Qaraqalpaq tilinde tenles eki komponentli frazeologizmler

KIRISIW

Til biliminde sózlik quramnıń ayrıqsha bir toparı sıpatında tanılatuǵın frazeologizmler haqqındaǵı mashqala erteden til ilimpazlarınıń dıqqatın ózine orınlı túrde awdarıp kiyatır. Qaysı tildi alıp qarasaq ta onıń sózlik quramında tek jeke sózler ǵana emes, al jeke sózlerdey pútin mánini ańlatıwshı bir neshe sózlerden quralǵan sóz dizbekleri de belgili orındı iyeleydi. Bul sózlik qatlam nominaсiyalıq atama sıpatında tanılatuǵın basqa birliklerden funkсionallıq xızmeti, payda bolıwı hám jasalıwı, dúzilisi, sonday-aq sóylew aylanısındaqollanılıwı boyınsha ózine tán ózgesheliklerge hám ayrıqshalıqlarǵa iye. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri semantikalıq jaqtan da, emoсionallıqekspressivlik ótkirligi jaǵınan da tildiń qaymaǵı, maǵızı sıpatında tanılıwı menen bir qatarda hár qanday milliy tildiń ózgeshe leksikalıqsemantikalıq baylıǵı bolıp ta kórinedi.

Frazeologizmler yamasa frazeologiyalıq sóz dizbekleri kúndelikli til arqalı qatnas jaǵdayında pikirdi tolıq, ózine tán mánilik boyawları menen jetkeriwde ayrıqsha xızmet atqaradı. Usı kóz-qarastan olardıń ózgeshe bir leksikalıqsemantikalıq belgilerge iye bolǵan milliy tildiń ayrıqsha toparı retinde kózge túsetuǵınlıǵı belgili. Onda xalıqtıń ásirler boyı payda etken ushqır qıyallarınıń, danalıǵınıń, sóz dóretiwshiliginiń ájayıp úlgileri saqlanǵan.

Túrkiy tilleri, sonıń ishinde qaraqalpaq tili de sózlik quramda ayrıqsha topar bolıp tanılatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbeklerine oǵada bay. Haqıyqatında da frazeologizmler óziniń obrazlılıǵı, tereń mániligi menen kózge túsetuǵın hár bir millet tiliniń ózgeshe bir kórinisi bolıp tabıladı. Erte dáwirlerden beri xalıq tilinde qollanılıp kiyatırǵan frazeologizmlerdiń ózine tán ekspressivlik boyawları, tereń mánililigi hám tásirsheńligi aytılayın degen pikirge funkсionallıq jaqtan dállik hám ózgeshe bir tús beredi. Sonlıqtan da, frazeologizmler kórkem shıǵarmada suwretlewdiń leksikalıq-semantikalıq, stilistikalıq qurallarınıń bir sıpatında keńnen qollanılıp kiyatır.

Frazeologizmler bir neshe sózlerdiń jıynaǵınan quralǵanı menen daradara sózler sıpatında qaralmaydı. Quramındaǵı barlıq sózler jıynalıp bir mánini ańlatıp keledi. Frazeologizmlerdiń quramındaǵı hár qanday orınsız ózgeris frazeologizmniń semantikalıq jaqtan da, grammatikalıq jaqtan da buzılıwına alıp keliwi múmkin. Bul nárse frazeologizmdi onıń neshe sózden turıwına qaramastan, leksikalıq bir birlik sıpatında qarap, sózlik quramnıń ayrıqsha bir toparı retinde qarastırıwdı talap etedi.

