Korkem tekst analizi

3. Jeyran júris, jilwa naz benen,

Sallanısıp shıǵar sulıwlar, Iyne kirpik, shaxla kóz benen, Erkeklerdiń júregin uwlar

«Shayırlar hám sulıwlar» I.Yu.

4. Jatır mesler kópirip, Bir ishimlik ózi qatqan.

«Tumaris» I.Yu

«Panbarqıt aqsham», «maqpal tún» jeke avtorlıq sóz tvorchestvosı. Házirgi poeziyamızdaǵı jańa súwretlewler, metaforalasqan poetikalıq stilge tán jeke

metaforalıq mániler bolıp tabıladı. «Jeyran júris»,

«iyne kirpik»- portret jasawda shayır atlıqlardıń bunday funkсionallıq xızmetinen sheber paydalanǵan. Kóp jazıwshı hám shayırlardıń shıǵarmalarında grammatikalıq usıllardıń tásirli túrde qollanılǵanın ushıratıwǵa boladı.

shıǵarmalarda kóp ushırasadı? Máselen Ájiniyazda,Berdaqta, T.Qayıpbergenovta, I.Yusupovta 500 sózde neshe feyil, neshe atlık, neshe kelbetlik h.t.b.qollanılǵan. Bulay etip analizlew ele qaraqalpaq ádebiyatında joq esabı.Shet el ádebiyatlarında qosıqlardı feyil sózlersiz dóretiw usılı bar. Tekstte feyildiń joqlıǵı avtorǵa ómirdiń qızıǵın táriplep jetkerip beriwde hesh qanday kesent bermeydi.Qosıklarda tek ǵana atlıqlardı ushıratıwǵa bolatuǵın qosıqlar da bar. Orıs ádebiyatında A.Yashin usı usıldı qollanılǵan.

Álbette, feyil is-háreketti jetkerip beriwde paydalanıladı. Sonday-aq qorshap turǵan ortalıqtıń úzilmeytuǵın háreketin hám de adamnıń ruwxıy ómirin jetkerip beredi.Sóz ushın dál feyil tabıw bul gápke háreket beriwden ibarat. Feyildiń shıǵarmada tez-tez qollanılıwı is-hárekettiń tez ózgeriwine,gúrrińge ózgeshelik beredi.

21

Sanlıqtıń qollanılıwı tekstte ornı sheklengen. Xalıq tilinde 7 sanlıǵına kóp orın berilgen. 7 sanı bibliyalıq mazmunǵa iye.3 qudaydıń minezi, minsizi hám 4 dúnya jıynaqlılıǵı,7 sanı bul quday menen adamnıń qosılıw simvolı yaǵnıy quday menen adamnıń sóylesiwi hám onıń jasalıwı.

Sanlıq ádebiy tilde eki xızmetti atqaradı.Maǵlıwmat beriushi hám ekspresssivlik.

Joqarıda aytıp ótkenimizdey xalıq awızeki tvorchestvosında sanlıqlar - simvollar. 3,7,40,33,99,100 h.t.b.

Qubılmas hesh ayqulaqtıń - raduga

Jeti reńli dóńgelegi - sanaq san

Almasıq. Óziniń táriyplew baylıǵı menen birinshi orında turatuǵın bul - ózlik almasıq. Avtordıń bayanlaması ózlik almasıqtan baslanadı.Ádebiy tekstte ózlik hám tartım almasıǵınıń qollanılıwı tilge ózgeshe máni yaǵnıy ayralıq, albırawshılıq, kewil ashıqlıq sıyaqlı obrazlı sóylewge úles qosadı. Almasıq ádebiy tilde gúrrińlesiwshige, sóylesiwshige almasıqtıń 2-beti birlik hám kóplik sanda qollanıladı.

Gúl máwsimi óter báhári - jazı,

Biymezgil urmaǵay qazan - ayazı,

Ashıq Ayaz sen dep pitken bayazın

Biydárt janlar, alshaq diler ańlamas.

«Gúller ańlamas» I.Yu.

Awızeki sóylew tili birlikleri oqıwshıda tásirleniwdi tez payda etedi, ol xalıq tiline jaqın, túsinikli bolǵanlıqtan oqıwshı ańsat hám tez qabıl etip aladı. Mısalı:

1.Shalbar kiyseń tar balaq

Tartıp sheshindireyin

«Wásiyat» I.Yu. 2.Unatarman olpı-solpı jaǵıńdı

«Sáwbetli aqsham» I.Yu.

- Doktor, meniń júregimniń aritmiyası dım jiyilesip ketti.

