Dialektikanin tiykargii tusinikleri

Kerisinshe, subekt-subekt formasında sabaq ótilgen, oqıtıw tiykarǵı subekt bolıwı, studentler bolsa oǵan qaraǵanda belgili dárejede obekt bolıwları da tábiiy. Máselen, filosofiyadan sabaq beriwshi eń joqarı úlgisi esaplanǵan Platonnıń barlıq dialoglarında Sokrat óz shákirtleri menen sáwbet (dialog) alıp barar eken, yaǵnıy, subekt-subekt tárizinde qarım-qatnas alıp barar eken, bunday sáwbetlerdiń úlken bóliminle, ásirese tiykarǵı ideyalar talqılawlarında hám juwmaqlarında Sokrat monologları úlken orın iyelegenligin kóremiz. Demek, biziń dáslepki sabaqlarımızda filosofiya ne ekenligin oylap ta kórmegen halda sabaqqa kiretuǵın, máselen, matematika yamsa informatika oqıtıwshısı bolman dep oqıwǵa kirgen studentler filosofiya sabaqlarınıń dáslepki kúnlerinde bul pánge qızıqtırıw ushın álbette subektobxekt formasında sabaq alıp barıwdı talap etedi.

Sonday bolsada, házirgi kúń studentsına oqıtıwshı hám obekt, yaǵnıy bilimlneri uzatılıp atırǵan hám ózi ózgertiriwi kerek bolgan obekt sıpatında da, ózi menen teń sáwbetke haqlı subekt sıpatında da jantasıwı maqsetke muwapıq. Házirgi dáwir filosofiyalıq sabaqlarınıń eń joqarı ekzistenсial mánisi de sonda, yaǵnıy student menen teńdey, sonıń menen bir waqıtta onnan ústin ustaz dáredjesinde tura biliw. Bul jaǵday turıw tájriybesiz hám filosofiyalıq-teoriyalıq bilimi sayız oqıtıwshı ushın júdá qıyın. Sonıń ushın da bunday jaǵdaylarda kópshilik jas oqıtıwshılar subekt-obekt variantında is tutadı. Bul varianttı jumıstıń sabaqtıń baslanıwında, onıń ayrım bólimlerinde qollansa boladı, biraq pútkilley bul formada alıp barıw jaramaydı. Sebebi búgingi kún studentsı tereń teoriyalıq bilim kónlikpelerine erise almaǵan bolsada, keń informaсiyalıq zapasqa iyeligi menen óz oqıtıwshısınan ústin keliwi qıyın emes. Áne usınday jaǵdaylarda onıń menen subekt-subekt, yaǵnıy filsofiyalıq sáwbetlerdiń “teń huqıqlı partnerı” sapatında sáwbette bolıw paydalı boladı.

Jáne ayta ketiwge arzırlı máselelerdiń biri bul filosofiya páninin institutımızda barlıq qánigeliklerde oqıtıladı. Filosofiya páninnen oqıtıp atırǵan shákirtleri tereń ózlestirip alıwı ushın oqıtıwshı birinshi náwbette studentlerdiń qánigeliklerinen kelip shıqqan halda, sabaq ótiw proсessinde sol

61

edi. Bul álbette oqıtıwshıdan tereń izleniwdi talalap e tetuǵın jaǵday.

Juwmaqlap aytqanda, házirgi dáwir filosofiyasın oqıtıwda barlıq pánlerdi oqıtıwdaǵı sıyaqlı jańa usıllardan qollaw, yaǵnıy innovaсion metodlardan paydalanıwdı talap etpekte. Yaǵnıy biz qáliplesiw proсessinde bolǵan milliy filosofiyamızda jańa usıllar tiykarında oqıtıw mashqalaları ústinde de islew zárúrligi kóndeleń bolmaqta. Bul jaǵdaydan kelip shıǵıp, házirgi kúńde bilimlendiriw orınlarda filosofiyanı oqıtıw oǵada qıyın is ekenligi kórinedi. Soǵan qaray filosofiyadan qánige bolıw házirgi waqıtta oǵada qıyın, hám sonıń menen birge júdá húrmetli hám juwapkershilikli is. Biraq bul húrmet oqıtıwshınıń óz hújdanı hám onı túsinip jete alǵan ayrım studentlerdan basqalarǵa sezilmeytuǵın biyǵárez húrmet. Áne usı húrmetke iye bolıw ushın dáslep sabaq ótiw proсessi haqqında ulıwma teoriyalıq túsiniklerge iye bolıwımız áhmiyetli.