Frazeologizmler óziniń genetikalıq, funkсionallıq, qurılıslıq ayrıqshalıqları, semantikalıq sıpatı jaǵınan hár qıylı bolıp keledi. Bul jaǵday frazeologizmniń izertlew obektin belgilewde biraz qıyınshılıqlardı tuwdıradı. Usıǵan baylanıslı elege shekem frazeologizmlerdi onıń sózden hám basqa da sóz dizbeklerinen tiykarǵı ayırmashılıǵın belgilew, semantikalıq túrleri hám olardıń

2

klassifikaсiyası haqqındaǵı máseleler túrlishe qaralıp, túrlishe sheshilip kelmekte. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri haqqındaǵı mashqalalar usı kúnge shekem bul

tarawda kóp ǵana izertlewlerdiń alıp barılıwına, olardıń ilimiy miynetler túrinde jarıq kóriwine qaramastan elege shekem til biliminde eń aktual máselelerdiń biri bolıp kelmekte. Haqıyqatında frazeologiyalıq máseleler lingvistlerdiń dıqqatın keyingi waqıtları kóbirek ózine tarta basladı. Sonlıqtan da, orıs lingvistleriniń biri

E.M.Galkina-Fedoruk til biliminde frazeologiya haqqındaǵı mashqalalardıń jetkilikli dárejede izertlenbegenligi olardıń túrlishe qaralıp, elege shekem, hátteki, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, bólinbeytuǵın sóz dizbekleri, turaqlı sóz dizbekleri, idiomalıq sózler, leksikalıq sóz dizbekleri, idiomalar, frazemalar túrinde túrlishe atalıp kiyatırǵanlıǵı tuwralı, kóp ǵana mashqalalardıń ele de tolıq ilimiy sheshimine iye bolmay atırǵanlıǵı, bul jaǵdaydıń frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń mazmunın hám rawajlanıw nızamlıqların anıqlawdıń ayırıqsha áhmiyetli ekenligin eskertip ótken edi1.

Frazeologizmlerdiń jay sóz dizbeklerinen baslı ayırmashılıqları jóninde bir qansha kórnekli til ilimpazları ózleriniń pikirlerin bildirdi. Máselen, A.I.Efimov frazeologiyalıq sóz dizbeklerin jay sóz dizbeklerinen ayıratuǵın eń tiykarǵı belgilerdiń biri onıń formalıq turaqlılıǵında dep esaplasa2, D.N. Ushakov onıń bir tilden ekinshi tilge awdarılmawında ekenligin kórsetedi3,

A.A.Reformatskiyfrazeologizmlerdiń jay sóz dizbeklerinen ayırmashılıǵı, birinshiden, jaysóz dizbekleriniń sintaksislik jaqtan qaralıwında bolsa, ekinshiden, frazeologizmlerdiń leksikalıq jaqtan qaralıwında dep kórsetedi.

Frazeologizmler óziniń leksikalıq-semantikalıq sıpatına qaray júdá quramalı qubılıs bolıp esaplanadı. Olarda idiomatizm, emoсionallıqekspressivlik belgileri menen tildegi basqa sózler hám sóz dizbeklerinen ayırılıp turadı4. Frazeologizmlerdiń bul ózgeshe bir ózinshelik sıpatı olardıń tilde uzaq dáwirler dawamında ómir súriwine sebepshi boladı. Emoсionallıq - bul bizdi qorshaǵan qubılıslarǵa, háreketlerge, zatlarǵa

3

sezim arqalı berilgen subektivlik baha. Onı barqulla frazeologizmlerdiń mánisinen tabıwǵa boladı1.

Lingvistikalıq ádebiyatlarda frazeologiyalıq sóz dizbekleri «idioma» degen termin menen belgili bolıp keldi. Onıń mazmunı, sıpatlaması frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramı, ondaǵı komponentlerdiń pútin mánige qatnası máselesi tek sońǵı waqıtları ǵana ayrıqsha ilimiyizertlewlerdiń obekti bola basladı.

