Leksikologiya panin oqitiwda interaktiv usillardan paydalaniw
.pdfÁmeliy sabaqtıń texnologiyalıq kartası (6-sabaq)
Tema: Antonimler
Basqıshlar |
Iskerlik mazmunı |
|
|
waqtı |
Oqıtıwshı |
Student |
|
|
|
|
|
|
1.1. Temanıń maqseti, wazıypası, |
1.1. Temanı |
|
|
aktuallıǵı sóz etiledi. |
dápterine jazıp |
|
|
1.2. Sabaq barısında |
aladı. |
|
|
paydalanılatuǵın metodlar, |
1.2. Sorawlarǵa |
|
|
texnologiya haqkında túsinik beriledi |
awızsha juwap |
|
1-basqısh |
1.3. Tema boyınsha sorawlar beriledi. |
beredi. |
|
Kirisiw |
1. Sózlerdiń mánileri arasındaǵı |
|
|
(10 minut) |
qarama-qarsı qatnas. |
|
|
|
2. Sóz shaqapları qatnası jaǵınan |
|
|
|
antonimler qalay bólinedi? |
|
|
|
3. Kórkem ádebiyatta antiteza |
|
|
|
sıpatında qollanılıwına mısal |
|
|
|
keltiriw. |
|
|
|
2.1. Studentlerdı 2 toparǵa bólip, |
2.1. Túsinbegen |
|
|
sabaq barısı «úyretemiz-úyrenemiz» |
sorawların |
|
|
usılında alıp barıladı (1-qosımsha). |
soraydı hám |
|
2-basqısh. |
2.2. Bul ushın aldın 2-3-4-qosımshalar |
dápterine |
|
Tiykarǵı |
haqkında túsinik beriledi. |
juwapların jazıp |
|
60 minut |
2.3. 5-qosımsha túsindiriledi. |
baradı. |
|
|
2.4. Tapsırmalardı orınlawda |
2.2. Toparlar bir- |
|
|
leksiyadan, tarqatpa materiallardan |
biri menen pikir |
|
|
paydalanıwǵa ruxsat etiledi. |
alısadı. |
|
|
3.1. Sabaqtı juwmaqlaw, studentlerdı |
3.1. Úy |
|
|
bahalaw. |
tapsırmasın |
|
3-basqısh. |
3.2. Úy tapsırmaǵa 6-7-qosımshanı |
jazıp aladı. |
|
orınlap keliw. |
3.2. Qosımsha |
||
Juwmaqlaw. |
|||
|
tanısıw kerek |
||
10 minut |
|
||
|
ádebiyatlardıń |
||
|
|
||
|
|
dizimin jazıp |
|
|
|
aladı. |
|
|
|
|
22
1-qosımsha
«Úyretemiz – úyrenemiz» usılınıń ótkeriliw shәrti:
1.Oqıwshılar 2 toparǵa bólinedi.
2.Hәr bir toparǵa tómendegi tәrtiptegi 1 plakattan beriledi. leksikalıq
antonimler |
|
|
|
grammatikalıq antonimler |
|
|
|||
|
|
|
|
|
3.Topardaǵı studentler qollarına berilgen keste qaǵazlardan mәnisine qaray plakatqa ayırıp qıstıradı. Al antonimlerdiń bul eki túrine de kirmeytuǵın kespe qaǵazlardı ortadaǵı jolaqshadaǵı (bos orınǵa) qıstıradı.
4.Hәr bir topar óz plakatlarındaǵı jiberilgen kemshiliklerdi óz-ara plakatlardı almastırıp, dúzetiwi múmkin.
2-qosımsha
Hәr túrli túbirlerge iye bolǵan qaramaqarsı mánili sózler leksikalıq antonimler dep ataladı. Mısalı: uzın-kelte, arıq-semiz, batır-qorqaq.
