Korkem tekst analizi

S. Bawatdinova

«Kórkem tekst analizi»

páninen óz betinshe jumısları orınlaw boyınsha

METODIKALÍQ KÓRSETPE

Nókis – 2019

1

Sóz bası

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı bakalavriat baǵdarınıń oqıw rejesinde «Kórkem tekst analizi hám kórkem oqıw» páni boyınsha óz betinshe jumıslarǵa 38 saat ajıratılǵan. Reje boyınsha student óz betinshe jumıslardı I basqıshtıń II semestrinde orınlawı tiyis.

Studenttiń bul óz betinshe jumısları reyting nızamına sáykes kúndelik, aralıq qadaǵalaw túrlerinde bahalanıp barıladı hám usılardan jetkilikli ball toplaǵannan keyin ǵana juwmaqlawshı bahalawǵa jiberiledi.

Bul, birinshiden, studenttiń óz betinshe islewge degen juwapkershiligin arttırsa, ekinshiden, óz betinshe jumıslardıń lekсiyalıq sabaqlar hám ámeliy jumıslar menen tıǵız baylanısta alıp barılatuǵının kórsetedi.

Óz betinshe jumıslar auditoriyadan tıs waqıtlarda alıp barıladı. Onıń maqseti studentlerdiń lekсiya hám ámeliy jumıs payıtlarında alǵan teoriyalıq, ámeliy isler menen shuǵıllanıwǵa baǵdarlaydı. Usı baǵdar olar har bir tema boyınsha kórkem tekst ústinde islewge, shıǵarmalardı ilimiy teoriyalıq hám kórkemlik jaqtan tallawǵa úyrenedi.

Student óz betinshe jumıs islegende lekсiya, ámeliy jumıs paytında ótilgen temalar ústinde jumıs alıp barǵanı menen, olardı qaytalamawı tiyis, kerisinshe olarda sın kóz-qarasta qarap, óz betinshe pikirlew uqıplılıǵı menen, jańa maǵlıwmatlar menen bayıtıwı lazım.

Metodikalıq kórsetpe filologiya fakulteti qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeliginiń II-III basqısh studentleri ushın arnalǵan.

2

1-lekсiya

KÓRKEM TEKST EKSPRESSIV-ESTETIKALÍQ RESURSLAR

DÁREJESI

Ádebiy tekst-filologiyalıq analiz tiykarları

Tekst

3

FONETIKALÍQ DÁREJE

Til intonaciyasınıń tiykarǵı komponentleri

1)Kúsh – pátte tildiń dinamikasınıń bildiriliwi;

2)Baǵdar – gáptiń sazlılıǵın hám dawıs háreketiniń hár túrli pátte bildiriliwi;

3)Tezlik – sózdiń ritmin hám tempin ayıratuǵın , sestiń uzınlıǵında toqtawında bildiriledi;

4)Tembr – sestiń qásiyetin bildiredi.

4

2-lekсiya

Tema: Ádebiy tekst – filologiyalıq analiz tiykarları

Joba:

1.Tekst haqqında túsinik

2.Teksttiń ulıwma belgileri hám ózgesheligi.

3.Házirgi zaman ilim paradigmasında diskursqa túsinik.

4.Tekstti úyretiwdiń tiykarǵı kóz-qarasları.

XX ásirdiń ekinshi yarımında ilimniń rawajlanıwında: poetikada, ritorikada, stilistikada, germenevtikada, semiotikada, psixolingvistikada ózgeshe filologiyalıq qaǵıyda payda boldı. Bul teksttiń lingvistikası.

Tekstti izertlew quramalı qubılıs. Óziniń quramalılıǵı hám kóp jobalılıǵı menen lingvistikada tekstke házirge shekem belgili bir kaǵıyda berilmegen. Rus ilimpazı Baxtinniń túsindiriwi boyınsha: Tekst quramalı dúzilisten ibarat eki subektten: 1) dóretiwshi (avtor) hám tiyisli adam (adresat) tan turadı. Yaǵnıy birbirew menen qatnasıqta, adamnıń sóylesiwi barısında qáliplesedi. Tekst-belgiler jıyındısı sıpatında pikirlerge tiyisli, pikirdegi belgiler tekstke de tiyisli. Tekst tematikalıq baylanısqan bolıp, mánisi boyınsha birgelikli hám pikiri, maqseti boyınsha pútin til ádebiyatı.

5

Ádebiy teksttiń barlıq til elementleri bir-biri menen baylanısqan hám mánisi boyınsha baǵınıshlı. Sonıń ushın quramalı elementtiń bir pútin sıpatında úyreniledi.

