Qaraqalpaq tilinde tenles eki komponentli frazeologizmler

Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń tilde qollanılıw ózgesheliklerin esapqa ala otırıp, olardı eki baǵdarda qarastırıwdı maqul kórdik:

1.Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń ádebiy tildegi stillik qollanılıwı.

2.Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń avtorlıq qollanılıwǵa qaray ózgeriwi.

Qırǵız tiliniń frazeologizmleri boyınsha izertlewshisi A.P.Nazarov

«Frazeologizm quramındaǵı teńewler frazeologizmniń ekspressivliligin kúsheyte otırıp, tildiń eń áhmiyetli bolǵan kórkemlew qurallarınıń birine aylandıradı»,1 - dep frazeologizmler quramındaǵı teńewlerdiń áhmiyetin júdá durıs kórsetedi.

Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmler arasındaǵı teńew sıpatındaǵı túrleri belgili orındı iyeleydi. Olar tiykarınan kelbetlik jasawshı qosımtalar (-day, -dey, -tay, -tey) formasında keledi: ingendey qayısıp, botaday bozlaw (ingendey//botaday); tastay batıp, suwday sińiw (tastay//suwday); ayranday atlap, gúbidey pisiw (ayranday//gúbidey); aspan ayaday, jer tebingidey (ayaday//tebingidey), t.b.

Jazıwda, sóylewde pikirdiń ıqshamlılıǵı, kórkemliligi hám onıńótkirliginiń artıwı ushın tildegi hár qıylı kórkemlew quralları keńpaydalanıladı. Hár qanday ádebiy shıǵarmanıń kórkemliligi onıń tiliarqalı, ondaǵı kórkemlew quralları arqalı kórinedi. A.Bekbergenov tildegibunday kórkemlew quralların leksikalıq hám

Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde kórkemlew qurallarınıń barlıǵı derlik ushırasadı. Solardıń ishinde teńles eki komponentli frazeologizmler kórkemlik qurılısı jaǵınan hár qıylı bolıp keledi. Olardıń kópshiliginde derlik teńew, epitet, giperbola, litota sıyaqlı poetikalıq til úlgileri kórinedi.

Qaraqalpaq tilinde teńew sıpatında teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń ishinde teńewlik máni (obraz) shıǵıs sepliginiń jáne - sha/she qosımtaları arqalı da jasalǵan túrleri gezlesedi: sútten aq, suwdan tınıq; mal móńireskenshe, adam tilleskenshe; áne mine degenshe, aytıp awzınjumǵansha t.b.

Ádebiy shıǵarmalarda kóp ushırasatuǵın tillik modellerdiń biri -epitet túrindegi teńles eki komponentli frazeologizmler. Epitettiń gápishinde beriliwi shıǵarma tiliniń kórkemligi, tásirliligin arttırıp, emoсionallıq-ekspressivlik boyawın kúsheytiwge sebepshi bolatuǵınlıǵı

61

belgili. Epitet túrindegi teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń qurılısı tómendegishe boladı:

1. Quramındaǵı jup aǵzalar kóbinese ataw formasında keledi: alma moyın, arshan tós; qara suw, qara ter (bolıw); aq kóylek, kók kóylek.

2. Teńles (parallel) bolǵan komponentlerdiń bir aǵzası tartımlanǵan túrde e di: e tegi e lpi, jeńi jelpi; tamaǵı tok, kóylegi kók; sırtı pútin, ishi tútin; sırtı jıltıraq, ishi qaltıraq, t.b.

3. Túbirge (leksemaǵa) kelbetlik jasawshı (-li, -li) qosımtalarınıń jalǵanıp keledi: aq shashlı, sarı tisli; bir sırlı, segiz qırlı, t.b.

Stillik figuralar - oydı kórkemlep jetkeriwdiń, sheshenlik penen sóylewdiń usılları. Olar erkin sóz dizbeklerinde de, frazeologizmlerde de boladı. Kontekste bular jazıwshınıń jeke stili, sóz qollanıw sheberligine qaray jumsaladı. Haqıyqatında da tildiń kórkemlew qurallarınıń ishinde stilistikalıq figuralar da úlken orın tutadı.

