Dialektikanin tiykargii tusinikleri

eger esaplansa kóp, al ol ólshense muǵdar.21 Bul filosofiyalıq pikirlewdiń ádetten tısqarılıǵına qaramastan (pikir bunnan mıń jıl burın aytılǵan), onıń mánisin túsiniw qıyın emes: sanlıq tárepine zatlardıń ólshewge hám matematikalıq sáwlelendiriwge tán tárepleri kiredi.

Demek san bul zatlardıń belgilemesi. Bul belgilemeniń ózgeriliwbelgili

bilemiz, deneniń temperaturalarınıń aynalıw diapazonıonsha úlken emes jaǵdayda adamnıń normal dárejede ózin-ózi seziwihám adam organizminiń ómiri múmkin boladı. Hár túrli zatlardıńagregatlıq halınıń temperaturalıq ólshemleri ómir súredi. Bundayólshemlerdi biliw praktikada keń qollanıladı. Aytayıq, suw suyıqhalında 0 den 100 gradusqa shekem ómir súredi, nolden tómen temperaturada suw muzǵa aynaladı, 100 gradusta qaynap baslaydı.Sınaptıń suyıq halındaǵı -39 gradustan +357,sınap -39 gradustaqatadı, al 357 gradusta qaynap

baslaydı. Agregatlıq halattıńólshemin biliw, máselen, metallurgiyada hám júdá áhmiyetli. Usındasınaptı alıw tiykarlanǵan. Sınabı bar qazılmanı 500 -550 gradusta qızdırıwda sınap shıǵarıladı hám sońınan kondensatorlardauslanadı, ol jerde temperatura 20gradusta qollap-quwatlanadı.Analogiyalıq jol menen - shıǵarıw hám kondensaсiya arqalı сinktińhám basqa da reńli metallardıń pirometallurgiyası ámelge asırıladı.

Solay etip biz sanlıq ózgerislerdiń sapalıq ózgerislerge ótiwine tikkeley keldik.

Sekiriw - sanlıq ózgerislerdiń sapalıq ózgeriske ótiwi yamasa bir sapalıq halattıń ekinshisine ótiwi (ólshemniń, shektiń artıwı nátiyjesinde), sekiriwdiń mısalları: juldızlar hám planetalar, sonıń ishinde Kún sistemasınıń payda bolıwı, Jer betinde tirishiliktiń payda bolıwı, ósimliklerdiń hám haywanlardıń jańa túrleriniń, adamnıń, onıń anasınıń qáliplesiwi, adamzat jámiyeti

21 Aristotel. Soch. v ń-t. M. , 1974

41

tariyxında jámiyetlik - ekonomikalıq formaсiyalardıń payda bolıwı hám almasıwı, soсiallıq revolyuсiyalar. Sekiriwge mısallardı júdá kóp keltiriw múmkin. Sanlıq ózgerislerdiń toplanıwı menen sekiriwge alıp keliwi múmkin. «Metalldıń sharshawınan» mashinanıń detalınıń sınıwı. Metall detaldıń kısımı artında turǵan strukturanıń mikroskopiyalıq ózgerisleri erte me, kesh pe sınıwǵa alıp keledi. Eger mikrojarılıwlar birinen soń biri payda bola berse, olardıń sanı aqırınlap ósedi, metal sterjenniń jarılıwı tez boladı.

Demek obekttiń qásiyeti hám sháriyatına qarap sekiriw túrli kórnislerde payda boladı. Ol tez yaki áste, tar keń kólemde, struturalıq yaki funkсional túrinde payda bolıwı múmkin. Organizmniń genetikalıq apparatında payda bolǵan mutaсiya ózgeris, adam sanasında sheshilmey kiyatırǵan máseleniń sheshimi inuiсiya járdeminde, tabılıw hám sıpat jaǵnan jańa kóz aldıǵa keltiriwdiń payda bolıwı tez sekiriwden, tiri janzat evolyuсiyası, insan hám jámiyettiń rawajlanıwınan áste-aqırınlıq penen payda bolıp atırǵan sıpatlı sekiriwden derek beredi. Soсial turmısta bunday sekiriwler evolyuсion yaki revolyuсiyalar, jańalanıwlar formasında ámelge asadı.

Jámiyette payda bolatuǵın muǵdar hám sıpat ózgerisleriniń ózine tán qásiyetleri.

Soсial turmısta muǵdar ózgerisleriniń sıpat ózgerisine ótiwi ózine tán xarakterge iye bolıp, ol obektiv hám subektiv faktorlar, materiya hám ruwxıy poсesslerdiń ámel etiwi menen belgilenedi. Obektiv faktorǵa ekonomikaǵa rawajlanıwǵa baǵdarlaytuǵın mexanizm hám qáliplestiriwshi shárayatlar islep shıǵarıw resursları, islep shıǵarıw túrleri hám qatnaslarınıń rawajlanıw dárejesi kiredi.