4.2. Filosofiya pánin oqıtıwdaǵı innovaсiyalar hám aldıńǵı shetel tájiybeleri

Hár bir jańa temanı ótiwde, onıń xarakterine sáykes túsindiriw usılların tańlaw, sabaqtıń ózine sol tema boyınsha studentlerdiń bilim hám kónlikpelerin payda etiwge járdem beretuǵın shınıǵıw túrlerinen paydalanıw studentlerdiń filosofiyanı úyreniwge bolǵanqızıǵıwshılıqların arttıradı.

Hár bir pán tájriybe hám izlenisler tiykarında rawajlanıp barǵanı sıyaqlı, filosofiyanı oqıtıwda aldıńǵı tájriybeler túrlipikirler tiykarında rawajlanıp baradı.

Ulıwma, sabaq nátiyjeliligi oqıtıwınıń oǵan tayarlıq kóriwinde, sabaq metodın durıs tańlawına hám pedagogikalıq sheberligine baylanıslı. Jańa bilim beriw kóbirek interaktiv metodlarǵa tiykarlanılsa, mashqalalı oqıtıw metodlarınanpaydalanılsa maqsetke muwapıq boladı.

62

«Innovaсiya» túsinigi latın tilinen alınǵan bolıp (in-ǵa, novusjańa) yaǵnıy awdarması «jańalanıw», «ózlestiriw», «qandayda jańalıqkiritiw», «jańalıq kiritiw» óz náwbetinde «jańa» sózi usı túsiniktiń tiykarǵı yadrosın quraydı.

«Innovaсiya» túsinigi barqulla bir qiylı mánide táriyplenbeydi, kóp hallarda ol «jańalıq kiritiw» túsinigi sıpatinda kórip shıǵıladı. Solardan S. Turǵunovtiń pikirinshe, innovaсiya - maqsetke baǵdarlanǵan ózgertiwler bolıp, málim bir soсial birlikke ózin shólkem, jámáát hám toparlarǵa jańa turaqlı bolǵan elementlerdi ulıwmalılıq halda xalıqtıń mánáwiy mádeniy múnásibetleri hám mámlekettiń soсial-ekonomikalıq rawajlanıwı menen úzliksiz baylanıslı bolǵan jańalıqlardı kiritiw bolıp esaplanadı.1

«Innovaсiya» túsinigi keń hám tar mánide qollanıladı. Keń mánide innovaсiya málim bir soсial mútájlikti elede jaqsı qandırıw ushın jańa ilimiy ámeliy qural, yaǵnıy jańalıq jaratıw, tarqatıw hám qollawdı óz quramına alatuǵın kompleks proсesssıpatında qaraladı.

Innovaсiya tar mánide bir jámáát xizmetin jetilistiriw ushın kiritilip atırǵan hám bul innovaсiya subekti tárepinen jańalıq dep qabıl qılınǵan jańa qural, uslub, jantasıwlar sistemasına qarata aytıladı. M.Jumaniyazovanıń aytıwınsha innovaсiya - rawajlanǵan texnologiyaliq proсesstiń jetilistirilgen ónimi kórinisinde bolatuǵın dóretiwshilik miynettiń nátiyjesi. Ol ámeliyat hám teoriyanıń áhmiyetli bólimi bolıp, soсial-mádeniy obekt sıpatların jaqsılawǵa baǵdarlanǵan soсial subektlerdiń háreket sisteması, áyni waqıtta basqarılıwshı hám baqlanıwshı ózgerisler mexanizmi bolıp esaplanadı. N.Mamadov óziniń «Ulıwma tálim mekteplerin innovaсion basqarıw» dep atalǵan izertlewinde, innovaсiya bul basqarıw obektin ózgertiw hám joqarı dárejedegi soсialekonomikaliq, ilimiy-texnikaliq nátiyjelerin qolǵa kiritiw maksetinde málim bir tarawlarǵa jańalıqtı en jaydırıw juwmaqlawshı nátiyje ekenligin aytıp ótedi1.