Akademik V.V. Vinogradov orıs tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbeklerin semantikalıq jaqtan úsh tipke ajıratıp kórsetedi: frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler. Usıǵan baylanıslı ilimiy ádebiyatlarda, sabaqlıqlarda frazeologiyalıq sóz dizbekleri semantikalıq jaqtan táriyplewde, olardıń semantikalıq túrlerin ajıratıwda sáykes frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń jeke komponentleri arasındaǵı semantikalıq birigiwshilikti esapqa alıw baslı ólshem sıpatında keń tarqalǵanı málim. Xaqıyqatında da frazeologiyalıq sóz dizbeklerine tán tiykarǵı tiplerdi ajıratıwda semantikalıq faktor, yaǵnıy komponentlerdiń semantikalıq birigiwshiligi, pútin mánige qatnası tiykar bolıwı kerek. V.V.Vinogradovtıń klassifikaсiyası tiykarında frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler dep ajıratıw menen bir qatarda frazeologiyalıq sóz dizbeklerdiń tórtinshi toparın tanıw tájiriybesi de keń óris aldı. Bul belgili orıs ilimpazı N.M.Shanskiy tárepinen orıs tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń tórtinshi semantikalıq tipi sıpatında frazeologiyalıq sózler dep tanılǵan tórtinshi tiptiń engiziliwine baylanıslı boldı.

Ilimiy izertlewler tájiriybesinde frazeologizmlerdiń dúzilisi boyınsha eń tiykarǵı eki grammatikalıq tipke ajıratıp qaraw kóbirek kózge taslanadı: sóz dizbegi túrindegi frazeologizmler, gáp túrindegi frazeologizmler2. Frazeologizmlerdiń dúzilisin, formaların úyrenbey turıp, olardıń tábiyatın, ózine tán bolǵan ózgesheliklerin sıpatların anıqlaw qıyın3. Sonlıqtan da frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń

4

leksikalıq-semantikalıq tárepi menen bir qatarda olardıń grammatikalıq dúzilisin anıqlaw eń áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp esaplanadı. Frazeologiyaǵa arnalǵan kóplegen miynetlerde tiykarınan sóz dizbegine teń bolǵan frazeologizmlerge kewil bólingen. Al, gápke teń frazeologizmler bolsa elege shekem hár tárepleme úyrenilmey atır1.

Orıs til bilimine V.V.Vinogradov, N.M.Shanskiy, A.Kunin, V.P.Jukov, T.Taranenko sıyaqlı alımlardıń miynetlerinde gápke teń frazeologizmler sóz boladı. R.A.Bayramov gápke teń frazeologizmlerdi (frazemalardı) ekige: xabar hám soraw gáplerge ajıratadı2. Qazaq tilindegi frazeologizmlerdi R.E.Jaysakova grammatikalıq dúzilisi jaǵınan úyrene otırıp, olardı morfologiyalıq tárepten atawısh frazeologizmler, ráwish mánili frazeologizmler, feyil mánili frazeologizmler, úndew mánili frazeologizmler hám shtamp frazeologizmlerge bóledi3. Ózbek tilinde gápke teń frazeologizmler grammatikalıq tárepten Sh.Raxmatullaevtıń bir qatar miynetlerinde úyrenilgen. Ol gápke teń frazeologizmlerdi dúzilisine qaray jay hám qospa gáp túrindegi frazeologizmlerge bóledi. Jay gáp túrindegi frazeologizmlerdi gáp aǵzalarına sáykesligi tárepinen, al qospa gáp túrindegi frazeologizmlerdi dizbekli hám baǵınıńqılı baylanısı tárepinen ajıratadı4. Q.Xakimov ózbek tilindegi jay gáp túrindegi frazeologizmlerdiń bólekleriniń óz aldına sintaksislik xızmette keliwin kórsetedi5.

Frazeologiya túrkiy til biliminde ótken ásirdiń ortalarınan baslap arnawlı izertlew obektlerine aynaldı. Túrkiy tillerdiń frazeologiyası máselelerin izertlew tariyxında salmaqlı izertlewshiler sıpatında, biziń kóz-qarasımızdan, belgili tyurkologlar S.K.Keńesbaev hám Sh.U.Raxmatullaevlardı tilge alsaq boladı. Olardıń bul másele boyınsha arnawlı izertlewleri túrkiy frazeologiyasınıń payda bolıwı hám rawajlanıwında úlken rol atqardı6.