22

- Neǵıladı? 114-bet «Sózińde tur» M.Nızanov. Ózlestirme sózlerdiń qollanılıwı

Kórkem shıǵarmada ózlestirme sózler menen basqa tillerden kirgen sózler reti menen qollanıladı.

Latmanat meniń qudayım,

Hesh bir dákki kórmegen

Anası neke bilmegen

Islamǵa shekemgi arablardıń ata-babalarıńın sıyınatugın Ál-lata hám Ál-manata atlı qudaylarınıń atı.Dástanda baska dindegilerdiń qudayı mánisinde qollanılǵan.

1.Latmanat dep jıladı,

2.Latmanat dep zar jılap h.t.basqa qaraqalpaq xalıq dástanlarında ǵayrı dindegilerdi uslay ataw kóp ushırasadı.

3.Atshabarı hám Kókaman degendey

Ózlenrindey jáhil sınshıları da

«Pálekli qosta túnew» I.Yu.

Jáhil-aqmaq, aqılsız, nadan (O.Bekbawlov., Q.Mambetnazarov

«Qaharmanlıq dástanlardaǵı ózlestirme sózlerdiń túsinigi» N., Bilim 1992.37- b)

Ádebiy tekstte kómekshi sózlerdiń ornı da bólek. Zatlar, waqıyalar ádebiy tekstte bir-biri menen baylanısqan, ajıratıp bolmaydı. Tiykarǵı bunday baylanısdánekerler teksttegi úzindilerdi uyqastıradı. Dánekerlerklassikalıq usıl, tekstte logikalıq hár tárepleme baylanıslı. Olardıń roli ádebiy obraz beriwde ayrıqsha stilistikalıq súwretlewde tiykarǵı usıl boladı.

23

6-lekсiya

Tema: Sintaksislik dáreje

Sintaksistiń mánisi sonnan ibarat shayır hám jazıwshılar bir sózden bir neshe mártebe paydalanıw múmkin, biraq olardıń jaylasıwı uyqaspawı múmkin.

Jay gáp óziniń mánisi boyınsha kóp variantlar beriwi hám túrli mánis berip turıwın koreyik:

1)Maǵan nan ber – ótinish, jalınıshlı

2)Ber maǵan nan – buyrıq, hóktem

3)Maǵan ber nan – ápiwayı, isenimsiz

4)Nan maǵan ber – albırawshılıq

5)Nan ber maǵan– anıq,kelisimli

5 algebralıq orın almasıwına iye. Hár túrli obrazda oqıw múmkin. Ádebiy teksttiń avtorı óztiniń oylap tapqan ideyalı estetikalıq

24

oylarınıń, sonıń menen birge ádebiy tájiriybesinen paydalanǵan halda bir variantın tańlap aladı. (Berdaqtıń «Maǵan ber» h.t.b kórkem

shıǵarmalardan mısallar izlew tapsırıladı).

Shıǵarmanıń dóreliw maqseti, qorshap turǵan ortalıqtı súwretlew xarakteri, ózine tán avtorlıq kózqaraslar teksttiń avtorlıq til birikpeleriniń hám shıǵarmanıń til strukturasın shólkemlestiriwshisi. Tekstti analiz etken waqıtta nominativ gáplerge de kewil awdarıw kerek.Bularda tábiyiy sintetikalıq úlken táriyplew ilajları bar. Zatlardı óz atı menen ata, súwretshiler tábiyat kórinislerin súwretleydi, shayır, jazıwshılar sóz benen kaharmannıń jaǵdayın súwretleydi.Mısalı:

1)Sulıw takabbırlıq penen masayradı (kórinisler psixologiyalıq bet júzdi

kórsetiw)

2)Sulıw uyalǵanınan júzi qızardı.

3)Sulıw birden qorqıp ketti.

4)Sulıw birden albırap qaldı.

5)Sulıw kútilmegen waqıyaǵa tań qaldı.

Fotografiyadaǵıday bir zamatta mórlep taslaydı. Nominativlik gápler jeke kúndelik dápter, dnevnik jazǵan waqtın, kúnin, háptelik kúnin jazǵanda paydalanıladı.

Ádebiy tekst shıǵarmalarında quramalı gáplerde kóplep ushırasadı.

Jazıwshı bunıń menen óziniń aldına tvorchestvolıq tapsırma qoyadı. Personajdıń hár tárepleme rawajlanıwın hám bolǵan waqıyanı keń túrde súwretleydi.

25

7-lekсiya

Tema: Grafikaorfografiyalıq dáreje

Joba:

1)Grafikalıq usıl járdeminde kóriw qábiletin qurıw.

2)Ádebiy tildiń orfografiyası

3)Irkilis belgileriniń stilistikalıq múmkinshiligi

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. Q. Orazımbetov Poeziya menen sózdiń birikken jerinde.