Teksttiń ózgeshelikleri hám kategoriyaları salıstırmalı túrde jaqınnan baslap izertlenbekte Teksttiń belgileri grammatikalıq kategoriyalar menen baylanıslı; oǵan integraсiya, kogeziya, avtosemantiya, modallıq, prospekсiya, retrospekсiya, kontinuumlar kiredi. Teksttiń tiykarǵı qásiyetleriniń biri – pútinlik. Tekst mánisi boyınsha pútin. Onıń pútinligi oqıwshınıń qabıl etiw túsinigi, onıń mánisi jaǵınan pútin ekenin sheshe aladı. Mısalı: I. Yusupovtıń tórtlikleri:

Xalıqtıń júregine barar sokpaqtı,

Tapqanlar siltewish belgi qaqpaptı,

Mashaqatlar shegip, sol soqpaqtı men

Taw, duz qoymay ele izlep júrippen.

Islemegen bastı qıynap terleme, Atlarǵa urmasın eshektiń shańı, Alma túsken menen aqmaq gellege Ashıla bermeydi,

Nyutonnıń zańı.

Qosıqtaǵı pútin birlik tek ǵana oqıwshınıń qabıl etiw túsinigi, usı túsinik keń

hám tereń bolsa, onıń mazmunın hár tárepleme qabıllaydı.

Baylanısıw – teksttiń eń áhmiyetli hám onıń pútinligin kórsetetuǵın

qásiyetleriniń biri. Teksttiń baylanısıwınıń eki túri bar.

gáp h.t.b. jatadı. Aǵzaları - tekst kategoriyası “izdegi”

6

pútinlik. Teksttiń bunday qasiyeti mayda bóleklerge bólinedi: gáp, joqarı frazalıq birikpe, úzindi, abzaс, strofalar h. t.b.

Teksttegi bólingen birlikler óziniń ǵárezsizligi menen ajıraladı. Olardıń kópshiligi óziniń mánisin tekstsiz de joǵaltpaydı.

1) (Úlken baylanısqa):

“Ukrainanıń jolı jol boldımeken? Jolında shoq sheńgel gúl boldımeken? Front jayda júrgen biziń sáwer yar, Bizlerdi saǵınıp sarǵaydımeken?...” Tekst ishindegi tekst

“Búlbúl uyası” I.Yu. 2) “Citata”

“Wa jolawshı, uyqıń qattı eken dım:

Jaslay jatıp, qartayǵanda oyandıń.”

A.S. Pushkin.

I. Yu. “Pálekli qosta túnew”.

I.Yu. poeziyası tili - frazeologizmlerge bay. Olar shayır poeziyasında lirikalıq qaharman obrazın jaratıw, portret sızıw, xarakter, peyzaj jasawda qollanılıp, qaharmannıń minez-qulqın, psixologiyasın, kewil-kúyin, kóz-qarasın túsiniklerin sıpatlap, epitet, metafora, ironiya, giperbola, litota h.t.b. sıyaqlı súwretlew quralları xızmetinde jumsaladı.

Mıs: Nama tanımaǵan nadan.

Búlbúl sayrasa da turmas.

“Shóldiń iyisin alsa turmas”

Toy-lazımǵa at shaptırǵan, Ǵarǵa tamır tuwısqanlıq

“Tuwısqanlıq” Ózi jas bolsa da biziń Paqırbay Tek ólip kórmegen edi-aw yapırmay.

“Suw peri”

7

Keltirilgen mısallarda shayır sheberligi, stili, tili emoсionalekspressiv boyawları menen «nama tanımaǵan», «ólip kórmegen» frazeologizmi júdá ayqın sáwlelengen.

Sóylesiw – teksttiń kategoriyası. Bul shıǵarma qurılısınıń tiykarǵa komponentleri. Sırtqa soylesiw – dialog tekstke bir-birew menen sóylesiwde kórinedi, shıǵarmanıń monologinde de sáwleleniwi múmkin. Ishki sóylesiw teksttiń bir-birewi menen baylanısında sáwlelenedi. (Kórkem shıǵarmalardan óz betinshe jumıslar-mısallar jıynaw).

Teksttiń keskinlesiwi – (shiyelenisiw yamasa konfliktke jaqın) ádebiy shıǵarmalardaǵı tekst oqıwshını basınan baslap qızıqtırıwı yaki qızıqtırıwın kúsheytiwi múmkin.

Tematikalıq jaqtan anıqlıq – bul da teksttiń kategoriyası, anıq tema menen baylanısqan leksikalıq hám frazeologiyalıq tekst ishindegi tıǵız baylanıs, paradigmalar. Mısalı: Onıń «tiyisli orınlar»dıń polat seyfinde saqlawlı turǵan dáptershesinde mınaday maǵlıwmatlar bar edi: “Aralbaylardıń “Buydalı” awılınıń arqa jaǵındaǵı qalıń toranǵıl toǵayınıń arasındaǵı jer tólede reakсioner-panislamist

Sálmen iyshan jasırınıp jatır. Tez arada tutıp alıp, katań jazaǵa tartıwıńızdı soranaman”.