3-qosımsha
1.Antonim – grektiń anti (qarsı) onima (at, atama) degen sózlerinen kelipshıqqan. -biy -li: biytәshwish-tәshwishli
-lı/-li -sız/-siz: aqıllı-aqılsız na : nasaz saz.
2.Birdey túbirdegi sózlerge grammatikalıq qosımtalardıń qosılıwı menen qarama -qarsı mәni ańlatatuǵın sózler grammatikalıq antonimler dep ataladı. Mısalı: Aqıllıaqılsız.
4-qosımsha
Antonimler tómendegi sóz shaqapları xızmetinde keledi:
1.Atlıq: kún-tún, dos-dushpan, jaqsılıq-jamanlıq.
2.Kelbetlik: úlken-kishi, qattı-bos, mazalı-ashshı.
3.Ráwish: әste-tez, joqarı-tómen, alǵa-artqa.
4.Feyil: ashıw-jabıw, bosatıw-qatırıw.
23
5-qosımsha
Toparlarǵa beriletuǵın kespe qaǵazlar
1.Shuǵla oynar bálent-páste.
2.Aqmaq penen toyǵa barıp tasqansha
Aqıllı menen tawǵa barıp tas qasha (tájik naqılı).
3.Ǵarrı da bol, jas ta bol
Qádirli bol tirińde (qırǵız naqılı).
4.Jaqsıǵa jaqsı bol, jamanǵa jaman Gúllerge gúl bolǵıl, tikenge tiken (Saadiy).
5.Aqıllı – aqılsız.
6.Baxıtlı – baxıtsız.
7.Nadan – dana.
8.Saz – nasaz.
9.Bay – jarlı.
10.Qızıllar – aqlar.
11.Sulıw, xoshirey.
12.Antonimler hár túrli sóz shaqaplarınan boladı.
13.Antonimler kórkem ádebiyatta antiteza xızmetinde keledi.
14.Keshte – keshqurın.
15.Túnde – yarım aqshamda.
16.Az-azdan, kóp-kópten.
17.Háreketti ańlatatuǵın sózler arqalı da antonimlik jubaylarjasaladı.
18.Qayǵılı – qayǵısız.
19.Biyúmit – úmidwar.
20.Biydárt – dártli.
21.Dártsiz – dártli.
22.Kontekstlik antonimler tekst ishinde óz-ara qarama-qarsı mánibildirip keledi.
23.Bir biyeden ala tay da, sur tay da tuwadı.
24.Bir elattan bay da, orta da shıǵadı.
|
|
|
6-qosımsha |
|
|
|
|
|
Hár birine 10 mısaldan jazıw |
|
|
Atlıq antonim |
Kelbetlik |
Ráwish antonim |
Feyil antonim |
|
antonim |
|
|
24
|
|
|
|
7-qosımsha |
3-qosımshadan |
paydalanıp |
«Qaraqalpaq |
tiliniń |
túsindirme |
sózligi»nen 10 gáp ishinde grammatikalıq antonimlerdi keltirip jazıń.
Úlgi: «Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi»nen antonimlergemısallar:
Aǵayin – jat sózleri abstrakt atlıqlar.
Aǵayin –tuwǵan - tuwısqan, urıwlas, ata-babaları tuwısqan adamlar.
Aǵayiniń |
kóp |
bolsa |
adam tiymes, |
Kesewiń |
uzın |
bolsa |
qolıń kúymes. (QQXN) (QQTS, I tom, 25-bet) |
Jat. Azamat e rdiń qádirin, aǵayin bilmes, jat biler. (QQXN)
(QQTS, II tom, 33-bet).
Aza–tamasha sózleri de abstrakt atlıqlar bolıp, ayırım waqıtlarda uzual mánide kelbetlik xızmetinde jumsaladı. Túsindirme sózliklerde
bul antonimler tómendegishe jumsaladı.
Aza (atl) qayǵı, matam.