Ámiwdárya. 2009. №1. 136-140-b.

2.S. Mátyaqupov Lirikalıq sezim hám kórkemlew quralları. Ámiwdárya. 2011. №5. 84-88-b.

3.Z. Bekbergenova Qaraqalpaq romanlarında kórkem sóz poetikası.

(1980-2010-jıllar). N. «Ilim». 2016.

«Kamalak». Bishkent. 2016.

5.O Bekbawlov, Q. Mámbetnazarov Qaraqalpaq dástanlardaǵı ózlestirme sózlerdiń túsinigi. N. «Bilim» - 1992.

6.B. Yusupova., I. Yusupov shıǵarmaların tilinde kelbetliktiń stillik xızmetleri. Tashkent. «Tafakkur qanatı». 2014.

7.J. Sagidullaeva, J. Qaniyazova Ádebiyat teoriyasın oqıtıwda innovaсiyalıq texnologiyalar. N. «Qaraqalpaqstan». 2016.

Ádette biz tekstti oqıp kóriw qábiletimiz benen qabıl etemiz.Onıń ushın

tekstke grafikalıq bezew áhmiyetli. Poetikalıq pikir bul tek ǵana sóz hám dawıs emes, al orfografiya menen grafikada bolıp esaplanadı. Xat (onıń jazılıw háripleri, qatardıń jaylasıwı,irkilis belgiler,sózlerdiń jaylasıwı h.t.b.) súwretlew sistemasınıń usılına kiredi hám oqıwshıǵa kúshlirek tásir jasaw ushın sóz xudojnigine járdem beredi.(Tapsırma: Anama xat, dostıma xat, súygenime xat, sırlı xat,ustazǵa xat, tuwısqanǵa xat, qońsıǵa xat h.t.b. Ámeliy sabaqta oqıp beredi-

ózbetinshe jumıslar).

26

Grafikalıq belgilerdi paydalanıwda tilde lingvistikalıq 3 bólim juwap beredi: grafika, orfografiya,punktuaсiya.Qaraqalpaq grafikası (kirill) házirgi waqıtta ádebiy shıǵarmada teksttiń obrazlıǵın kúsheytiw ushın hár túrli múmkinshilikke iye hám múmkinshilikler keńeyip bara beredi. Házirgi zaman tipografiyasınıń rawajlanıwı sóz táriyplewshilerdiń de jańa usıllardı izlep atırǵanlıǵın kórsetedi.Házirgi waqıtta 1-tekstti figuralıq tártipke qoyıw, 2-shriftti ózgertiw, 3- sózdin grafikalıq usılın qollanıw, 4-teksttti ózgeshe usıllarda sanlıq hám sanlarda belgilew. Burınnan shayırlar belgili bir figuraǵa iye bolǵan kosıfqlar dóretken. Áyyemgi grek shayırı Simmiy Rodosskiy usınday qosıqtıń eń birinshi avtorı. Onıń kosıqları qanat, máyek figuralarında dóregen.

XX ásirdiń basında kóplegen ellerdiń shayırları ózleriniń figuralıq shıǵarmaların túsindirip beredi. Franсiya shayırı Giyom Apolliner óziniń teksttinde ózgeshe termin «kalligramma» nı paydalanǵan.

«Kalligramma» grek tilinen alınǵan bolıp sulıw jazıw degendi bildiredi.Oqıwshı bir qaraǵannan qosıqtıń mánisin uǵıp alıwı kerek. Mısalı: M.Yusup «Ona meni nega…»

-Ona meni nega tuǵding?

-Yurting uchun.

-Ona meni nega tuǵding?

-Baxting uchun.

Ona meni nega tuǵding?

- Zoriqqandan

27

Qosıqtıń qanday figurası bar? Ádebiyatta figuralıq qosıqlar da bar. Figuralıq qosıqlar - bul qosıq katarları ózgeshe tárizde jaylaskan. Qosıqta tekst qandayda bir figuranı kórsetedi. Juldızlar, krest, júrek, vaza, úshmúyeshliktiń piramidası. Poetikalıq tildiń grafikalıq usılların ayta otırıp «tekshe» usılın mısal etsekbul avtordıń maqsetin, oy-pikirin anıq kórsetedi.

Poetikalıq shıǵarmanıń jáne bir túri «akrostix» grek tilinen alınǵan qosıq qatardıń bas háripleri atamanı, bir sózdi yamasa frazanı bildiredi.