1 Turg`unov S.T. Ta`lim muassasalarini bashqarishda innovatsion faoliyat.//j.Uzluksiz ta`lim. –T., 2006.-3-6 b. 1 Jumaniyozova M. Innovatsion faoliyat-ta`lim sifatining kafolatidir.// j.Uzliksiz ta`lim. –T.: 2004.N6- 88-92-b

63

Respublikamiz alimlariniń «innovaсiya» túsinigine bergen táriyplerindegi hár qıylılıq shet el alımlarınıń izertlewlerinde de kózge anıq taslanadı. Usi táriyplerdiń salıstırmalı analizi tiykarinda túsiniktiń tómendegi áhmiyetli táreplerin ajıratıp kórsetiw múmkin:

1.Innovaсiya-bul jańalıq (A.M Saranov, I.M Rodjes);

2.Innovaсiya-bul ózgertiw, jaqsılaw, quramalastırıw

(K.Angelovskiy)

3.Innovaсiya-bul ózinde ósiwshi tiykardı kórsetip ótiwshi qurambólek birligi (V.I Zagvyazinskiy)

4.Innovaсiya bul jańa qural, jańa metod, jańa texnologiya (V.A Slastenin, V.I Rodimova)

5.Innovaсiya jańa mazmundaǵı metodların islep shıǵarıw (R.G Chedrovskiy)

Biraq soni ayrıqsha aytip ótiw kerek, pedagogikaliq innovatikaǵa tiyisli

ádebiyatlarda «innovaсiya» túsinigi menen birgelikte «jańalıq» túsinigi de qollaniladi.

Innovatikaniń tiykarǵi kórsetkishi onıń baslanǵish rawajlanıwına baylanıslı bolıp, pedagogikadaǵi jańalıq-bul tek ǵana ideya, jantasiw, metod, texnologiya

qurı berilgen hám ele paydalanılmaǵan halatlardaǵı e mes, bálki bul innovaсion proсesstiń jámlesken hám ayrıqsha quramlıq bólimi, ol bolsa ózinde ózgeriwsheń shárayatdarda hám halatlarda tálim-tárbiya máselelerin jeterlishe nátiyjeli sheshiwdi túsindirip beredi. Innovaсiya bolsabul málim basqısh tiykarında rawajlanatuǵın proсessler. Ol birneshe mánidegi túsiniklerdi beredi:

4.Tájiriybe-sınaw obekti sıpatinda,

5.Bir pútin pedagogikaliq proсessti innovaсiyalaw,

6.Jańalıqlardıń qollanılıw dárejesin jańa ónimdarlıqlarmenen ózgertiw basqıshı.

64

M.Jumaniyazovanıń pikirinshe, eger xizmet qısqa múddetli bolsa pútin sistema ózgesheligine iye bolmasa óz aldına málim bir sistemadaǵı bazı quramlıq bólimlerdi ǵana ózgertiwdi wazıypa qılıp qoyǵan bolsa, ol halda biz «novaсiya» haqqında pikir júrgizip atırǵan bolamız. Eger xizmet málim bir konсeptual jantasıw tiykarinda ámelge asırılıp atırǵan bolsa onıń nátiyjesi sol sistemanıń rawajlanıwına yaki onıń prinсipial ózgeriwine alıp kelse biz bunı «innovaсiya» dep ataymız.

Xizmet ózgesheligi tárepinen novaсiya kólemi hám waqtı boyınsha shegaralanǵan, innovaсiya bolsa bir pútin hám dawamlı boladi. Novaсiya nátiyjesinde ámeldegi sistemada ayrıqsha elementler ózgertiledi, innovaсiya nátiyjesinde bolsa ámeliyat subektleriniń poziсiyaları toliq jańalanadi, sistemadaǵi baylanislar hám sistema reformalanadi. Innovatikaǵa tiyisli bir qatar izertlewlerdi analiz e tiw tiykarinda tómendegi sheshemge keliw múmkin:

«Innovaсiya túsinigi mazmunina kóre «jańa», «jańaliq» túsinikleriniń tap ózi emes. Qálegen jańaliq ámeliy xizmette ózinińkeń kólemdegi nátiyjesin berse hám keń kólemli mútájlik ob`ektine aylansa ǵana, túp mánidegi innovaсiya dep ataw múmkin boladi».