Sońǵı otız-qırıq jıl dawamında túrkiy tillerindegi frazeologizmlerdi úyreniwde úlken jetiskenlikler qolǵa kirgizildi. Bul dáwirde S.N.Muratovtıń «Ustoychivıe slovosochetaniya v tyurkskix yazıkax» (1961) atlı monografiyası Sh.U.Raxmatullaevtıń «Nekotorıe voprosı uzbekskoy frazeologii» (1966),

G.A.Bayramovtıń «Osnovı frazeologii azerbaydjanskogo

5

yazıka» (1970), G.X.Axunzyanovtıń «Idiomı» (1974), M.F.Chernovtıń «Frazeologiya sovremennogo chuvashskogo yazıka» (1988) atlı bir qatar ilimiy miynetler, monografiyalar, dissertaсiyalar islendi.

Ózbek frazeologiyasına arnalǵan dáslepki miynetler 50-jıllardıń basında payda boldı. Olardıń qatarına Sh.Raxmatullaev, Ya.D.Pinxasov, A.Shomaqsudov,

M.Xusainovlardıń kandidatlıq dissertaсiyaların kirgiziw múmkin1. Bul miynetlerde ózbek tiliniń frazeologizmleri akademik V.V.Vinogradovtıń struktural-semantikalıq klassifikaсiyası tiykarında úyrenildi, frazeologizmler semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq ótlesiwler hám frazeologiyalıq dizbeklerge ajıratıldı.

Sońǵı jıllarda ózbek tili frazeologiyası sezilerli dárejede rawajlanıp ketti. Ózbek tiliniń frazeologiyasına arnalǵan miynetlerdiń ishinde frazeologizmlerdiń ayırım strukturalıq tipleri, stillik qollanılıw ózgeshelikleri haqqındaǵı izertlewler, frazeologiyalıq sózlikler payda bola basladı. Sonıń menen birge Sh.Raxmatullaev, A.Mamatov, B.Ywldashevlardıń izertlewleri jarıq kórdi.

Frazeologizmler haqqındaǵı mashqalanıń til iliminde qospalılıǵın dálillewshi máseleler oǵada kóp. Usıǵan qaramastan elege shekem qaraqalpaq til biliminde frazeologiya máseleleri jetkilikli dárejede ilimiy izertlewlerdiń obekti bolmay kiyatır. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri kópshilik jaǵdayda qurılısı jaǵınan erkin sóz dizbeklerinen parıq qıla bermeydi. Olardıń ishinde házirgi qaraqalpaq tilindegi erkin sóz dizbekleriniń barlıq túrlerin ushıratıwǵa boladı. Bul jaǵday frazeologiyalıq sóz dizbeklerin erkin sóz dizbeklerinen ajıratıwdıń qıyın hám oǵada áhmiyetli ekenligin kórsetedi. Sonlıqtan da, qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasın izertlew ilimiy kózqarastan hár tárepleme úyreniw bugingi qaraqalpaq til biliminiń oǵada áhmiyetli máselelerinen biri bolıp sanaladı.

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası boyınsha usı waqıtqa deyin sistemalı túrde jazılǵan arnawlı miynetler joq. Bul tarawda tek qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń ayırım máseleleri haqqında prof. E.Berdimuratovtıń «Házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası». (Nókis, 1994) atlı miynetin atap kórsetiwge boladı. Frazeologizmlerdiń sózliklerde beriliw máseleleri S.Nawrızbaeva tárepinen arnawlı izertlendi2. Keyingi waqıtları bul taraw boyınsha bir qansha ilimiy

6

maqalalar járiyalandı1 hám frazeologiyalıq sózlikler dúzildi. Degen menen qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń házirge deyin jeterli dárejede izertlenilmey kiyatırǵan máseleleri kóp.

Ataqlı orıs leksikologlarınıń biri N.M.Shanskiy orıs tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń izertleniwi hám uyreniliwi jaǵdayın ayta kelip, házirgi kúnde tiykarınan alǵanda, orıs tili frazeologizmleriniń semantikalıq ózgeshelikleri, kórkem ádebiyatta hám publiсistikada stillik qollanılıwı boyınsha kóbirek izertlengenligi tuwralı, frazeologizmlerdiń basqa aspektlerde úyreniliwi ayrıqsha áhmiyetke iye ekenligin ataǵan edi. Sonıń menen birge frazeologizmlerdiń leksikalıq quramı, dúzilisi, mánilik tárepi, morfologiyalıq ózgeshelikleri búgingi kúnde izertlewlerdiń tiykarǵı obektine aylanıwı kerekligin kórsetip ótedi2. N.M.Shanskiydiń bul pikirlerin qaraqalpaq tili frazeologiyası hám onı izertlew máselelerine de tolıq tán ekenligi házirgi qaraqalpaq til biliminde de ayqın sezilmekte.