8-lekсiya

Teksttiń semantikalıq keńisligi

Joba:

1)Ilim sistemasınıń paradigmasında kognitivlik lingvistika

2)Lingvistikada «konсept» túsinigi

3)Dúnyanıń konсeptuallıq kórinisi

4)Teksttiń konсeptuallıq analizi

Eń bir aktual mashqalalardıń biri, házirgi lingvistikalıq izertlewde bul avtor dúnyanı súwretlew mashqalasıń ádebiy teksttiń prizması arqalı iske asırıw bolıp tabıladı.Kognitivlik lingvistika tildi bilimniń ulıwma mexanizmi dep qaraydı. «Kognitivlik lingvistikası»-bul baǵıt, ortalıqta tek ǵana til sonday kognitiv mexanizm,sonday instrument bolıp,belgilerdiń sisteması prezintaсiyada úlken áhmiyetke iye maǵlıwmatlardı qáliplestiredi.

Házirgi zaman paradigmasında «konсept» termini úlken dodalawǵa iye. Kognitivlik lingvistikalıq poziсiyası boyınsha onıń mánisi hám kollanılıwı til mashqalaların sheshiwde jeterli dárejede dálillengen.

«Konсept» túsinik sóziniń sinonimi. «Dúnyanıń til kartinası» túsinigi bir neshshe terminologiyalıq ataqqa iye. «Til hám mádeniyat» –

«Sóylew mádeniyatı», «Mádeniyat tanıw» h.t.b.

Dúnyanıń konсeptuallıǵı ádebiy tekstte bir jaǵınan dúnyanıń jaratılısınıń zańların, al ekinshi jaǵınan jeke yaǵnıy ájayıp qıyalıy ideyalardı sáwlelendiredi.Hár tárepleme biletuǵın hám jeke avtor biliminiń uyqasıwı ádebiy

28

tekstte hár qıylı bolıwı múmkin. Máselen: K.Karimovtıń «Zardusht»romanın alıp qarayıq.Ápsanawiy payǵambardıń

«Zardusht» sarı túyeli jigittiń ótmishi búgingi zaman waqıyaları menen parallel súwretlenedi. 36 bólimnen ibarat hár bir bap tematikalarǵa ajıratılǵan. Tema

tiykarında tiykarǵı ideyalardı sáwlelendirgen.

1-bólim: Tuwılıw dep ápsanawiy ǵayrı tábiyiy Maguptanıń tuwılıwı

haqqında sóz baradı. Zardushttıń qáliplesiwi «Avesto» daǵı Axriman hám

Axuramazda qudayları haqqındaǵı ápsanalardan paydalanıwı hám olardıń búgingi ómir, turmıs penen baylanıslı, áyyemgi eskertkishlerdiń tilsimi barlıǵı jazıwshı fantaziyası menen sheber súwretlenedi.Romannıń mifologiyalıq usıl hám realistlik súwretlew usılı arqalı jazılıwı utımlı shıqqan. Bizdi qorshap turǵan

29

dúnya,tábiyat ortalıǵındaǵı insan hám onıń tábiyat, jan zatlar menen ǵayra tábiyiy kúshler arqalı baylanısı sáwlelengen.

Máselen: Zardusht-ápsanawiy payǵambar. «Avesto» da Yashtlar yamasa

Axuramazdanı ulıǵlawshı gimnler: Haqıyqattı kimler tıńlasa, Ólmes olar, shekpegey hazar.

Haslı yalǵan sheginer bir waqıt

Zardushttıń yashtların oqıǵan shet ellik jigit Djondı ólimnen saqlap qaldı.

Djon ózi haqıyqattı tańlaǵan kimlerdiń biri emes pe edi?

«Olar ólmes, shekpegey hazar». Durıs, qanday da bir kúsh agım jigitti ólimnen saqlap qaldı. Bolmasa toǵızınshı qabattan sekirgende, álbette…153-b

«Bir neshe kúnler boyına kitaptıń tasirinen arıla almaǵan jigit birtebirte haqıyqattı tańlamaǵanına, yalǵan sóylegenine hám sol joldan

adaspaǵanına ózin isendirdi» 154-b.K.K. «Zardusht» Bilim., Nókis.,2018 («Avesto» nı internetten tartıp slaydqa salıw kerek)

«Men óz táǵdirime qayıl qalaman» I.Yu.

Jazǵı aqshamlarda jatıp shalqama,

Juldızlarǵa qarap oyǵa talaman. Óz ómirińdi oylaǵanda bárháma,

Men óz táǵdirime qayıl qalaman.

Bar onıń bir jazıp atqan dástanı Meniń ómirimnen sheberlep qurap Men tuwılar gezde onı basladı, Qashan pitkererin bilmeymen biraq

Shadlıqtan – arqawı,ǵamnan erisi, Toqıp atırǵanday hár bir demimdi,

30