Teńles eki komponentli frazeologizmler quramında zattı yamasa qubılıstı asıra súwretlew qurallarınıń biri bolǵan giperbolalar da ushırasadı: otız kún oyın, qırq kún toyın (qılıw); otız jerge ot jaǵıp, qırıq jerge qazan asıp; aq nayzanıń ushı menen, aq bilektiń kúshi menen; ay dese awzı bar, kún dese kózi bar; astıńǵı erni jer tirep, ústińgi erni kók tirep, t.b.

Sonıń menen birge, kúndelikli ómirge, turmısqa baylanıslı is-háreketti, kewilsezimlerin t.b. kórkemlep súwretleytuǵın frazeologizmler tilimizde júdá kóp ushırasadı. Xalıq er júrek, batır adamdı: arıslanday aybatlı, jolbarıstay ǵayratlı dep; al sabırlı, shıdamlı adamdı: suwǵa salsa batpaydı, otqa salsa janbaydı dep ekspressivlik boyawı kúshli bolǵan, oydı astarlı etip, kórkemlep jetkeretuǵın ıqsham úlgilerin orınlı túrde paydalanıp otırǵan.

Kórkem shıǵarmalarda belgili bir zat yamasa qubılıs júdá úlkeytip, asıra súwretlense, litotada kerisinshe, júdá kishireyttirilip beriledi. Litota kóbinshe erteklerde, dástanlarda, folklorlıq shıǵarmalarda ushırasadı: boyı bir qarıs, saqalı qırıq qarıs; aspan ayaday, jer tebingidey; tulpardıń tuyaǵı, suńqardıń qıyaǵı, t.b. Giperbola yamasa litota túrindegi frazeologizmlerdiń barlıǵınıń da quramında ulıwma teńles eki komponentli frazeologizmlerge tán bolǵan ses únlesligi, mánilik jaqtan sáykesligi hám forması jaǵınan birdeyligi saqlanǵanın kóriwimizgeboladı.

Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń ádebiy tilde qollanılıwın qarastırǵanımız-da teńew, epitet, giperbola sıyaqlı poetikalıq til úlgileriniń jiyi ushırasatuǵınlıǵı, al litota úlgisindegi teńles eki kompo-nentli frazeologizmler siyrek qollanılatuǵınlıǵı anıqlandı.

Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler sonıń menen birge antiteza, parallelizm, anafora túrinde de ushırasadı.

62

Antiteza - sóz dizbekleriniń qarama-qarsı mánide keliwi. Mısallar: bası sayran, ayaǵı oyran; sırtı pútin, ishi tútin; bası qızıq, sońı buzıq; suwıǵına tońıp, ıssısına kúyip, t.b.

Antiteza usılı menen jasalǵan teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń hár bir komponenti bir-biri menen kontaktlik, distaktlik jaqtan úylesip, uyqasıp keledi. Eki komponenttiń qarama-qarsı mánide keliwi antonimlik parallelizmdi payda etip, kórkemlilikti kúsheytedi.

Ádebiy tilde kóp ushırasatuǵın stillik qurallardıń biriparallelizm. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń barlıǵı derlik parallelizmge qurılǵan ayrıqsha bir dúzilme. Sonlıqtan da qálegen teńles eki komponentli frazeologizmnen parallelizmdi kóriwge boladı.

Parallelizmniń joqarıda kórsetilgen basqa stillik usıllardan, suwretlew qurallarınan ayırmashılıǵı: a) hár bir komponent kóbinese bir jay gáp túrinde keledi; á) hár bir komponent aǵzalarınıń san jaǵınan teńligi, jup aǵzalardıń formalıq jaqtan sáykesligi saqlanadı. Mısalı: ay dese awzı bar, kún dese kózi bar; jaqsısın asırdı, jamanın jasırdı; kún demey, tún demey; uldı uyaǵa, qızdı qıyaǵa, t.b.

Parallelizmde belgili bir oydıń ayqın, dál jetkeriliwi, eki mániles uǵımnıń qatar beriliwi arqalı júzege asadı. Parallelizm usılı menen jasalǵan teńles eki komponentli frazeologizmler shıǵarma tiliniń kórkemliligin arttırıwǵa sebepshi boladı.

