Leksikologiya panin oqitiwda interaktiv usillardan paydalaniw
.pdfPirniyazova A.Q., Shınnazarova S.J.
HÁZIRGI QARAQALPAQ
ÁDEBIY TILI (LEKSIKOLOGIYA)
PÁNIN OQÍTÍWDA
INTERAKTIV USÍLLARDAN
PAYDALANÍW
Nókis-2014
2
Alǵı sóz
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilin úyretiwde studentlerdiń oy-órisin, til baylıǵın rawajlandırıw, ádebiy til normaların saqlap sóylesiw, til mádeniyatına ayrıqsha kewil bóliw, sabaqqa jańasha dóretiwshilik penen qatnas jasaw - búgingi kúnniń alǵa qoyǵan wazıypası. Jaslardı bilimli, mádeniyatlı, óz Watanına sadıq azamat etip tárbiyalawda qaraqalpaq tili sheshiwshi áhmiyetke iye. Leksikanı úyreniw arqalı studentlerdiń til haqqındaǵı túsinigi, oy-órisi rawajlanadı, tillik materiallarǵa ilimiy kóz-qaras penen baha beredi.
Elimizde tálim-tárbiya prosesin ilimiy tiykarda shólkemlestiriw, jetilistiriw hám nátiyjeliligin arttırıw maqsetinde zamanagóy pedagogikalıq texnologiyalardı oqıw prosesine endiriw dawam etpekte.
Búgingi kúni mámleketimizdiń barlıq tarawları sıyaqlı bilimlendiriw sistemasına da ózine tán jańalıqlar kelip kirmekte. Ásirese, bilimlendiriw sistemasın texnologiyalastırıw, bilimlendiriw nátiyjeliligin asırıw hám jámiyetlik
ómirge kelip kirgen jańa pedagogikalıq texnologiyalardı oqıw prosesinde qollanıw tiykarǵı máselelerden biri.
Usı wazıypalardı orınlaw maqsetinde pedagogikalıq instituttıń Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi toparlarında oqıtılatuǵın Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili (leksikologiya) páni boyınsha ámeliy sabaqlarǵa texnologiyalıq kartalar islep , jańasha sabaq úlgilerin berdik. Oqıtıwshı óz tájiriybesinen kelip shıǵıp olardı jáne de jetilistiriwi, basqasha metodlardı qollanıwı da múmkin. Degen menen bul metodikalıq qollanbanıń oqıtıwshılarǵa járdemi tiyedi degen úmittemiz.
Avtorlar
3
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili (leksikologiya) páni boyınsha ámeliysabaqtıń texnologiyalıq kartası (1- sabaq)
Tema: Sózdiń leksikalıq hám grammatikalıq mánileri
Basqıshlar |
Iskerlik mazmunı |
|
|
waqtı |
Oqıtıwshı |
Student |
|
|
|
|
|
|
1.1. Temanıń «Sózdiń leksikalıq hám |
1.1. Temanı |
|
|
grammatikalıq mánileri» dep |
dápterine jazadı |
|
|
atalatuǵınlıǵın, maqsetin, áhmiyetin |
hám sorawlarǵa |
|
|
túsindiredi. |
awızsha juwap |
|
|
1.2. «Aqılǵa hújim» usılınan |
beredi. |
|
|
paydalanıp, oqıwshılardıń tema |
|
|
1-basqısh |
boyınsha túsinigin anıqlaydı. |
|
|
Kirisiw |
1. Leksikalıq máni degende neni |
|
|
(10 minut) |
túsinesiz? |
|
|
|
2. Grammatikalıq máni degenimiz ne? |
|
|
|
3. Leksikalıq hám grammatikalıq |
|
|
|
mánilerdiń parqı nede? |
|
|
|
1.3. Tema boyınsha shınıǵıw, |
|
|
|
tapsırmalardı orınlaytuǵınlıǵıneskertedi. |
|
|
|
|
|
|
|
2.1. Studentlerdi 2 toparǵa bólip, hárbir |
2.1. Túsinbegen |
|
|
toparǵa wazıypa beriledi. |
sorawların beredi. |
|
|
1-toparǵa sózdiń leksikalıq mánisi |
|
|
|
boyınsha túsinigin jazıw; |
|
|
|
2-toparǵa sózdiń grammatikalıq |
|
|
|
mánisi boyınsha túsinigin jazıw |
2.2. Bir topar |
|
2-basqısh. |
tapsırıladı (2-qosımsha). |
ekinshi topardıń |
|
2.2. Topardı islew qaǵıydası menen |
bilmegenlerin |
||
Tiykarǵı |
|||
tanıstıradı. |
tolıqtıradı. |
||
60 minut |
|||
2.3. Tapsırmanı orınlawda leksiya |
2.3. Hár bir topar |
||
|
|||
|
teksti, tarqatpa materialdan |
aǵzaları birbirine |
|
|
paydalanıw múmkinshiligi eskertiledi |
járdem beredi. |
|
|
(1-qosımsha). |
|
|
|
2.4. Studentlerge «Galereya» usılı |
|
|
|
boyınsha tapsırmalardı orınlaw |
|
|
|
túsindiriledi. |
|
|
3-basqısh. |
3.1. Sabaqtı juwmaqlaydı. |
3.1. Úy |
|
Studentlerdiń bilimin bahalaydı. |
tapsırmasın |
||
Juwmaqlaw. |
|||
3.2. Úy tapsırmaǵa (3-qosımshanıń |
dápterine jazıp |
||
10 minut |
|||
shártine qaray orınlaw). |
aladı. |
||
|
4
1-qosımsha
«Galereya» usılınıń ótkeriliw tártibi
1.Hár bir topar ózlerine bekitilgen tapsırmanı hám túsiniklerin qaǵazǵa jazıw arqalı tolıqtıradı.