Joqarıda atalǵan frazeologiya máselelerine arnalǵan miynetlerdiń kópshiligi derlik frazeologizmlerdiń semantikasın izertlewge baǵıshlanǵan. Frazeologizmlerdi tek ǵana semantikalıq aspektte qarastırıw

- onıń tábiyatın ashıwda, onı tereńirek úyreniwde ele jetkiliksiz. Sebebi frazeologizmler ózgeshe leksikalıq-semantikalıq belgileri menen bir qatarda dúzilislik quramalılıǵı menen de ayırılıp turadı. Mine, frazeologizmlerdiń bul sıpatı tek qaraqalpaq til biliminde emes, ulıwma túrkiy tillerinde de arnawlı túrde izertlew obekti bolmay atır. Sonlıqtan da, biz bul jumıstı ulıwma frazeologiya iliminde tıń másele bolıp esaplanǵan frazeologizmlerdiń ayrıqsha bir dúzilisine (konstrukсiyasına) arnawdı maqul kórdik.

Qaraqalpaq tiliniń bay frazeologiyalıq materiallarınıń ishinde quramalı dúziliske iye eki bólekten turatuǵın dúzilmeler kóplep ushırasadı: ot bası //, oshaq qası; birde biye //, birde túye; bir ayaǵı górde //, bir ayaǵı jerde; jóni joq //, josaǵı joq; esiginiń qulpı //, sandıǵınıń zulpı; dos egiz //, dushpan segiz; et etke //, sorpa betke; teń teńi menen //, tezek qabı menen hám t.b.

Bunday quramalı dúziliske iye frazeologizmlerdi hár bir bólegi ádebiy tildiń ólshemine sáykes pauza arqalı bólinip aytılıwdı talap etedi. Tilimizde usınday eki teńdey bólekten turatuǵın, ózine tán bolǵan

7

ózgesheliklerge iye ayrıqsha dúzilme sıpatında kórinetuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń bir túri boyınsha arnawlı izertlew alıp barıw, oǵada áhmiyetli dep esaplaymız. Óytkeni, teńles eki komponentli frazeologizmler ádette ilimiy kózqarastan dıqqattan tıs qalıp júr, biraq frazeologizmlerge tán ózgeshe til qubılısı sıpatında ádebiy tilde keń tarqalǵan hám jiyi qollanılıp kiyatır. Sonlıqtan ulıwma til iliminde, sonıń ishinde qaraqalpaq til biliminde teńles eki komponentli frazeologizmlerdi óz aldına arnawlı túrde áhmiyetli másele retinde úyreniw ilimiy jaqtan da, ámeliy jaqtan da oǵada zárúrli dep esaplaymız.

TEŃLES EKI KOMPONENTLI FRAZEOLOGIZMLERSÓZ

DIZBEKLERI SISTEMASÍNDA AYRÍQSHA

DÚZILME SÍPATÍNDA.

Frazeologizmler semantikalıq mánisi jaǵınan da, grammatikalıq qurılısı kóz qarasınan da, stillik - funkсionallıq qollanılıwı boyınsha da tildiń basqa birliklerinen ózine tán belgileri menen ayrılıp turatuǵın til birliklerinen esaplanadı. Ásirese, olar óziniń leksikasemantikalıq belgileri menen bir qatarda dúzilisiniń quramalılıǵı menen de ayrılıp turadı. Semantikalıq jaqtan quramındaǵı jekekomponentlerdiń pútin bir mánige qatnası hám birigiwshiligi boyınsha frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler usaǵan semantikalıq tiplerge ajıralatuǵın bolsa, dúzilisi boyınsha olar jeke sóz dizbegi, jay gáp hám qospa gáp túrinde ushırasadı. Usınıń menen birge olar qanday dúzilislik ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵanı menen quramı boyınsha turaqlı, semantikalıq jaqtan pútin máni dógeregine jámlesken qospalı sóz dizbekleri bolıp qala beredi. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri grammatikalıq kóz qarastan sóz dizbegi, jay gáp, qospa gáp túrlerinde ushırasqanı menen olar teoriyalıq jaqtan da, ámeliy jaqtan da úyreniwdi, anıqlawdı talap etetuǵın bir-biri menen salıstırǵanda ózgesheliklerge iye ekenligi málim.