Endigi qarastıratuǵınımız - ádebiy tilde teńles eki kompo-nentli frazeologizmler anafora usılı menen jasalǵan túrleri. Anafora (grek. anaphora - joqarıǵa shıǵarıw) - gáptiń basında bir-dey sózlerdiń yamasa dúzilmelerdiń qaytalanıp keliwi arqalı jasalatuǵın kúsheytkish figura. Mısalı: ózimiz óz bolǵalı, kóy-legimiz bóz bolǵalı; ańǵısın ańlap, tıńǵısın tańlaw; awın aw, ba-wın baw etiw; bardı bar, joqtı joq dew; jasarın jasap, asarın asap, t.b. Anafora sıpatındaǵı teńles eki komponentli frazeologizmler ushırasatuǵın sóz qaytalaw qubılısı dizbektegi ses únlesligi menen ishki mánilik sáykeslikti saqlay otırıp, belgili bir anıq ideyaǵa kewil awdarıw kerekliginen payda bolǵan. Frazeologizm quramındaǵı assonanslıq-alliteraсiyalıq qaytalawlar teńdey eki komponentke (bólekke) kúshli ekspressiya, jaǵımlı tembr, emoсiyalıq boyawmánisin beredi.

Qaytalawdıń ekinshi bir túri, yaǵnıy sóz ya sóz dizbeginiń komponent sońında qaytalanıp keliwi epifora usılına jatadı. Epifora oyǵa ayrıqsha názer awdarıw maqsetinde qollanıladı. Mısalı: áwliyege at aytıp, qorasanǵa qoy aytıp; janı bir, qanı bir; túbiń bir bolsın, shaqań mıń bolsın; jortqanda jolıń bolsın, Qıdır ata joldasıń bolsın; qap ta teń, dorba da teń; qazan da may, shómish te may.

Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń ádebiy tildegi stilistikalıq qollanılıwı boyınsha qısqasha juwmaq:

-qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmler kórkem shıǵarmalarda, folklorlıq shıǵarmalarda aytajaq oydı sheber e tip,

63

úylesimli etip, ıqshamlap dál jetkeretuǵın súwretlew qurallarınıń qatarına jatadı.

-qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń basım kópshiligi teńew, epitet, giperbola, litota sıyaqlı poetikalıq úlgilerge, anafora, epifora, parallelizm sıyaqlı stillik figuralarǵa tiykarlanıp jasalǵan.

-shıǵarmanıń ideyasınıń (mazmunınıń) ayqınlanıwı, tiliniń kórkemliligi, úylesimliligi, sheberligi onda qollanılǵan kórkem frazeologizmlerdiń sóz dizbeklerine de baylanıslı. Demek, frazeologizmlerdiń, sonıń ishinde, teńles eki komponentli túrleriniń qollanılıwı ádebiy shıǵarmaǵa obrazlılıq, tereń mánilik, emoсionalekspressivlik kúsh beredi.

Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarmalarda qollanılıw ózgesheligi

Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramı menen qurılısı ayırım jaǵdaylarda semantikalıq jaqtan azlı-kópli ózgerislerge ushıraǵan túrleri kórkem shıǵarmalarda, ásirese, poeziyada kóp ushırasadı. Usı másele jóninde S.Isaev: «Kórkem shıǵarmada bel-gili dárejede jazıwshı intellektine qaray geybir erkinlik, for-mal túrde ulıwma normadan (awısıw) shıǵıw, grammatikalıq siste-manıń, zańlılıqtıń buzılıwı), anomaliyalıq (ádetten tıs), meta-bazislik (sóz shaqaplarınıń basqa xızmette jumsalıwı) qubılıslar bolıp otıradı»1, - deydi. Usı aytılǵan tillik qubılıslar teńles eki komponentli frazeologizmlerde de anıq kórinedi.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramındaǵı sózlerdiń bas-qa sózler menen awmastırılıp beriliwi, yaǵnıy kontaminaсiyalanı-wınıń óz sebepleri bar. Teńles eki komponentli frazeologizmler-diń kórkem shıǵarmalarda kórkemlilik hám stillik maqsetlerge bola ózgertilip qollanılıwı hár túrli usıllar arqalı júzege asadı.