2.Toparlardıń plakatları awmastırılıp, olar jazbay ketken maǵlıwmatlar qarsılas topar tárepinen basqa reńdegi sıya menen jazıp tolıqtırıladı.
3.Hár bir topar sárdarı ózleriniń jazǵan maǵlıwmatların plakatqa qarap túsindirip beredi.
4.Sorawlarǵa qaysı topar qansha kóbirek maǵlıwmat jazǵanı sanalıp, bilimi bahalanadı.
Sózdiń leksikalıq mánisi
1.1. Hár bir sózdiń leksikalıq mánisi boladı.
2.2. Sózdiń óz aldına jeke turǵanda bildiretuǵın mánisi leksikalıq máni bolıp esaplanadı.
3.3. Mısalı: Kitap – oqıw quralınıń atı, arab tilinen kirgen sóz hám t.b.
2-qosımsha
Sózdiń grammatikalıq mánisi
1.1. Hár bir sózdiń mánisi boladı, sol arqalı sóz shaqaplarına ajıratıladı.
2.2. Sózlerdi toparlarǵa bólip, olardıń ańlatatuǵın grammatikalıq mánisin anıqlawǵa boladı.
3.3. Sózdiń gáp ishindegi grammatikalıq mánilerin grammatikalıq tallaw arqalı anıqlaymız.
4.4. Mısalı: Kitap – atlıq, I-bet, ǵalabalıq atlıq, konkret atlıq hám t.b.
3- qosımsha
Tekst boyınsha ámeliy jumıs
(Tekstten astı sızılǵan sózlerge semantikalıq tallaw jasań)
Amaniyaz degen jigit Seremurat bajbannıy qızın sol awıldaǵı bir jigit alaman dep ayttırıp júredi. Bir kúnleri qız ayttırıp júrgen jigitin jaratpay, basqa bir táwir kórgen jigitine turmısqa shıǵadı.
Qızdan pánt jegen jigit qızdı men de muyatıp, oǵan pánt bereyin degen oyǵa keledi. Usı maqsette qızdıń túsken jerine barıp, oǵan hár túrli sózler aytıp, kemsitedi, qızdıń ashıwına jónsiz tiyedi. Ashıwlanǵan qız, mına bir awız juwap penen, kerisinshe jigittiń ózine pánt beredi.
5
Dáryanıń balıǵı aq boladı,
Kóldiń balıǵı kók boladı,
Senińdey jónsiz jilliler
Júrip-júrip bir kúni joq boladı
(Qaraqalpaq folklorı, Nókis, 1982. XI tom, 207-bet).
4-qosımsha
Mısallardı leksikalıq hám grammatikalıq tallaw
1.Ilim eki qıylı boladı, biri qálbinde boladı. Onı paydalı ilim delinedi. Ekinshisi tilde boladı: ol adam balasına Alla taalanıń jibergen hújjeti.
2.Kimde-kim ata-anasına jaqsılıq qılsa, ózine sonsha jaqsılıq nurı jawadı, Alla taala onıń ómirin zıyada qıladı.
3.Kimde - kim birewge zárer berse, Alla taala oǵan da zárer jetkizedi, kimde kim birewdi mashaqatqa salsa, Alla taala onıń ózin de mashaqatqa saladı.