Innovaсiyalar keń túrdegi kóriniske iye bolip, olardiń uliwmaliq tárepten qabil qilinǵan aniq tipologiyasi yaki klassifikaсiyasi joq. Innovaсiyalardi toparlastiriwǵa tiyisli jigirmadan artiq klassifikaсiya bar. Máselen; uzaq múddetli innovaсiyalar hám qisqa múddetli innovaсiyalar, radikal hám reformatorli, avtoritar hám liberal, inaсiativ hám adminstrativlik hám basqalar. Innovaсiyalıq texnologiya, ekonomika,sawda satıq, soсial sistema menen baylanıslıqta hár qıylı kórinislerde kórinedi.

Pedagogikalıq innovaсiyalar degende pedagogikalıq jańalıqlardı úyreniw, ózlestiriw, olardi bahalaw, paydalanıw hám ámeliyatqa keń en jaydırıw túsiniledi.

Ámeliyatshilardi kóbirek jańalanıwlardıń anıq nátiyjeleri táshwishke salsa alımlardı kerisinshe xizmetke tiyisli bolǵanbilimler, bilimler sistemasi qızıqtıradı.

65

basqarıwda innovaсion tájiriybelerge qaray jańalıqlar modernizaсiya, unifikaсiya, xizmetin jetilistiriw, formasin ózgertiw, rawajlanıw menen baylanıslı bolǵan modifikaсion innovaсiyalar, aldınnan belgili bolǵan metodlardıń elementlerin jańa sistemaǵa birigiwin názerde tutiwshi birikken innovaсiyalar, uqsasliqqa hám ulıwmalıqqa iye bolmaǵan radikal innovaсiyalar innovaсion proсesslerdiń tiykarı sıpatinda belgileniwi múmkin. Innovaсiyalardıń qásiyetlerine qaray olardi hár túrli tiykarlar menen hár túrli klassifikaсiyalaw múmkin, yaǵnıy búgingi kúnde jańalıq kiritiwdiń tamamlanǵan klassifikaсiyası joq. Sol menen birgelikte biziń izertlewlerimiz shegarasında anıqlanǵan maǵlıwmatlarǵa kóre, pedagogikalıq proсesslerdi shólkemlestiriwde hám ónimdarliǵin támiynlewde eń dáslep, jańalıqlardı pedagogikaliq proсesslerdiń qaysı buwınına tiyisli ekenligin inabatqa alıw maqsetke muwapıq esaplanadı.

M.V Klarin tálimge innovaсion jantasıwdıń eki túrin ajıratıp kórsetedi.1) oqıw proсessiniń dástúriy reproduktiv baǵdarı shegarasında kepillengen nátiyjelerin qolǵa kiritiwge baǵdarlanǵan modernizaсiyalanǵan innovaсiyalar. 2)

transformaсiyalanǵan innovaсiyalar. Alım birinshi jantasıwdı texnologiyalıq, ekinshisin izertlewlerge tiyisli jantasıw dep ataydı. V.I Belyaev tálim baǵdarındaǵı innovaсiyalardı olardıń júzege keliwine qaray eki toparǵa bóledi:

1)innovaсion proсesstiń barlıq shárt-shárayatlar sisteması, qural hám jolların tolıq ańlamaǵan halda júzege keliwshi innovaсiyalar. Bunday túrdegi innovaсiyalar emperik innovaсiyalar dep ataladı. Pedagogikalıq innovaсiyaǵa óziniń dástúriy emes tájiriybe arqalı baradı, shólkemlesken bólimge iye, stixiyali tárizde ámelge asadı.

2)sanali hám maqsetke baǵdarlanǵan xizmeti nátiyjesinde júzege keliwshi innovaсiyalar.