Konkret tariyxıy jaǵdayda obektiv hám subektiv faktorlarbir-birinen qarsı emes, yaki qarsılıqlı qatnasta boladı. Bul bolsa jámiyette jańa klass sıpatınıń payda bolıwınıń qıyın, bir tegis emes bolıwın belgileydi. Jámiyette payda bolmytuǵın muǵdar ózgerislerdiń sıpat ózgerisine ótiwǵe sonday obektiv hám subektiv faktorlardıń tásir kórsetiwin, sıpat jaǵnan jańalanıwınıń

42

nátiyjesin belgilew ushın «revolyuсiya», «evalyuсiya» úzliksizlik hám «reforma» túsiniklerin qollanadı.

Demek házirgi dáwirde Ózbekstan Resupublikasında payda bolıp atırǵan ózgerslerge toqtap óteyik. Resupublikada mánisi jaǵınan jámiyetti túpkilikli ózgerislerge qaratılǵan jańa sıpatqa ótiw,sekiriw payda bolmaqta.

Bunday sekiriwdiń ámelge asırıw quralı sıpatında siyasiy awdarıspaq, klasslıq gúres emes, yaki toplanıp qalǵan soсial mashqalalardı áste-aqırınlıq penen izbe-izlik penen basqıshpabasqısh háreket e tiw arqalı sheshiwdi tańlaǵan. «Qálpeki revalyuсiyalıq sekiriwlersiz, tragediyalı aqıbetlersiz hám kúshli soсial lárzelersiz, evolyuсion jol menen normal, mádeniyatlı rawajlanıwǵa ótiw-tańlap alınǵan joldıń tiykarǵı mazmunı hám mánisi sonnan ibarat»22

Sonnıń menen birge móljellengen rawajlanıwǵa ótiw jolı túpkilikli ózgerislerdi ámelge asırıwdı názerde tutadı. Bunda katalizator (jedellestiriwshi element yamasa proсess ) roli múlikti mámleket qaramaǵınan shıǵarıw hám menshiklestiriw, hám bazar ekonomikasına ótiw úlken áhmiyetke iye. Haqıyqatında da, Ózbekistannıń bazar qatnaslarına basqıshpa-basqısh ótiwi, bir tárepten, burınnan miyras bolıp qalǵan barlıq unamlı tájiriybelerdi tereń ózlestiriw imkaniyatın berdi, ekinshi tárepten, reformalardıń tiykarǵı basqıshların anıq ajıratıp berdi. Bul basqıshlardıń hár biri ushın anıq maqsetlerdi, olarǵa erisiw múmkinshiliklerin belgilep alıwǵa jaǵday tuwdırdı. Bul baǵdar xalıqtıń «jańa úy qurmay turıp, gónesin buzbaw» haqqındaǵı danalıq pikirine tiykarlanǵanın kórsetti.

Basıp ótken jol hám arttırılǵan tájiriybeni qalıs bahalawdan, ǵárezsizlik jıllarında erisilgen jetiskeliklerdi talqılawdan jáne zaman talaplarınan kelip shıǵa otırıp, aldımızda demokratiyalıq reformalardı bunnan bılayda tereńlestiriw hám elimizdi rawajlandırıwın jedellestiriwdiń áhmiyetli ústinliklerin jáne anıq sheklerdi belgilew wazıypası turǵan edi.

Usı pikirden kelip shıǵıp Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Ózbekstan Respublikasın bunnan bılay da

22 K a r i m o v I.A.O’ZBEKISTONning wz istiqlol va taraqqiyot ywli. 10 – bet

43

rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyası haqqında»ǵı23 Pármanı qabıl etildi. Usı pármanǵa muwapıq rawajlanıwdıń bes áhmiyetli baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasınıń baǵdarlaması tastıyıqlandı.

1.Mámlektlik hám jámiyetlik qurılıstı jetilistiriw;

2.Nızam ústinligin támiyinlew hám sud-huqıq sistemasın bunnanbılay da reformalaw;

3.Ekonomikanı bunnan bılay da rawajlandırıw hámliberallastırıw;

4.Soсiallıq salanı rawajlandırıw;

5.Qáwipsizlikti, milletaralıq tatıwlıqtı hám keńpeyllikti támiyinlew, tereń oylanǵan, óz-ara paydalı hám ámeliy ruwxtaǵı sırtqı siyasat júrgiziw.

