardan kelip shıǵıp biz bul izertlew jumısımızda qaraqalpaq

ádebiyattanıw iliminde oǵada az sóz etilgen XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında didaktikalıq (aqıl-násiyat) qosıqlardıń janrlıq, tematikalıq, kórkemlik

ózgesheliklerin hár tárepleme tereńirek úyreniwdi maqset ettik.

Álbette, klassik shayırlarımızdıń didaktikalıq qosıqları ózózinen payda bolǵan joq. Olardıń saǵaları xalıq naqıl-maqallarınan, termeleri menen tolǵawlarınan, qala berse shıǵıs xalıqları ádebiyatındaǵı didaktikalıq shıǵarmalardan baslanadı. Sonday-aq usı jumısımızda biz klassikalıq ádebiyattaǵı didaktika janrınıń qáliplesiwine, rawajlanıwına ideya-tematikalıq, kórkemestetikalıq jaqtan unamlı tásir jasaǵan faktorlardı, sharayatlardı ashıwǵa háreket ettik.

Izertlew barısında kórnekli ádebiyatshılar hám folklor izertlewshileri bolǵan

V.M.Jirmunskiy, L.I.Timofeev, G.L.Abramovich, G.N.Pospelov, A.A.Valitova, I.Sultanov, N.Mallaev, N.Xotamov, B.Sarimsaqov, H.Xamidiy, Sh.Abdullaeva, A.Xabibullaev, U.Twychiev, S.Turaev, S.Garrıev, Z.Axmetov, Z.Qabdolov h.t.b. oy-pikirleri teoriyalıq tirek bolıp xızmet etti. Sonday-aq qaraqalpaq ádebiyatshıları menen folklorshılarınan N.Dáwqaraev, Q.Ayımbetov, I.Saǵıytov, M.Nurmuxamedov, S.Axmetov, Q.Maqsetov, K.Mámbetov, A.Karimov,

6

H.Hamidov, Á.Tájimuratov, S.Bahadırova, K.Qurambaev, A.Pirnazarov, A.Paxratdinov, Yu.Paxratdinov, Q.Bayniyazov, T.Mámbetniyazov, Q.Járimbetov, K.Allambergenov, B.Genjemuratov, Q.Orazımbetov h.t.b. ilimpazlardıń ilimiy miynetlerine tájiriybe sıpatında súyendik.

Ilimiy izertlewdiń juwmaqları XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatı tariyxın jańadan jazıwda ilimiy-teoriyalıq dárekler bolıw menen birge házirgi jas áwladtı ádepikramlı, ruwxıy dúnyası bay insanlar etip tárbiyalawda muǵallimlerge, mádeniyat tarawı xızmetkerlerine, keń jámiyetshilikke ilimiy - metodikalıq qural sıpatında da xızmet etedi degen úmittemiz.

7

I BAP. QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍNDA DIDAKTIKALÍQ QOSÍQLARDÍŃ PAYDA BOLÍW HÁM

QÁLIPLESIW JOLLARÍ

1 - BÓLIM. QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍNDA DIDAKTIKALÍQ JANRDÍŃ TARIYXÍY DÁREKLERI

XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı siyasiy, azamatlıq (grajdanlıq), filosofiyalıq, publiсistikalıq, yumor-satiralıq, muhabbat, didaktikalıq (aqıl-násiyat) h.t.b. lirikalıq qosıqlar menen epikalıq shıǵarmalarǵa (dástanlarǵa) bay boldı. Qaraqalpaq jazba poeziyasın usı mazmundaǵı lirikalıq qosıqlar menen bayıtqan klassik shayırlarımız Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám Óteshtiń dóretiwshiliginde didaktikalıq (aqılnásiyat) qosıqlar jetekshi orındı iyeledi.

Qaraqalpaq shayırlarınıń didaktikalıq qosıqlarınıń tariyxıy dárekleri jóninde pikir júrgizgende birinshi gezekte lirikalıq janrlar, qala berse, ádebiy janrlar boyınsha ulıwma ádebiyattanıw ilimi tárepinen islep shıǵılǵan teoriyalıq pikirlerdi esapqa alıw talap etiledi.

Erte dáwirlerden baslap-aq Aristoteldiń «Poetika» miynetinde kórkem

ádebiyat shıǵarmaların súwretlew ózgesheligine qaray otırıp

«Epos», «Lirika», «Drama» sıyaqlı úlken úsh túrge bólip úyreniw baslı baǵdar etip alınǵan bolsa,1 bul baǵdardı sońınan F.Gegel «Estetika»,2 V.G.Belinskiy

«Poeziyanıń teklerge hám túrlerge bóliniwi»3 miynetlerinde ózleriniń teoriyalıq izertlew prinсipleri boyınsha dawam etedi.