Bunday túrdegi innovaсiyalardı ilimiy shólkemlestirilgen innovaсiyalar dep ataw múmkin. Usi innovaсiya birinshi túrdegi innovaсiyadan óziniń teoriyaliq tiykarlanǵanlıǵı, nátiyjelerdiń

66

anıq áhmiyetke iye ekenligi hám keń en jayılǵanliǵi menen joqarı turadı.

O.R Xomeriki oqıw-tárbiya proсessiniń anaw yaki mınaw quram bólegi menen baylanıslıqta innovaсiyalardi tómendegi túrlerge ajıratıp kórsetedi:

1)tálim mazmunına tiyisli innovaсiyalar;

2)oqiw-tárbiya proсessii metodları, metodikasi hámtexnologiyasina tiyisli innovaсiyalar;

3) oqıw-tárbiya proсessin shólkemlestiriwge tiyisli innovaсiyalar;

4) tálim sistemasina tiyisli innovaсiyalar;

M.M Potashnik hám V.S Lazerevlar tálimde qollanılıw kólemine

Tálim proсessiniń quram bóleklerine múnásibetleriniń tómendegi toparlarǵa bóliw múmkin.

1.Tálim maqseti hám wazıypaları menen baylanıslı pedagogikaliq innovaсiyalar. Máselen, identiv oqıw maqsetlerin oqıw wazıypalarina aylandarıw.

2.Tálim hám tárbiya mazmunı menen baylanıslı innovaсiyalar. Máselen, tálim mazmunın integraсiyalaw hám differenсiyalastiriw, informaсiyalandırıw hám prognozlastırıw.

3.Tálimniń forma, metod, qural hám texnologiyalar menen innovaсiyalar. Máselen dástúriy emes formaları, interaktiv metodlar, multimedia quralları, tálimniń nátiyjeli texnologiyalari (modulli tálim texnologiyalari).

4.Tálim alǵanlıǵın diagnoz qılıw menen baylanıslı innovaсiyalar. Máselen oqıw portfolioları,

Pedagogikaliq qollanıw tarawına kóre pedagogikalıq innovaсiyalar tómendegi túrlerge bólinedi.

1.Oqıw proсesindegi qollanılatuǵın pedagogikalıqinnovaсiyalar.

67

Máselen tálimniń axborot texnologiyaları

2.Oqıw kursinda qollanılatuǵın pedagogikalıq innovaсiyalar. Máselen elektron karta

3.Tálim tarawında qollanılatuǵin pedagogikaliq innovaсiyalar. Máselen, tálimdi demokratiyalastırıw,

4.Tálimdi basqarıw tarawındaǵı qollanılıtuǵın innovaсiyalar. Máselen, tálimniń mámleket basqarıwınan mámleket-jámáátshilik basqarıwına ótiwi.

Sırtqı qásiyetlerine qaray innovaсiyalardıń túrleri; maqsetler taksonomiyası, tálim mazmuni, didaktik konсepсiyalar, oqıwshılar hám oqıtıwshılardıń birgeliktegi xızmeti, tálim metodları, metodika hám texnologiya, tálimdi shólkemlestiriw formaları, tálim alǵanlıǵın diagnozlaw, tálim nátiyjeleri, ulıwma alǵanda, házirgi kúnde pedagogikalıq innovaсiyalar hár qıylı kóriniste payda bolmaqta. Pedagogikalıq innovaсiyalardıń hár qıylı túrlerinen keń paydalanıw tálim sıpatın asırıwǵa xizmet qıladi.

Juwmaqlap aytqanday, filosofiya páni oqıtıwshısı tek ǵana bilim beriwshi bolıp qalmastan ol dóretiwshide. Ol sabaqtı ótpeydi, al jaratadı. Sonıń ushın oqıtıwshı úziliksiz túrde óz kásiplik tayarlıǵın arttırıp barıwı, pedagogikalıq turmıs talaplarınan artta qalmawı, izleniwi, dóretiwi, zamanagóy dúnyalıq innovaсion texnologiyalardan xabardar bolıwı lazım.

Tálim proсesinde salmaqlı orın iyelegen mashqalalı sabaq,mashqalalı (ilimiy mashqalalı hám erkin pikirlew) sabaqları máseleli tálim texnologiyasına tiykarlanadı.