4.Danalar aytqan eken: - ilimsiz adam - jáhil, ónersiz adam - jalqaw, dossız adam – baqıldur.
Tapsırmanıń shárti: 1. Berilgen 4 gáptiń ishinen hár birinen 2 sózge leksikalıq tallaw jasań. (Mısalı: ilim, qálb, ata-ana, hújjet hám t.b.).
2. Berilgen mısallardı semantikalıq toparlarǵa bólip, grammatikalıq mánilerin anıqlań. (Mısalı: ilim, til, qálb, adam balası, Alla taala – atlıq, ilim delinedi, jaqsılıq qılsa, zıyada qıladı, - feyilhám t.b.).
5-qosımsha
Shınıǵıw. Sózlerdiń leksikalıq hám grammatikalıq mánilerin anıqlań.
Ne degen menen hayal kirip-shıǵıp turǵan úydiń otırıs-turısı ózgeshe ǵoy. Xojalıqtıń awırmanlıǵına qoldasqanın bılay qoyǵannıń ózinde barlı-joqlı dásturxandı jayıp, kel-kettiń sánin kelistiredi. Qońsı-qoba menen alıs-beris qılıp, birin-birine juǵıstırǵanın aytsesh. Qullası, xojalıqtıń shırayın shıǵarıp, onı birewden ilgeri, birewden keyin qılıwǵa uytqı bolatuǵın hám sol…
Bulardıń barlıǵı xojalıq iyesi – Dúysen ǵarrınıń kókiregine xat penen qálemdey. Úlken úyge ne kerek bolsa kishi úyge de sol kerek degen gáp bar. Onıń menen xojalıq urshıqtay úyirilip kete berse eken. Bárine de ózi júrmese bolmaydı. (Yu.Alimbetov «Perzenttiń ájeli»)
6
Ámeliy sabaqtıń texnologiyalıq kartası (2-sabaq) Tema: Sózdiń kóp mániligi (polisemiya)
Basqıshlar |
Iskerlik mazmunı |
|
waqtı |
|
|
Oqıtıwshı |
Student |
|
|
|
|
|
1.1. Temanıń maqseti, aktuallıǵı, |
1.1. Temanı |
|
áhmiyetliligi haqqında aytıladı. |
dápterine jazadı, |
|
1.2. Studentlerdiń sabaqqa qatnasın, |
berilgen |
|
tayarlıǵın anıqlaydı. |
sorawlarǵa awızsha |
1-basqısh |
1.3. Ótilgen hám endi ótiletuǵın tema |
juwap beredi. |
Kirisiw |
boyınsha qısqasha sorawlar beriledi. |
|
(10 minut) |
1) Bir mánili sózler degenimiz ne? |
|
|
2) Kóp mánili sózler degenimiz ne? |
|
|
Mısallar keltiriń. |
|
|
1.4. «Kishi toparlarda islesiw» usılı |
|
|
qollanıladı (1-qosımsha). |
|
|
2.1. Studentlerdi sanına qaray 3 toparǵa |
2.1. Tema boyınsha |
|
bóledi, tapsırmalar kespe qaǵaz túrinde |
túsinbegenlerin |
|
beriledi (2-qosımsha). |
soraydı. |
|
2.2. Tapsırmanı orınlawda tarqatpa |
2.2. Sorawlar |
|
materiallardan, shınıǵıwlar toplamınan |
beredi. |
2-basqısh. |
paydalanıwǵa ruxsat etiledi. |
|
Tiykarǵı |
2.3. Studentlerdiń bergen juwapların |
|
60 minut |
analizleydi, bahasın aytadı, joljoba |
2.3. Toparlarda |
|
kórsetedi. |
jumıs payıtında óz- |
|
2.4. 3-qosımshanı jazıp alıwı hám usı |
ara sorawlarına |
|
tiykarda 4-qosımshanı orınlawkerekligi |
juwaplardı |
|
tapsırıladı. |
tolıqtıradı. |
|
|
|
|
3.1. Sabaqtı juwmaqlaydı. |
3.1. Úy tapsırmanı |
|
Studentlerdiń toparlarda jumıs |
shártine sáykes |
3-basqısh. |
islewine, bergen juwaplarına qarap |
orınlawdı jazıp aladı. |
Juwmaqlaw. |
bahalaydı. Toparlarǵa ulıwma ball |
|
10 minut |
qoyadı. |
|
|
3.2. Úy tapsırması ushın test beredi.(6- |
|
|
qosımsha). |
|
|
|
1-qosımsha |
Kishi toparlarda islewdiń qaǵıydaları
1.Talabalar óz sherikleriniń pikirlerin inabatqa alıwı.