Teńles eki komponentli frazeologizmlerdegi ellipsislik qubılıs (bir komponenttiń túsirilip qollanılıwı). Usı usıl menen qollanılǵan frazeologizmlerdiń tek qurılısında ǵana e mes, al semantikalıq tárepindede ózgeris bolıwı múmkin. Bir jaǵdaylarda eki komponenttiń bir sıńarı qollanılǵan menen, jup komponent arqalı beriletuǵın máni tolıq berilse, al ayırım jaǵdaylarda dástúriy mániden sál awısıp, basqasharaq mazmundı, waqıyanı, qubılıstı bildiriwi de múmkin. Bunı tómendegi kórkem shıǵarmalardan alınǵan mısallarda kóriwge boladı:

1.Qızı qıyaǵa ketip baratırǵanda hár qanday qaysar adamnıń da qabırǵası qayısar eken-dá, júzinen qanı qashıp ketipti biysharanıń, dep te aytıp júrdi. (Q.Mámbetov, «Posqan el»).

2.Qoy deytuǵın qoja joqtay, Ayzada hádden zıyat bayıp ketti.

(K.Allambergenov «Dárbent»).

64

3. Ómirdi oylap uzaq kún toqsan tolǵanadı da júredi.

(K.Sultanov «Aqdárya»).

5. Áwliiyege at aytıp,

Ortaǵa basın salǵanıń

Allayarday bayıńız

Bularǵa bayan etedi («Qırıq qız» dástanı).

Birinshi gápte uldı uyaǵa, qızdı qıyaǵa (qondırıw) degen teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń ekinshi bólegi (qızı qıyaǵa ketiw) qollanılǵan ekinshi gápte de áy deytuǵın áje joq, qoy deytuǵın xoja joq degen frazeologizmniń ekinshi bólegi ǵana, úshinshi gápte toǵız turıp, toqsan tolǵanıw frazeologizmniń ekinshi bólegi, sońǵı gápte de áwliyege at aytıp, qorasanǵa qoy aytıw frazeologizminiń birinshi bólegi qollınalǵan. Eki komponenttiń bir sıńarı qollanılsa da avtorlardıń sheberligi arqasında frazeologizmniń dásturiy tutas mazmunı, oqıwshıǵa dál, tolıǵı menen jetkeriledi. Joqarıda kórkem shıǵarmalardan alınǵan úzindilerde teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń bir sıńarı ǵana qollanılǵanı menen mikrokonteksten frazeologizmniń tolıq mánisin túsinemiz. Sebebi teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń bul túrleri tilde jiyi qollanılıwı nátiyjesinde júrtshılıqqa júdá tanımalı bolıp ketken. Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń eki komponentiniń birewi túsirilip qollanılıw usılı jazıwshı - shayırlardıń shıǵarmalarında keń orın aladı. Bunnan avtorlardıń dástúriy qollanıwdıń shegarasınan awısıp, aytılatuǵın oydı birden kórsetpey kontekstke ózgeshe bir sıpat, tús beriwge umtılıwı seziledi.

Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń quramınıń ózgertilip qollanılıw jaǵdayları kórkem shıǵarmalarda kóplep ushırasadı. Máselen,

Mınaw júr tozıp xalqıń Bararına jeri joq, Batarına kóli joq

Kiyimi joq ústinde («Qırıq qız» dástanı).

Tariyxıy mánisi bar kórkem sóz dizbekleriniń biri «baratuǵın jeri, batatuǵın kóli joq» frazeologizmi bul mısalda da dástúriy qálpinde qollanılsa, endigi keltirilgen mısallarda eki komponent simmetriyalı túrde ekige bólinip, eki gáp quramında berilgen, semantikalıq tárepten de ózgeshelik seziledi:

Barar belli jeri joqJán jaǵına qaradı Batarına kóli joq

Átiraptı sholadı. («Qırıq qız» dástanı)

Bul mısalda teńles eki komponentli frazeologizmniń birinshi sıńarı («baratuǵın jeri joq») ózgertilgen variantta («Barar belli jeri joq») jumsalǵan. Al endigi mısalda avtor bul frazeologizmler qurılısın ádewir dárejede ózgertip qollanǵanın kóremiz:

-Bolǵan joq. Batar kólimiz benen jatar jerimizdi ayt?