“Bunnan on altı jıl burın Iranǵa qashıp kóship baratırǵan “Beksıyıq” ruwınıń bir topar ulamalarına túslik awqat bergen kommunist, fermanıń baslıǵı Baltabay Alla Súgirovqa shara qollanıwıńızdı soranaman” - 168b.

(N. Smamutov «Sizlerge aytıp ketejaqpan». N. «B.» 2017.)

Tematikalıq jetispewshilik – tekst aralıq baylanıstırıw juwmaǵı, ádebiy shıǵarmanıń mánisi basqa tekstke tiykarlanıwı. Mısalı: Qaraqalpaq ádebiyatında J. Aymurzaevtıń “Berdaq” pesasında Ernazar alakóz baslı kaharmanǵa bolıp ketken,

T. Xalmuratovtıń «Ásker jesiri» povestinde waqıyalar turmıs haqıyqatı menen baylanıspaydı. Ó. Ótewlievtiń «Hayaldıń qurısı» shıǵarmasında bayanlanǵan waqıya hesh bir

8

mashqalanı sheshpeydi. Usınday tipdegi shıǵarmalarda paradigmanıń diskurs túsinigin anıqlayıq.Diskurs túsiniginiń tradiсiyalıq kórinisi sóylewde, tekstte, dialogta, stilde, tilde sáwlelenedi. Lingvistikada diskurs termini úsh túrge bólinedi:

1) Terminniń lingvistikalıq qollanılıwı kiredi. Onı birinshi bolıp amerikalı lingvist Z.Xarris óziniń “Diskurs-analiz” atlı statyasında qollanıladı.

2)Ekinshi túri termin diskurstıń qollanılıwı franсuz strukturalistlerine tiyisli. Diskurs jazıwshınıń stilin anıqlaytuǵın til sıpatında túsiniledi.

3)Úshinshi túri nemeс soсiologi Yu. Xabermastıń pikiri menen baylanıslı. Diskurstıń maqseti – kritikalıq dodalaw hám kóz qarasqa tiykarlanıw kommunikaсiyanıń qatnasıwshılarına háreketleniw. Bul úsh kóz qarasta bir-biri

menen baylanısqan, bir-birin tolıqtırıp turadı.

Tekstti úyretetuǵın tiykarǵı kóz-qaraslar: 1) tekst – bul avtordıń tvorchestvolıq oyların iske asırıw, onıń bilimin hám adam tuwralı túsinigin, qorshap turǵan ortalıq haqqındaǵı túsinigin jetkerip beriw tiykarında dúziledi. Mısalı: Sh. Aytmatovtıń «Ana jer ana» shıǵarmasındaǵı Tolǵanaydıń eń joqarı adamgershilik pazıyleti kelini Áliymandı durıs túsiniwi jazıwshınıń dóretiwshilik oyları – onı iske asırıwdaǵı súwretlemeleri h.t.b. yamasa K. Karimovtıń «Aǵabiy», «Ullı dasht bórileri», «Zardusht» tariyxıy romanların dóretiwdegi onıń tabısları, tariyxtı jaqsı biliwi búgingi kún ushın áhmiyetli bolǵan mashqalalarǵa qatnası, oqıwshını tereń tamırlasqan 1)avtor, 2)tekst, 3)oqıwshı, 4) haqıyqatlıq, 5) til sıyaqlı tekst dúzilisine qaray jeteleydi.

1)Avtor oqıwshıǵa tekst jaratadı.

2)Avtor waqıya, fakt, bastan keshirgenlerin, haqıyqatlıqtı tekstte sáwlelendiredi.

9

3)Avtor til sistemalarına kewil bóledi hám ondaǵı tildiń hár qıylı dárejelerin óziniń oylaǵanına mas keletuǵının saylap aladı. Mısalı: 1) “Siz meniń anama uqsaydı ekensiz” 2) “Sarı oraypek jamılǵan keywanı” “al kelinshek”, “keywanı”, “kempir” qaraqalpaq tilindegi hayallarǵa qollanılǵan dárejeler. Yamasa “jas jigit“”, “jigit”, “jigit aǵası”, “ǵarrı” h.t.b.

4)Oqıwshı tekstti oqıp túsinip ondaǵı avtordıń tvorchestvolıq oyların túsinip aladı.

5)Oqıwshı avtorlardıń oylaǵan kartinasın kóz aldına keltiredi.

Súwretler kórgizbesi – 1) al kelinshek

2)keywanı

3)kempir

1)jas jigit

2)jigit

3)jigit aǵası

4)ǵarrı

3-lekсiya Fonetikalıq

dáreje

Tema: Fonetikalıq dáreje

Joba:

1)Ádebiy ses usıllarınıń tásirliligi

2)Rifma túrleri hám qaraqalpaq poeziyasındaǵı strof (qatarlar)

3)Taqmak razmeri hám shayırdıń ózine tán ózgesheligi

4)Intonaсiyalıq táriplew múmkinshiligi hám taqmaqtıń poetikalıq

sazı

10