Qaraqalpaq tiliniń bay frazeologiyalıq materialların qarastırǵanımızda, olardıń hár qıylı dúzilmeler (konstrukсiyalar) sıpatında kózge taslanatuǵınlıǵın kórdik. Máselen, dúzilisi jaǵınan bir bólekten turatuǵın frazeologizmler: tóbe shashı tikke turıw, tili qısqa bolıw, betine kelmew, kózdi ashıp jumǵansha, iyt ólgen jer, awzı jeńil, ayaq alıs, júrek jutqan, barımına barıw t.b. Frazeologizmlerdiń ishinde quramalı dúziliske iye bolǵan teńdey eki bólekten turatuǵın dúzilmeler de tilimizde kóplep ushırasadı: ot bası, oshaq qası; kóylegi kók, tamaǵı toq; otırsa opaq , tursa sopaq; birde biye, birde túye; bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde; t.b. Bunday dúzilmege iye bolǵan frazeologizmlerdiń hár bir bólegi ádette ádebiy tildiń ólshemine sáykes pauza arqalı bólinip aytılıwdı talap e tedi: otırsa opaq, // tursa sopaq; ishkeni aldında, // ishpegeni

8

artında. Tilimizdegi usınday eki teńdey bólekten turatuǵın, ózine tán bolǵan ózgesheliklerge iye ayrıqsha dúzilme sıpatında kózge taslanatuǵın eki komponentli frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń bunday túrin teńles eki komponentli frazeologizmler dep atawdı maqul kórdik. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń quramına kiretuǵın komponentler (bólekler) egizdiń sıńarlarınday usas, ıqsham, teńdey bolǵan eki parallel simmetriyalıq pútinniń eki jartısınan turadı. Biz bul jerde frazeologizmlerdiń semantikalıq tárepin ǵana emes, al onı strukturalıq ózgesheligin esapqa alıp, frazeologiyalıq dúzilmeni payda etiwshi eki teńdey bólektiń hár qaysısın óz aldına komponent dep atadıq. Óytkeni bunday eki komponentli frazeologizmler pútinniń eki jartısı sıpatında kórinedi. Usı pútinniń eki jartısı arasında semantikalıq jaǵınan da, dúzilisi jaǵınan da teńlik ayrıqsha sezilip turıladı. Yaǵnıy olar arasında simmetriya bar. Haqıyqatında da bunday qubılıstı pútinniń eki jartısı arasındaǵı teńlikti ádette ilimiy tájiriybede simmetriya dep qaraydı1.

Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmlerdi strukturalıq jaqtan qarastırǵanımızda, olardıń quramı birdey bolǵan eki komponentten turatuǵınlıǵın kórdik. Sonday-aq hár bir komponent aǵzaları da birdey grammatikalıq formadaǵı sózlerden ibarat.

1)Jaw jaǵadan, iyt etekten (alıw);

2)Uldı uyaǵa, qızdı qıyaǵa (qondırıw);

3)Bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde (bolıw);