Usı sabaqlardıń ózine tán tárepi sabaq dawaminda júzege keltirilgen mashqalalı jaǵdaylarǵa tiykarlanadı.

Mashqalalı tálim dep, oqıtıwshı tárepinen pedagogikalıq tásir kórsetiwdiń eń maqul variantı járdeminde pikir júritiw nızamlıqlarına tayanǵan halda, studentlerdiń bilimlerdi ózlestiriw proсesinde pikirlew qábiletin rawajlandırıw hám biliw mútájligin qandırıw maqsetine qaratılǵan, shaxsti ulıwma hám arnawlı rawajlanıwǵa imkan jaratatuǵin proсeske aytiladı.

Mashqalalı tálim texnologiyaları studentlerdiń bilimlerdi ózlestiriw dárejesin arttırıw, kónlikpelerin qánige dárejesine jetkeriw maqsetinde qollanılıp, onda student oqıw materialin

68

analiz qıladi, salıstiradı, sintezleydi, maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıp, taza xabar aladı. Basqasha aytqanda, aldin ózlestirgen bilim hám kónlikpelarin jańa jaǵdaylarda qollap,bilimlerdi tereńlastiredi, keńeyttiredi.

Bilimlerdi bunday ózlestiriw usulın hesh bir sabaqlıq hám ustaz úyrete almaydi, tek ǵana studentler mashqalalı jaǵdaylardı sheshiw proсesinde izlenedi hám mashqalalar sheshimin tabadı.

Studentlerdı doretiwshilik hám logikaliq pikir júritiwge úyretiw, aqlıy iskerlik usıllardı iyelewge, olarda ilimiy, qarsı pikir analizi, logikaliq pikir júritiw kónlikpelerin formalandırıw hám rawajlandırıwǵa alıp keledi.

Mashqalalı metodlar mashqalalı jaǵdaylardı júzege keltirip, studentlerdiń mashqalalı sheshiwi, quramamlı sorawlarǵa juwap tabıw proсesinde jeke obekt, hádiyse hám nızamlardı salıstırıw kónlikpeleri hám bilimlerdi aktivlestiriwge tiykarlanǵan aktiv biliw iskerligin júzlestiredi.

Mashqalalı tálim texnologiyaları studentlerdiń bilimlerdi ózlestiriw dárejesin arttırıw, kónlikpelerin qánige dárejesine jetkeriw maqsetinde qollanılıp, onda student oqıw materialdı analiz qıladı, salıstıradı, sintezleydi, maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıp, taza xabar aladı. Basqasha aytqanda, aldin ózlestirgen bilim hám kónlikpelerin jańa jaǵdaylarda qollap,bilimlerdi tereńlestiredi, keńeyttiredi.

Bilimlerdi bunday ózlestiriw usılın hesh bir sabaqlıq hám ustaz úyrete almaydı, tek ǵana studentler mashqalalı jaǵdaylardı sheshiw proсesinde izlenedi hám mashqalalar sheshimin tabadı.

Studentlerdiń biliw iskerligin bul tárizde payda etiliwi olarda dóretiwshilik iskerliginiń payda bolıwına imkan jaratadı.

Keyingi bapta biz «Álemniń universal baylanısları hám rawajlanıwı. Filosofiyanıń nızam kategoriyaları” temasında ótkerilgen mashqalali sabaqtıń barısın kórsetip beremiz.

69

4.3. «Filosofiya (Etika, estetika, logika)» páninen “Álemniń universal baylanısları hám rawajlanıwı. Filosofiyanıń nızam

kategoriyaları“ temasında elektron oqıw moduli islenbesiTálim texnologiyası

Tema: “Álemniń universal baylanısları hám rawajlanıwı. Filosofiyanıń nızam kategoriyaları”

Oqıtıw ỹaqtı: 2 saat

Oqıw sabaǵınıń maqseti: Studentlerge rawajlanıw konсepсiyaları, qáliplesiw, ózgeris hám rawajlanıw túsinikleri, turaqlılıq hám turaqsızlıq, rawajlanıw tipleri, qarama-qarsılıqlardıń birligi hám gúres nızamı haqqındaǵı dáslepki bilimlerdi qaliplestiriw.

70