Kóp jılasıp tuttım aza. (Berdaq) (QQXN) (QQTS, I tom, 31-bet).
Tamasha (atl) oyın – zawıq, oǵada qızıqlı, ayrıqsha, jaqsı kewilli.
Keliń, berman tanısayıq,
Kórset tamasha oyında. («Máspatsha»)
Azatlıq – qullıq sózleri óz-ara antonim abstrakt mánili atlıqlar bolıp, -lıq atlıq sóz jasawshısı arqalı kelgen. Túsindirme sózliklerde bul sózler tómendegishe mısallar arqalı berilgen.
Mısalı: Azatlıq (atlıq) Bostanlıq, darqanlıq, erkinlik.Aqtı gúwlep azatlıqtıń dáryası,
Háddiń joq baylawǵa shalqar saǵası. (K.Sultanov) (QQTS, III tom,34-bet).
Qullıq (atlıq) - Bendelik, tutqınlıq, erksizlik.Qápesteseń búlbil, azatsań dedi,
Hám máńgige qutıldıń qullıq torınan. (QQTS, III tom, 186-bet).
25
Ámeliy sabaqtıń texnologiyalıq kartası ( 7-sabaq )
Tema: Óz sózlik qatlam hám ózlestirilgen qatlamǵa tán sózler
Basqıshlar |
Iskerlik mazmunı |
|
|
waqtı |
Oqıtıwshı |
Student |
|
|
1.1. Tema haqkında qısqasha túsinik |
1.1. Temanı |
|
|
beredi. Sabaqta paydalanatuǵın |
dápterge jazıp |
|
|
metodlar túsindiriledi. |
aladı. |
|
|
1.2. Ótken temanı yadqa túsiriw ushın |
1.2. Berilgen |
|
1-basqısh |
sorawlar beriledi. Taza tema boyınsha: |
sorawlar hám oǵan |
|
1. Óz sózlik qatlam degende neni |
berilgen juwaplardı |
||
Kirisiw |
|||
túsinesiz? |
qısqasha jazıp |
||
(10 minut) |
|||
2. Qaraqalpaq tili leksikasında |
|
||
|
|
||
|
qaysı tildegi sózler ushırasadı? |
alıwı múmkin. |
|
|
3. Ózlestirmeler ana tilimizge qalay |
|
|
|
kirip kelgen, qanday sebepler menen |
|
|
|
hám t.b. |
|
|
|
2.1. Studentlerge óz sózlik qatlam hám |
2.1. Sabaq |
|
|
ózlestirmeler haqkında túsinik |
texnologiyası |
|
|
beriledi (1-qosımsha). |
boyınsha |
|
|
2.2. «Pochtashı» oyının |
túsinbegen |
|
|
shólkemlestiriw. (2-qosımsha). |
sorawların beredi. |
|
2-basqısh. |
2.3. Toparda islew qaǵıydasın |
2.2. Hár bir topar |
|
Tiykarǵı |
túsindiredi. |
ekinshi topardıń |
|
60 minut |
2.4. Kespe qaǵazlar. (3-qosımsha). |
bilmegenlerin |
|
|
2.5. Tapsırmanı orınlawda |
tolıqtıradı. |
|
|
sózliklerden paydalanıwǵa |
2.3. Topar |
|
|
bolatuǵınlıǵı eskertiledi. |
aǵazaları bir- |
|
|
|
birin qollap |
|
|
|
quwatlaydı. |
|
3-basqısh. |
3.1. Sabaqtı juwmaqlaydı, |
3.1. Úy |
|
studentlerdı bahalaydı. |
tapsırmasın |
||
Juwmaqlaw. |
|||
3.2. Úy tapsırma (4-qosımshanı) shárti |
dápterine jazıp |
||
10 minut |
|||
boyınsha orınlaw. |
aladı. |
||
|
26
|
1-qosımsha |
|
|
|
|
Óz sózlik qatlam |
Ózlestirmeler |
|
Hár qanday tildiń sózlik quramınıń |
Tilimizge basqa tillerden kirgen |