2.Óz toparındaǵılarǵa járdem beriwi.
3.Juwapkershilik penen orınlaw.
4.Tártipsizliklerge jol qoymaw.
5.Óz-ara húrmet-itibar menen qatnasta bolıw.
7
2-qosımsha
Kishi toparlarǵa beriletuǵın tapsırmalar
1-topar
1. Sózdiń leksikalıq mánileriniń túrleri qanday?
2-topar
2.Sózdiń bir mániligi hám kóp mániligi haqkında qaysı ádebiyatlarda sóz etilgen?.
3.Sózdiń kóp mániligi - polisemiya degenimiz ne?
3-qosımsha
kóp mániligi:
Tiykarǵı mánisi |
|
kósheniń |
|
(bir mániligi) |
|
||
|
aydıń |
||
Ayaq - janlı zatlardıń denesinińbir |
|
||
Ayaq |
jıldıń |
||
bólegi, múshesi. |
|||
|
istiń |
||
|
|
||
|
|
sabaqtıń |
4-qosımsha
Kóz, bet, bas sózleriniń kóp mánilik arqalı túrleniwin sxema túrinde kórsetiń.
5-qosımsha
Tekstten astı sızılǵan sózlerdiń leksikalıq mánilerin - tuwra,awıspalı hám kóp mánililigin anıqlań.
Ǵarrılardıń sóylesiklerinen: Dúnyadaǵı eń awır júk te, jeńil júk te – muhabbattıń júgi. Onı jáne de salmaqlandırıw da, jeńilletiw de hárkimniń ózinen ǵárezli.
- Dúnyada e ń názik sabaq ta, mıqlı sabaq ta muhabbattıń sabaǵı, onıúziw de qayta bekkemirek qılıw da hárkimniń ózinen ǵárezli.
Adamnıń ózine qurǵan dozaǵı - óz muhabbatına qıyaneti. Onnan da awırdozaǵı
– kúnshilligi!
Adamnıń ózine qurǵan beyishi – kisilerge jaqsılıǵı, muhabbatınaisenimi (T.Qayıpbergenov).
8
6- qosımsha
Testler
1.Nominasiyalıq usıl arqalı leksikalıq mánilerdiń bildiriliwi qaysı qatarda durıs? A. Leksikalıq mániniń zatqa tikkeley qatnası tiykarında tuwra atawı yamasa
uqsaslıq belgilerine qaray ekinshi zattı awıspalı ataw prosesi.
V.Nominasiyalıq usıl – bul omonimlik mánis penen barabar túsinik. S. Nominasiyalıq usıl – sózlerdi leksikologiyalıq analizlew.
D.Nominasiyalıq usıl – frazeologizmlerdi analizlewde qollanıladı.
2.Mısalı: Naǵıslı oramal, oramal oraw sózleri óz-ara qaysı belgilerineqaray birikken?
A.Zatlıq – logikalıq qatnasına qaray.
V. Semantikalıq baylanıs dárejesine qaray. S. Ekspressivlik sinonimlik mánisine qaray.D. Kommunikativlik xızmetine qaray.
3. Tillerdiń leksikasın izertlep úyreniwdegi tiykarǵı aspektlerdiatań. A. strukturalıq, sosiologiyalıq
V. Etnolingvistikalıq, salıstırmalı
S.Sosiolingvistikalıq, sistem-semasiologiyalıqD. etimologiyalıq, dástúriy
4.«Sóz-bul eń tiykarǵı kategoriya» degen pikirdi qaysı ilimpaz aytqan?A. Vamberi
R.A.BudagovS. S.Malov
D.E.Berdimuratov
5. . «Biz bir tilde sonsha mánisi birdey, biri ekinshisin qalay bolsa solay awmastıra alatuǵın, nátiyjede biri ekinshisin biykarlaytuǵın eki sózdiń bolmaytuǵınına tolıq isenemiz»
Bul pikir kimge tiyisli?A. N.A.Baskakov
V.D.Nasırov S. S.E.Malov D. V.Belinskiy
6.Awıspalı mánili gápti tabıń.
A.Qáddin tutıp, tawdıń basın gózlediV. Qáhárlenip jol tanabın quwırdı S. Bir bolmas talaptıń parqı
D.Shofer jigit mashinanı tabanda izge burdı
Tapsırmanıń shárti:
Ótilgen tema boyınsha hár bir student 5 testten dúzip keliwi kerek.