(Ó.Ayjanov «Aydana»).

65

Kórkem shıǵarmalarda avtor tárepinen órgertilip qollanılǵan teńleseki komponentli frazeologizmlerdi kóplep ushıratamız. Tilimizdegi

«sırtı pútin, ishi tútin» degen frazeologizm «Qırıq qız» dástanındatómendegishe qollanılǵan:

... Bolǵan iske sır bermey, Batır tuwǵan Arıslan, Oynap-kúlip júredi, Sırtı pútin bolsa da,Ishinde ot janadı.

Qaraqalpaq tilinde barlıq adamlar (ǵarrı, jasına qaramay) mánisinde jumsalatuǵın «eńkeygen ǵarrı, eńbeklegen bala», «jeti jasar baladan, jetpis jasar ǵarrıǵa shekem» degen frazeologizmler avtor tárepinen strukturalıq jaqtan bir talay

ózgerisler menen de jumsala beredi:

... Eńkeygen ǵarrıdan, esin bilmegen balaǵa shekem jıladı.

«Alısına xat jollap, jaqınına at jollap» frazeologizmi avtor tárepinen bılayınsha qubıltıp qollanıladı:

Alıstan at jollap, ya xat jollap shaqırǵanda, keler-kelmesiń gúmana. Seni táǵdir aydap kelgen shıǵar. (Ó.Aytjanov «Aydana»).

Kórkem shıǵarmalarda ayırım jaǵdaylarda frazeologizmniń ózi qollanılmay, al onıń quramındaǵı ayırım sózler (bólekshe) keltiriliwi múmkin. Bunday frazeologizm ornına onıń bólekshesiniń qollanılıwı arqalı da sol frazeologizmniń tolıq mazmunın beriw múmkin1.

Qaraqalpaq tilindegi quramalı qurılısqa iye teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń quramındaǵı ayırım sózlerdi qollanıw arqalı da frazeologizmniń pútin mánisin ańlawǵa bolatuǵın halatlar da kórkem shıǵarmalarda ushırasadı:

-Biybijan jeńge, bir gáp bar, bul úydiń xojası da, ájesi de óziń qusaysań. (Ó.Xojaniyazov «Oyanıw» romanı).

Bul keltirilgen mısallarda frazeologizmler óziniń tradiсiyalıq, qáliplesken túrinde qollanılıp turǵan joq. Al, sol frazeologizm quramındaǵı ayırım sózler arqalı (opaq-sopaq; xoja-áje) frazeologizm obrazı jasalǵan, yaǵnıy usı sózler arqalı biz

«otırsa opaq, tursa sopaq

66

(bolıw); áy deytuǵın áje, qoy deytu-ǵın qoja joq» frazeologizminiń tolıq quramın kóz aldımızǵa eleslete alamız. Teńles eki komponentli frazeologizmlerin avtordıń ózgertip, qubıltıp, kontekstke say orınlı qollanılıwı eń aldı menen, paydalanılıp atırǵan frazeologizmlerge ózgeshe tús berip, mikrokontekstiń mánililigin arttırıp, ekspressivliligin kúsheytedi. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdi orınlı túrde, kerek jerinde qollanıw-avtordıń sheberligine, kórkem oylawına baylanıslı. Sebebi frazeologizmniń quramın ózgertiw, teńles eki komponenttiń bir sıńarın qollanıw ellipsislendiriw, qubıltıw usılların, birinshiden, oylap tabıw, ekinshiden, onı ornı menen qollanıw, úshinshiden, sóz dizbegine qanday usıllardı qollanıw qolaylı ekenin anıqlaw ushın úlken sheberlik kerek boladı. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń tutaslıǵın, dástúriy qollanılıwın «buzıp», transformaсiyalap qollanıw avtordıń sheberligin kórsetiwge, shıǵarmanıń ózinshelik ózgesheligin tanıtıwǵa, kórkemlik jaqtan kúshin, emoсionalekspressivlik boyawın arttırıwǵa, ideyanıń oqıwshıǵa tásirli etip jetkeriliwine járdem etedi.