|
tiykarın kórsetetuǵın sózlik qatlam sol |
sózler ózgelik qatlam yamasa |
|
tildiń óz sózleri |
ózlestirmeler dep ataladı. |
|
bolıp tabıladı. |
|
|
Qaraqalpaq tiliniń óz sózlik qatlamı – |
Arab tilinen ózlesken sózler: |
|
bul onıń tiykarǵı tábiyatın kórsetetuǵın |
medrese, alım, qálem, jabbar, |
|
qaraqalpaq xalqınıń pútkil rawajlanıw |
mánzil, qıyal, pikir, zaman. |
|
tariyxı menen birge jasap kiyatırǵan |
Parsı-tájik tilinen: dárt, tárezi, taxta, |
|
sózlik quramdaǵı milliy |
badam, paxta, kir, dáliz, shıra,záń, yosh, |
|
ózgesheliklerdiń tiykarǵı kórinislerinen |
jániwar, úmit hám t.b. |
|
derek beretuǵın sózlerdiń jıynaǵı. |
|
|
Rus tilinen: doktor, zavod, sud hám |
||
Mısalı: ata, ana, suw, nan, jaqsı, jaman, |
||
t.b. Mısalı: keńse, shirkew, |
||
aq, kók, sen, júz, kel, ket, men, qız, ul |
||
kát,samawrın, gerbish sózleri |
||
hám |
||
qaraqalpaq ádebiy tiline qáliplesip, |
||
t.b. |
||
enisip ketti. |
||
|
||
|
|
|
Qaraqalpaq tilinde basqa tillik shıǵısqa |
Rus tili arqalı basqa tillerden: grekshe: |
|
iye sóz túbirlerinen qaraqalpaqsha sóz |
alfavit, grammatika, teatr, |
|
jasawshılardıń járdemi menen paxta |
leksikon, klimat. |
|
(tájikparsısha)+shılıq, kesh, súwret |
Latın tilinen: dekan, gumanizm, |
|
(arab)+ shi, shilik hám t.b. Bunday |
rektor, respublika, globus, gradus. |
|
sózler de óz sózlik qatlamǵa kiredi. |
|
|
Nemes tilinen: sement, rota, balet, |
||
|
||
|
shtab, fartuk, lager, orden, kran. |
|
|
|
|
|
Anglichan tilinen: vokzal, basketbol, |
|
|
dollar, kross, djemper, tramvay. |
|
|
Fransuz tilinen: bufet, sheben, |
|
|
kapitan, kotlet, bloknot, janr t.b. |
|
|
2-qosımsha |
«Pochtashı» oyınında topar menen birge islew qaǵıydaları
1.Muǵallim studentlerdi 4 toparǵa bóledi.
2.Hár toparǵa 1 xat beredi.
3.Hәr xatta 10 tekstten jazıladı.
4.Studentler tekstti mazmunına qaray taxtada yamasa stoldıń ústindeturǵan qutıshalarǵa saladı.
5.Hәr bir student ózine tiyisli tekstti dәpterine jazıp hәm tallapqoyıwı kerek.
6.Muǵallim qutıshaǵa kelip túsken tekstlerdi studentler menen birgetekserip, durıs yaki nadurıslıǵın anıqlaydı.
27
7.Qutıshanıń sırtına jazılǵan temaǵa tekst mazmunı sәykes kelse oqıwshılar óz ózinen 4 toparǵa bólinedi.
8.1- qutısha – rus tilinen ózlesken sózler.2- qutısha – arabsha ózlestirmeler.
3- qutısha – parsısha-tәjikshe ózlestirmeler. 4- qutısha – russha-internaсional terminler.
9.Kespe qaǵazda astı sızılǵan sózlerdiń mәnileri de túsindiriliwikerek.