9
Ámeliy sabaqtıń texnologiyalıq kartası (3-sabaq) Tema: Awıspalı mánili sózler
Basqıshlar |
Iskerlik mazmunı |
|
waqtı |
|
|
Oqıtıwshı |
Student |
|
|
|
|
|
1.1. Tema: Awıspalı mánili sózler. |
1.1. Temanı |
|
Temanıń oqıw rejesine sáykesligi, |
dápterine jazıp |
|
aktuallıǵı haqqında aytıladı. |
aladı, sorawlarǵa |
|
1.2. Oqıwshılardıń sabaqqa qatnası, |
awızsha juwap |
|
barısı tekseriledi. |
beredi. |
|
1.3. «Aqılǵa hújim» usılı |
|
1-basqısh |
paydalanılıp, sorawlar beriledi. |
|
Kirisiw |
1) Sózdiń awıspalı mánisi degen ne? |
|
(10 minut) |
2) Sózdiń awısıwınıń qanday túrleribar? |
|
|
3) Metaforalıq awısıw, onıń qanday |
|
|
túrleri bar? |
|
|
4) Metonimiyalıq awısıw hám |
|
|
sinekdoxanıń bir birine uqsaslıqhám |
|
|
parqı nede? |
|
|
|
|
|
2.1. Studentlerdi 3 toparǵa bóledi sabaqta |
|
|
qollanılatuǵın texnologiyanıtúsindiredi. |
|
|
(1-qosımsha). |
|
|
2.2. Sabaqta leksiya tekstlerinen, |
|
|
shınıǵıwlar toplamınan, mısal alıwushın |
|
2-basqısh. |
kórkem shıǵarmalardan paydalanıwǵa |
|
bolatuǵınlıǵı eskertiledi. 3-qosımsha |
|
|
Tiykarǵı |
|
|
túsindiriledi. |
|
|
basqısh 60 |
|
|
2.3. Kespe qaǵazlardı tarqatadı. |
|
|
minut |
|
|
2.4. Bumerang texnologiyası, klaster |
|
|
|
|
|
|
usılınan (2-qosımshadaǵı) shártti |
|
|
orınlawdı tapsıradı. |
|
|
2.5. 4-qosımshadan materiallar |
|
|
tarqatıladı. |
|
|
|
|
|
3.1. Sabaqtı juwmaqlaydı. |
|
|
3.2. Toparlarǵa ulıwma ball olardıńjeke |
|
|
ózleriniń túsiniklerin qosımsha sorawlar |
|
3-basqısh. |
berip, awızeki pikirin bildiriwi arqalı |
|
Juwmaqlaw. |
tolıqtırǵanlıǵı ushın qoyıladı. |
|
10 minut |
3.3. Kórkem shıǵarmalardan sózdiń |
|
|
awısıwına mısallar jazıp keliwdi |
|
|
tapsıradı. |
|
|
|
|
10
1-qosımsha
Topar menen islesiw qaǵıydaları
1.Taxtaǵa 3 plakat ildiriledi. 1 plakatta kúnniń súwreti sızılıp, ortasına metafora, ekinshisine metonimiya, úshinshisine sinekdoxa dep jazıladı.
2.Muǵallim tárepinen kespe qaǵazlar tarqatılıp, hár birinde sóz awısıw usılları boyınsha maǵlıwmatlar, mısallar beriledi.
3.Oqıwshılar usı maǵlıwmatlardı, mısallardı óz sáykes plakatına aparıp quyash súwretinen nurlardı shıǵarıwı kerek, yaǵnıy kespe qaǵazlardı qıstırıw kerek.
4.Kespe qaǵazlar qıstırılǵannan keyin oqıtıwshı topar boyınsha hám sorawlar beriw arqalı bahalaydı.
|
|
|
|
|
2-qosımsha |
|
|
Metafora |
Metonimiya |
|
Sinekdoxa |
||
|
|
|
|
|
3-qosımsha |
|
|
Sózdiń tuwra mánisi |
|
|
Sózdiń awıspalı mánisi |
||
|
Til |
|
|
Til |
|
|
Túlki |
Haywan |
qoyan |
Túlki |
Adam |
qoyan |
|
Hárre |
eshek |
Hárre |
eshek |
|||
|
|
|||||
|
Jolbarıs |
|
|
Jolbarıs |
|
|
|
|
|
11 |
|
|
|