Solay etip, teńles eki komponentli frazeologizmler ayrıqsha dúzilme sıpatındaǵı quramalı leksikalıq birlikler retinde ózine tán bolǵan bir qatar leksikalıq-semantikalıq ayrıqshalıqlarǵa iye. Olar ulıwma túrkiy tillerge tán túpkilikli sózlerdiń tiykarına qurılǵan. Sonıń menen birge teńles eki komponentli frazeologizmlerdi izertlew barısında komponentlerarasında óz-ara juptı payda etiwshi aǵzalardıń mánisi jaǵınan jaqın, bir tematikalıq óriske kiretuǵın sózlerden turatuǵınlıǵı anıqlandı.

Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń mánilik túrlerin anıqlaw barısında olardıń adam sıpatlamasına baylanıslı, adamnıń is-háreketin súwretleytuǵın túrleri, tariyxıy waqıyalardı súwretleytuǵın túrleri, miynet proсesine baylanıslı túrleri, mezgildi bildiretuǵın túrleri, milliy dástúrlerdi súwretleytuǵın túrleri,diniy túsiniklerdi súwretleytuǵın túrleri, tilek-alǵıs, ǵarǵıs mánili túrleriniń bar ekenligi belgili boldı. Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmler kórkemlik qurılısı jaǵınan hár qıylı bolıp keledi. Olardıń quramında teńew, epitet, giperbola, litota sıyaqlı poetikalıq til úlgileri ushırasadı. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń stillik qollanılıwı hár qıylı usıllarda ámelge asatuǵınlıǵı anıqlandı.

67

JUWMAQ

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri xalıq tilinde uzaq dáwirler dawamında mudamı jumsalıp, qáliplese otırıp ózine tán mánilik boyawları menen pikirdi tolıq jetkeriwde ayrıqsha xızmet etetuǵın sózlik quramnıń bir toparın quraydı. Haqıyqatında da, frazeologiyalıq sóz dizbekleri óziniń obrazlılıǵı menen, tereń mánililigi menen, qurılısınıń quramalılıǵı menen ajıralıp turatuǵın hárbir millet tiliniń ózgeshe bir kórinisi bolıp esaplanadı. Olardıń hár birinen xalıqtıń ásirler boyı payda etken, jaynaǵan ushqır qıyallarınıń, danalılıǵınıń sóz dóretiwshiliktegi sheberliginiń ájayıp úlgilerin kóriwimizge boladı. Tildegi frazeologizmler oydı obrazlı etip, kórkemlep, astarlap aytıwdan payda bolǵan hám qáliplesken. Xalıqtıń bay ǵáziynesi dep esaplanǵan frazeologizmler erte dáwirlerdiń jemisi. Olardıń kópshiligi derlik óz basınan talay dáwirlerdi ótkergen. Usı dáwirler dawamında frazeologiyalıq sóz dizbekleri xalıq awzında ábden ısılıp, olardıń kórkemliligi jáne de artıp barǵan. Túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleri máseleleri usı waqıtqa shekem jeterli dárejede arnawlı hám hár tárepleme izertlewdiń obekti bolmay kiyatır. Ásirese frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń qurılısı jaǵınan túrleri, quramı máseleleri elege shekem shıntlap qol urılmaǵan máseleler desek te boladı. Ózbek, qazaq tiliniń frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń dúzilisi jaǵınan ayırım