3-qosımsha
Hár bir toparǵa mólsherlengen kespe qaǵazlar mazmunı
1-toparǵa
1.Jay un jaǵasında ósken bayterek
Túbi bir shaqası mıń bolar demek (I.Yu.) (arab).
2.Ánes, málik ekki kisi
Payǵambardıń sa abası (Berdaq) (arab).
3.Ustazlıs etken jalıqpas (parsısha).
4.Biydárt penen dártlesseń
Qabırǵań qalmay sógiler (parsısha).
5.Badam qabaq piste murın (parsısha).
6.Fermerler TTZ markalı traktordı aldı (russha).
7.Keshki samoletta baraman, kútip alıń (russha).
8.Bilegimde kúshim bar,
Batırman dep maqtanba (terme) (mońǵol).
9.Baxıt qonıp basıma, úlkeydim dep maqtanba (terme. arab t.).
10.Kórip joldas bolmańlar, rá imsiz zalımǵa (parsı t.).
2-toparǵa
1.Kiyim kerek bolsa sotsa ber, sot arqalı alasań (Á.Atajanov).
2.Dala – stadion, quyash otlı top,
3.Batıs gorizontsa zıńǵıdı áne (I.Yu.).
4.Basketbolshı qızlar komandasınday, Júytkip barar jalań ayaq jeyranlar (I.Yu.).
5.Bir aqsham miyman boladı (Qen) – (parsısha).
6.Suwǵa ózleriniń de miyri qanadı (parsı) (Qen).
7.Ayaqları shınjırlı palwanlardıń biri (Aen) – parsı-tájikshe.
8.Ísırapıl úrgin úrgendey, Qarajannıń basına (Aen) – arabsha.
9.Malıńnan baj almas (AEN) – arabsha.
10.Sonsha nege bad urasań eneǵar (AEN) – parsısha (jamanlıq etiw).
28
3- |
toparǵa |
1.Mineral tóginler ákelindi (russha).
2.Ol mektep-internatta oqıydı (russha).
3.Nókiste Tashkent agrar universitetiniy filialı bar (russha).
4.Lashı shólde qalmasın (arab-parsı).
5.Kórmegenge lap boldı (parsı).
6.&urdı úsh-tórt aylandı (arabsha).
7.Batırım ladan bolmasın (arab).
8.Atam onda sáste bolıp jatsa (parsı).
9.Biz de júrgen tawdı gezgen sálender (parsı).
10.Qala sándegine kelip turdı (parsı).
4- |
toparǵa |
1. Pedagog – ullı kásip iyesi (r-i).
2. Universitet ilimpazlarınıń ilim tarawları boyınsha jetiskenlikleri kóp (r-i).
3.Konstitusiya – baxıt nızamı (r-i).
4.E.Qutıbaevtı jáhánniń kúshli sportshıları jaqsı tanıydı (r-i).
5.Tawıs qustay sılandı (a).
6.Táǵdir alladan, sebebi dushpannan (AEN) – arabsha.
7.Támbisin onıń biz berdik (parsısha).
8.Wázir tilla sarayda tánha edi (parsı).
9.Táńir sálemin berdi (a).
10.Bayshubarım aq siyneme basılsın (p).
Úyge tapsırma (4-qosımsha)
«Edige» hám «Alpamıs» dástanlarınan arabsha hám parsısha ózlestirmelerdi gáptiń ishinde keltirip hám O.Bekbawlov, Q.Mámbetnazarovtıń avtorlıǵındaǵı «Qaharmanlıq dástanlarındaǵı ózlestirme sózlerdiń túsinigi» (Nókis: Bilim, 1992) kitabınan mánilerin jazıp keliw.