Birinshi frazeologizmniń quramı birdey eki komponentten turıp, hár bir komponent eki aǵzadan yamasa eki sózden dúzilgen. Eki komponenttiń birinshi aǵzaları ataw sepligi formasında (jaw, iyt), al ekinshi aǵzaları shıǵıs sepliginde (jaǵadan, e tekten) boladı. Ekinshi frazeologizmniń de hár bir komponenti eki aǵzadan yamasa eki sózden dúzilip, hár komponenttiń dáslepki aǵzaları tabıs sepligi túrinde (uldı, qızdı), ekinshileri barıs sepligi túrinde (uyaǵa, qıyaǵa) keledi. Úshinshi frazeologizmniń hár komponenti úsh aǵzadan quralıp, birinshi aǵzaları sanlıq sózlerden (bir, bir), ekinshi aǵzaları tartımnıń úshinshi bet túrinde (ayaǵı, ayaǵı), úshinshisi orın sepligi túrinde (górde, jerde) jasalǵan. Bul frazeologizm quramındaǵı dáslepki eki aǵza (bir ayaǵı) eki komponentte de qaytalanadı.

Bunday teńles eki komponentli frazeologizmler ulıwma tyurkologiyada basqa frazeologizmlerden bólinip alınıp, arnawlı túrde izertlew obekti bolǵan jok. Frazeologizmlerdiń grammatikalıq qurılısı boyınsha frazeologizmlerdiń bul túri qospa gáp túrindegi frazeologizmlerge kirgizilip, olardıń sintaksislik xızmeti ǵana sóz e tilgen2. Belgili bir

sistemaǵa iye teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń tillik tábiyatı arnawlı túrde izertlenilmegeni menen til qurılısında kórinetuǵın simmetriya hám parallelizmge baylanıslı máselelerdiń tilshi alımlardıń názerin erteden - aq awdarıp kiyatırǵanı belgili.

Biziń jumısımızdıń izertlew obekti bolǵan frazeologizmlerdiń komponentleri arasındaǵı teńleslik máselesi tuwralı tyurkologiyada birinshi ret akademik

S.K.Keńesbaev óziniń bir qatar miynetlerinde sóz etedi. Ol óziniń «Qazaq tilindegi frazalıq qos sózler» degen maqalasında1jup sózlerge baylanıslı «idiomalıq» yamasa

9

«frazeologiyalıq jup birlik» (oborot) dep atalǵan burın izertlenilmegen máseleni ortaǵa qoyadı. Avtorjup sózler menen «Áy der áje joq, qoy der xoja joq; aqay joq, toqay joq» usaǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń kóp ǵana ulıwmalıq qásiyetlerge iye ekenligin aytadı. Olardıń dúzilislik usaslıqların kórsetedi. Tildegi bunday frazeologizmlerge «ózgeshe bir kopulyaсiya jolı menen dizbeklese baylanısqan parallel frazeologizmler» degen anıqlama beredi. Avtor «jup sóz» kategoriyasına sıpatlama bere otırıp, ayırım turaqlı frazalardıń mánisi hám qurılısı jaǵınan jup sózlerge usas táreplerin kórsetedi. Ol frazeologizmlerdiń biz izertlep otırǵan toparın

komponentleri menen qatar tursa ǵana jup sóz bola aladı: ata-ana, jón-josaq, nan-pan túrinde aralarına defis qoyılıp jazıladı. Jup sózler menen salıstırıp qaraǵanımızda, teńles eki komponentli frazeologizmler kóbinese metaforalıq mánide jumsaladı. Teńles eki komponentli frazeologizmler eki jup sóz dizbeginen de, eki birdey gápten de jasalıwı múmkin. Biraq bunda frazeologizmlerdiń quramındaǵı sózler eki toparǵa bólinip, parallel kelip, forması jaǵınan úylesip, qıyısıp keledi3.

Frazeologizmlerdi jup sóz quramına kirgiziw ideyası B.Manasbaevtıń anıqlamasında da kórinedi: «Frazeologizmlerge idioma, fraza, naqılmaqallar jatadı. Sonıń menen birge qáliplesken tıyanaqlı frazeologiyalıq toparǵa jatatuǵın bir tarawı - jup sózler. Qazaq tilindegi jup sózler forma jaǵınan da, semantikası jaǵınan da túrlitúrli bolıp keledi. Jupsózlerdiń sırtqı belgileri: a) defis arqalı jazıladı: tálim-tárbiya; á) útirarqalı jazıladı: uzın arqan, keń túsaw»4;

10