basqa máselelerge arnaladı. Al, qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sistemasında ayırıqsha dúzilme sıpatında kózge túsetuǵın teńles eki komponentli frazeologizmler elewli orın iyelewine qaramastan, arnawlı túrde birinshi ret lingvistikalıq izertlewdiń máselesi retinde tańlanıp otır. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbeklerin qarastırǵanımızda, olar hár qıylı dúzilmeler (konstrukсiyalar) sıpatında kózge taslanadı. Belgili bir dúzilmeler kóz-qarasınan biz qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi bir bólekten turatuǵın frazeologizmler (qısqa jip gúrmewge kelmew, tulıpqa móńirew, jerden jeti qoyan tapqanday) hám teńdey eki bólekten turatuǵın frazeologizmler (ot bası, oshaq qası; awıl aymaǵı menen, bota taylaǵı menen; jaw jaǵadan, iyt etekten; kózi esikte, arqası besikte) dep eki toparǵa bólip qaradıq. Frazeologizmlerdiń usı ekinshi túri formalıq jaqtan alǵanda, jarıspalı eki qatardan, teńdey eki bólekten turatuǵın jáne bir-birinen awızeki sóylewde pauza arqalı, jazba túrde útir arqalı ajıratılatuǵın, belgili bir stillik maqsette ǵana bolmasa

ádette biri-birisiz qollanılmaytuǵın túrlerin teńles eki komponentli frazeologizmler dep atadıq.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri quramı jaǵınan da, komponentleriniń baylanısıwı jaǵınan da hár qıylı bolıp keledi.

68

Olardıń ishinde teńles eki komponentli frazeologizmler óziniń sırtqı kórinisi jaǵınan ayrıqsha kózge túsedi. Sebebi, birinshiden, teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń quramındaǵı komponentler bir-biri menen juplasıp qollanılsa, ekinshiden, olar grammatikalıq jaǵınan da birine biri teń keledi. Tallaw nátiyjesinde teńles eki komponentlifrazeologizmlerdiń quramı jaǵınan birgelkili, komponent aǵzalarınıń sanı jaǵınan kóbinese teppe-teń, tiykarınan eki, úsh aǵzalı bolıp keletuǵınlıǵı anıqlandı. Al, tórt aǵzalı bolıp keletuǵınları júdá siyrek ushırasadı. Sonıń menen birge komponent aǵzalarınıń leksikalıq quramı, óz-ara baylanısıw usılları, sóz shaqaplarına qatnası, jasalıwı, fonetikalıq jaqtan sáykeslenip keliwi qusaǵan ózine tán bolǵan ayrıqshalıqları bar. Gramatikalıq, semantikalıq, fonetikalıq jaqtan sáykeslikler teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń tilde qáliplesiwinde, turaqlı sıpatqa iye bolıwında eń áhmiyetli hám tiykarǵı faktorlar bolıp esaplanadı. Qálegen teńles eki komponentli frazeologizmlerde joqarıda atalǵan faktorlardıń barlıǵı qatnaspasa da, minnetli túrde eń kem degende birewi qatnasıwı shárt.

Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń emoсionallıqekspressivlik boyawınıń kúshli bolıp keliwi onıń ishki mazmunına ǵana emes, al sırtqı kórinisine, yaǵnıy frazeologizmlerdiń seslik dúzilisine: seslerdiń únlesiwine, úylesiwine, ırǵaq hám pát sıyaqlı supersegmentlik birliklerdiń tábiyatına da baylanıslı. Teńles eki komponentli frazeologizmler sistemasındaǵı ses únlesligin birbirine baylanıslı bolǵan eki túrge bólip qarawǵa boladı:

a) ishki ses únlesligi, yaǵnıy komponent quramındaǵı e ń tiykarǵıaǵzalardıń óz ara seslik únlesligi;

á) sırtqı ses únlesligi yaǵnıy e ki komponent aǵzalarınıń óz-ara jánekomponentler

kópshiliginiń quramındaǵı komponent aǵzalarınıń ulıwma sanı menen buwın sanı birdey bolıp, teńlikke tiykarlanıp dúziledi;

Teńles eki komponentliler sistemasında komponent aǵzalarınıń teńligi saqlanbaǵan sóz dizbekleri de ushırasadı. Olardıń tilimizde qáliplesiwinde, turaqlı sıpatqa iye bolıwında óz aldına sebepleri bar;

Teńligi saqlanǵan hám teńligi «buzılǵan» teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń kórkemliligi, emoсionallıq-ekspressivlik boyawı, tildegi xızmeti jaǵınan bir-birinen qalıspaydı;

Eki komponent quramındaǵı teńles aǵzalardıń bir-birine sáykeslenip, bir grammatikalıq formada keliwi nızamlı qubılıs;

Eki komponenttegi grammatikalıq formalar sáykesligi jup aǵzalardıń óz-ara sóz shaqabına qaray birdey bolıwın talap etedi.