«Edige» dástanındaǵı ózlestirmeler
Arabsha |
Parsısha |
|
|
|
|
29
Ámeliy sabaqtıń texnologiyalıq kartası ( 8-sabaq )
Tema: Dialektlik jaqtan qaraqalpaq tili leksikası
Basqıshlar |
Iskerlik mazmunı |
|
|
waqtı |
|
|
|
Oqıtıwshı |
Student |
||
|
1.1. Temanıń maqseti, aktuallıǵı, |
1.1. Temanı |
|
|
áhmiyetliligi haqkında aytıladı. |
dápterge jazıp |
|
|
Dialektizmler, olardıń túrleri. |
aladı. Sorawlarǵa |
|
|
1.2. Ótilgen temalardı yadqa túsiriw |
juwap beredi. |
|
1-basqısh |
ushın sorawlar beredi. |
|
|
1. Ózlestirmeler degenimiz ne? |
|
||
Kirisiw |
|
||
2. Túrkiy tillerge ortaq sózler |
|
||
(10 minut) |
|
||
degende neni túsinesiz? |
|
||
|
|
||
|
3. Arab tilinen sózler tilimizge |
|
|
|
qanday jollar menen kirip kelgen? |
|
|
|
4. Internasional terminler hám onıń |
|
|
|
mazmunın túsindiriń? |
|
|
|
2.1. Sabaqta leksiya tekstinen, |
2.1. Oqıtıwshıǵa |
|
|
shınıǵıwlar toplamınan, mısallardı |
túsinbegen |
|
|
tańlaw ushın kórkem shıǵarmalardan |
sorawların beredi. |
|
|
paydalanıwǵa bolatuǵınlıǵı |
2.2. Juwaplardı |
|
|
eskertiledi. |
tolıqtıradı. |
|
2-basqısh. |
2.2. 1 hám 2-qosımsha túsindiriledi. |
2.3. Kesteni |
|
Tiykarǵı |
2.3. 3-qosımshadaǵı kesteni 2 toparǵa |
toltıradı. |
|
60 minut |
bólinip toltırıń. Tekst 2 toparǵa da |
2.4. Berilgen |
|
|
beriledi. |
sorawlarǵa toparı |
|
|
2.4. Studentler toparǵa bólinedi. Hár |
menen birge juwap |
|
|
birine wazıypa beriledi. 4-qosımsha. |
beredi. |
|
|
2.5. Tayarlaǵan prezentasiyasın |
|
|
|
kópshilikke usınadı. |
|
|
|
3.1. Sabaqtı juwmaqlaydı, |
3.1. Úy |
|
3-basqısh. |
oqıwshılardıń juwaplarına qarapball |
tapsırmasın |
|
qoyıladı. |
shártine sáykes |
||
Juwmaqlaw. |
|||
3.2. Úy tapsırması ushın 5- qosımsha |
orınlaw |
||
10 minut |
|||
beriledi. |
kerekligin jazıp |
||
|
|||
|
|
aladı. |
30
1-qosımsha
Dialektizmler – belgili aymaqtaǵı xalıqtıń sóylew tilindegi ózgeshelik. Dialektler óz ishine sóylesimlerdi aladı.
N.A.Baskakovtıń klassifikaсiyası:
Qaraqalpaq tili dialektleri
Arqashıǵıs |
|
Qubla-batıs |
|
|
|
N.A.Baskakovtıń klassifikasiyası:
Қарақалпақ тили диалектлери
Arqashıǵıs |
|
|
Qublabatıs |
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Sóylesimleri |
|
|
Sóylesimleri |
|
|
||
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Nókis rayonı |
|
|
Tórtkúl sóylesimi |
|
|||
|
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kegeyli |
|
|
Beruniy sóylesimi |
|
|||
|
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Xojeli |
|
|
Ámiwdәrya sóylesimi |
|
|||
|
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Shımbay |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
Ellikqala sóylesimi |
|
||
|
|
|
|
|
||||
|
Qaraózek |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Shomanay |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Qanlıkól |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Taxtakópir |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Qońırat |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Moynaq |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
31