Ádebiyattıń túr hám janrlarǵa bóliniw máselesi sońǵı dáwirlerde kórnekli teoretikler L.I.Timofeev, G.L.Abramovich, L.V.Cherneс,

8

G.N.Pospelov, V.E.Xalizev h.t.b teoriyalıq miynetlerinde hár tárepleme tereń izertlendi.

Ulıwma Shıǵıs hám ózbek ádebiyatınıń túr hám janrları máselesi, sonıń ishinde ózbek lirikasın tutas hám ayırım janrların bólip alıp izertlewler I.Sultan, T.Babaev, U.Tuychiev, N.Shukurov, M.Ibrahimov, O.Nosirov, R.Arzıbekov, X.Umurov h.t.b ilimpazlar tárepinen ádebiyat teoriyası menen ádebiyattanıw ilimine arnalǵan miynetlerinde ádewir dárejede islep shıǵıldı.

Usı ádebiyat teoretikleriniń kópshiligi (G.N.Pospelov,1 L.V.Cherneс,2

V.E.Xalizev,3 U.Tuychiev4) ádebiy shıǵarmalardı janrlarǵa jiklegende (klassifikaсiyalaǵanda) olardıń forma hám mazmun ózgesheligine úlken itibar berip qaraydı.

Mısalı, G. N. Pospelov óziniń «Ádebiyattıń tariyxıy rawajlanıw probleması»na («Problemı istoricheskogo razvitiya literaturı») arnalǵan miynetinde ulıwma ádebiy janrlardı janrlıq formalar (janrovıe formı) hám janrlıq mazmun (janrovoe soderjanie) dep bólip úyrenedi, óz gezeginde lirikalıq shıǵarmalardıń mazmunı jaǵınan jámiyetliktariyxıy, aqıl-násiyat (didaktikalıq), ıshqı-muhabbat (romanicheskie) sıyaqlı janrlıq túrleriniń bar ekenligin Batıs Evropa hám rus poeziyası tiykarında tallaw jasaydı.5

Ádebiy janrlardı mazmun hám forma jaǵınan bólip úyreniw L.V.Cherneсtiń, U.Tuychievtiń hám V.E.Xalizevtiń teoriyalıq miynetlerinde de dawam etiledi.

Sonlıqtan qaraqalpaq ilimpazı Q.Járimbetov XIX ásirdegi qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetlerin, basqada poetikalıq máselelerin izertlewge arnalǵan fundamental miynetinde belgili

9

teoretiklerdiń pikirlerine súyene otırıp, XIX ásirdegi qaraqalpaq lirikasına tán

bolǵan áhmiyetli máselelerdiń betin ashadı.

«...Shıǵarmalardı mazmun, tematika, problematika qásiyetleri tiykarında toparlarǵa ajıratqanda olarǵa jámiyetlik-tariyxıy kózqaraslardan jantasıw talap etiledi. Bul prinсipke súyengende ádebiy shıǵarmalardı tariyxıy mazmundaǵı, filosofiyalıq, aqıl-násiyat, satiralıq dep shártli túrde jámiyetlik-tariyxıy mazmun boyınsha bóliw múmkin. Bul janrlar ádebiyattıń úsh túrinde de - eposta, lirikada, dramada da ushırasadı. Mısalı, filosofiyalıq lirika, aqıl-násiyat lirikası, publiсistikalıq lirika, elegiyalıq lirika h.t.b. Usı atamadaǵı janrlar epos hám dramada da bar (mısalı, aqılnásiyat draması, aqıl-násiyat romanı h.t.b.)

Kórkem shıǵarmalardı janrlarǵa bóliwdiń jáne de bir tártibi - bul shıǵarmalardı formalıq belgileri, qásiyetleri boyınsha ajıratıw. Bul jaǵdayda shıǵarmalardıń ámeliy (texnikalıq) tamanlarına baslı dıqqat beriledi. Mısalı, Shıǵıs lirikasında ǵázzel, rubayı, murabba, muxammes, musaddas h.t.b. batıs lirikasında kanсiona, sonet, oktavalar óz ishine kútá kóp ámeliy yaki texnikalıq qásiyetlerdi hám belgilerdi jámleydi,1 - dep jazadı.

Eger de joqarıdaǵı ádebiyat qánigeleriniń teoriyalıq pikirlerin esapqa alatuǵın bolsaq, XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasında Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám

Ótesh shayırlardıń lirikasında ushırasatuǵın ǵázzel, rubayı, tárip, arnaw, murabba, muxammes qosıqların forma janrlarına, al siyasiy, azamatlıq, filosofiyalıq, publiсistikalıq, yumor satiralıq, didaktikalıq, muhabbat qosıqların mazmun janrlarına jatqarıwǵa boladı.

XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları dóretken didaktikalıq qosıqlardıń mazmun janrına kiretuǵınlıǵın, jáne de usı mazmundaǵı

10

shıǵarmalardıń folklorda, klassikalıq ádebiyatta, qala berse, Shıǵıs ádebiyatında da belgili orın tutqanlıǵın qaraqalpaq poeziyası boyınsha qunlı miynetler dóretken alım S.Axmetov bılayınsha belgilep ótedi:

«Didaktikalıq poeziya (grek sózi, násiyatlıq poeziya) mazmunınan moral, násiyat ańlasılatuǵın shıǵarma. Bunday shıǵarmaǵa qaraqalpaq folklorı, sonday-aq revolyuсiyaǵa shekemgi qaraqalpaq poeziyası meylinshe bay: aqıl aytıw, úlgi bolarlıq pikir bildiriw ullı talant iyeleriniń bir xarakterli sıpatı.

Qaysı xalıqtıń ádebiyatı bolmasın óziniń anaw yamasa mınaw rawajlanıw basqıshında didaktikaǵa soqpay óte almaydı. Ásirese, bul Shıǵıs ádebiyatında kúshli boldı. Ullı oyshıl shayırlar Firdawsiy, Nizamiy, Nawayı, Saadiy, Maqtımqulı, Abay hám Berdaqlardıń shıǵarmalarında didaktikaǵa keń orın berilgen».1

Álbette, qaraqalpaq shayırlarınıń didaktikalıq mazmundaǵı qosıqlarınıń tariyxıy dáreklerin hám janrlıq qásiyetlerin anıqlawımız ushın ádebiyattanıw ilimi hám ádebiyattanıw terminleri sózliklerindegi «didaktikalıq ádebiyat», «didaktikalıq poeziya» túsiniklerine toqtap ótiw zárúrligi kelip shıǵadı.

Bul máselege jergilikli hám tuwısqan xalıqlardıń ádebiyatshı alımları da úlken

áhmiyet berip qaraydı. Mısalı, orıs ádebiyattanıw iliminiń tiykarın salıwshı ullı sınshı V.G.Belinskiy: «Olardıń (didaktikalıq shıǵarmalardıń - T.Q.) kórkem poeziya shıǵarmaları menen ulıwma jaqın tárepi sonnan ibarat, olar óli hám suwıq pámnen emes, al tiri hám janlı yoshtan kelip shıǵadı, poeziyadan onıń barlıq boyawların aladı, adamnıń qálbine (júregine) ulıwma abstrakt ideyalar menen emes, al obrazlar menen kiredi»,2 - degen pikirleri menen didaktikalıq shıǵarmalardıń mázi qurǵaq oydan e mes, konkret turmıs hádiyselerinen,

11

adamlar ómirinen alıp jazılatuǵınlıǵına úlken dıqqat awdarǵan. «Didaktikalıq ádebiyat (grekshe didacticoc - aqıl-násiyat ádebiyatı, úlgi alǵanday) - aqıl-násiyat ádebiyatı ilimiy, filosofiyalıq, morallıq (ádepikramlılıq), diniy h.t.b. bilim hám ideyalardı kórkem formada sáwlelendiredi.

Didaktikalıq ádebiyat óziniń quramına hár qıylı janrlardaǵı shıǵarmalardı: didaktikalıq epos (qosıq penen jazılǵan tálim-tárbiyalıq poemalar, allegoriyalıq (astarlı) epos), bayanlaw usılındaǵı úlken kólemdegi (aqıl-násiyat povesti) hám kishi kólemdegi (tımsal, gúrriń), didaktikalıq lirika (qosıq, tereń mánili sózler, aqıl-

násiyatlar, xatlar), didaktikalıq drama h.t.b. qamtıydı.

Didaktikalıq ádebiyattıń dárekleri erte dáwirdegi awızeki ádebiyattıń rawajlanıwı menen folklorda (naqıl-maqallarda, tımsal, ańızlarda, xalıqtıń satiralıq qosıqlarında), sonday-aq diniy wásiyatlar, aqıl-násiyatlar hám sheshenlik ónerinde de bolǵan».1

Belgili orıs teoretigi G.N.Pospelov ótkendegi antik grek shayırı Gesiodtıń «Jumıslar hám kúnler» poeması menen orta ásirdegi franсuz ádebiyatında allegoriyalıq formada jazılǵan «Roza haqqında roman» poemasın «Ádepikramlılıqtı súwretlewshi poemalar» (nravoopisatelnıe) dep ataydı2.

... Hindlerdiń ertedegi «Qalila hám Dimna», X ásirde jasaǵan arab jazıwshısı Ibn Hazmanıń «Kepterler dizbegi» atamasındaǵı muhabbat haqqındaǵı traktatı, X-

«Gúlistan» hám «Bostan» atamasındaǵı ádep-ikramlılıqqa násiyatlawshı gúrrińler hám qosıqlar toplamı, Jalalatdin Rumiydiń «Másnaviy»leri,