69

Teńles eki komponentli frazeologizmler sóz dizbekleri sistemasında ayrıqsha dúzilme sıpatında kózge túsetuǵın quramalı birlikler retinde ózine tán fonetikalıq hám grammatikalıq ózgeshelikler menen bir qatarda leksikalıq-semantikalıq ta ayrıqshalıqlarǵa iye. Olar ulıwma túrkiy tillerge tán túpkilikli sózlerdiń tiykarına qurılǵan. Izertlewlerdiń barısında teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń sáykes aǵzaları ózara semantikalıq juplaslıqtı payda etetuǵınlıǵı anıqlandı. Semantikalıq juplaslıqtı payda etiwshi sózler (aǵzalar) bir-biri menen mánileri jaqın sinonimler yamasa mániles sózler, sonday-aq olar qaramaqarsı birlikler de bolıwı múmkin. Teńles eki komponent quramındaǵı sinonimles yamasa kontrastiv mánide kelgen teńles birlikler ses únlesligine, ırǵaq hám uyqasqa tiykarlanıp, forma birligin saqlay otırıp dúziledi. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdi izertlew barısında komponentler arasında óz-ara juplaslıqtı quraytuǵın aǵzalardıń mánisi, tábiyatı jaǵınan jaqın bolǵan bir tematikalıq toparǵa jatatuǵın sózlerden turatuǵınlıǵı belgili boldı.

Tilde qollanılıwına qaray mánilik jaqtan teńles eki komponentli frazeologizmler adamdı sıpatlaytuǵın, adamnıń ishki dúnyasın, minezqulqın, is-háreketti, tariyxıy wayaqıyalardı, milliy dástúrlerdi, diniy túsiniklerdi súwretleytuǵın toparlarǵa bólinip qaraldı. Bunday teńles eki komponentli frazeologizmler adamnıń kelbetin, túr-túsin, tirishiligin, minez-qulqın, ishki dúnyasın, qarım-qatnasın jáne siyasiy ómirdi, oǵan tán bolǵan tábiyiy qubılıslardı kórkem etip sıpatlaydı. Olar strukturalıq jaqtan forma sáykesligine jáne evfoniyaǵa tiykarlanıp jasaladı.

Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń tilde qollanılıw ózgesheliklerin esapqa ala otırıp, olardı teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń ádebiy tildegi stillik qollanılıwı hám teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń avtorlıq qollanıwǵa qaray ózgeriwi baǵdarında qarastırdıq.

Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń basım kópshiligi teńew, epitet, giperbola, litota sıyaqlı poetikalıq til úlgilerine, anafora, epifora, parallelizm sıyaqlı stillik figuralarǵa tiykarlanıp jasaladı. Ádebiy tilde frazeologizmlerdiń, sonıń ishinde teńles eki komponentli túrleriniń qollanılıwı shıǵarmaǵa kórkemlilik sıpat, tereń mazmun,emoсionallıq-ekspressivlik kúsh beredi. Ayırım jaǵdaylarda frazeologiyalıq sóz dizbekleri quramı menen qurılısı jaǵınan, geyde semantikalıq tárepi boyınsha da azlı-kópli ózgesheliklerge ushıraǵan túrleri kórkem shıǵarmalarda, ásirese poeziyada kóp ushırasadı.

Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarmalarda kórkemlilik hám stillik maqsetlerge bola ózgertilip qollanılıwı hár túrli usıllar arqalı ámelge asadı. Frazeologizmniń quramın ózgertiw, eki komponenttiń bir sıńarın qollanıw (ellipsislendiriw), qubıltıw usılları arqalı avtor úlken sheberlik penen teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń tutaslıǵın, dástúriy qollanılıwın «buzıp», transformaсiyalap qollanıw arqalı shıǵarmanıń ózinshelik ózgesheligin tanıtıwǵa, kórkemlik

70