Háreketler strategiyasın bes basqıshta ámelge asırıw názerde tutılmaqta, onda jıllarǵa beriletuǵın atamalarǵa muwapıq hár jılı onı ámelge asırıw boyınsha Mámleketlik baǵdarlama tastıyıqlanadı.

Qarsılıqlardıń payda bolıwı nızamı. Qarama –qarsılıq-lardıń birligi hám gúresi nızamı. Qarsılıqlar obektiv hám ǵalaba xarakterge iye. Aytayıq, obektiv dúnyanıń qálegen materiallıq birligi, hár bir proсesi yamasa qubılısı rawajlanıwdaǵı qaramaqarsı tárep hám tendenсiyalardıń óz-ara tásirinen, qarsılıqlardıń payda bolıw, qáliplesiw hám sheshiliwinen turadı.

Hárekettiń ózi qarama-qarsı táreplerden - úzliwden hám úzliksizlikten turadı. Hárekettegi dene bir waqıtta bir orında turadı hám turmaydı. Bul qarama-qarsılıqtıń mudamı payda bolıwı hám bir waqıtta sheshiliwi háreket boladı.

Tábiyat penen jámiyettiń qarama-qarsılıqlı xarakteri ilim hám praktikanıń maǵlıwmatları menen tastıyqlanadı. Házirgi fizika, máselen, barlıq mikroobektlerdiń tolqın tárizli hám korpuskulyar qásiyetlerge iye ekenligin aytadı.

Jámiyettiń tiykarın hám oǵan xarakterli ishki qarsılıqlar, birinshi gezekte óndiriwshi kúshler menen óndiris qatnaslarınıń arasındaǵı qarama-qarsılıq quraydı.

23 Erkin Qaraqalpaqstan.2017-jıl, 7-fevral.

44

Adamzat biliwi hám qarama-qarsılıqlı. Aqırı, biliw proсesi mudamı oylawdıń obektke jaqınlasıwı hám tábiyattı adamnıń oyında sáwlelendiriw «óli», abstrakt jaǵdayda emes, al hárekettiń máńgi proсesinde, qarama-qarsılıqlardıń payda bolıwında hám olardıń sheshiliwinde boladı.

Solay etip, qarsılıqlar rawajlanıwdıń tiykarın quraydı, olar obektivlikke iye, tábiyat hám jámiyet, pútkil bizdi qorshaǵan dúnyamenen ajıralmas birlikte.

Dialektikalıq qarsılıqlar qarsılıq, qarama-qarsılıq, ayırmashılıq, konflikt, birdeylik h.t.b. kategoriyaları arqalıashıladı.

Qarsılıq hám qarama-qarsılıqtı teń mánisli túsinikler sıpatında túsiniw bar. Shınında da, málim qubılıs qarsılıqlı yamasa ol qarama-qarsılıqlardıń birliginen turadı dew bir sóz esabı. Degen menen qarsılıqtı qarama-qarsılıqlardıń arasındaǵı

táreplerdiń óz-ara qatnasların, qarama-qarsılıqlardıń óz-ara qatnasların ańlatıwǵa baylanıslı qollanıladı.

Ayırmashılıq - qarsılıqtıń kórinisiniń bir forması.

Aytayıq, tutınıw hám almasıw qunınıń, qunnıń turaqlı hám ekvivalentli formaları. Sonday-aq tovar tutınıw qunı hám qun sıpatında eki túrli jasawǵa iye. Biraq bul eki túrli birdey emes jasaw ayırmashılıqqa ósip shıqsa, ayırmashılıq qarama-qar

Aldıńǵı ádebiyatlarda filosofiyaǵa baylanıslı rawajlanıw, rawajlanıwdıń ulıwma nızamlıqlarınan biri – qarama – qarsılıqlardıń birligi hám gúresi nızamı dep beligilengen. Biraq bul nızamdı sáwlendiriw ushın isletilgen «birlik» hám «gúres» sózleriniń birlestiriliwi jasalma xarakterge iye. Dialektikada tiykarǵı dıqqat – itibarın rawajlanıwdıń deregi hám sebebin anıqlawǵa beriledi. Biz dialektika nızamlarına berilgen túsindiriwge súyenip qarsılıqlardıń payda bolıwı sheshiliwi

45

nızamların anıqlawǵa onıń elementleri hám ózine tán proсesslerdi analiz etiwden baslaymız

3.1. Ayırmashılıq ,Teńlik, qarama – qarsılıq túsinikleri.

Filosofiya obektlerdiń toparlasıwı hám ózgeriwsheńligin belgileytuǵın qásiyetlerge ayırıqsha itibar beriledi. Jekke alınǵan predmettiń ózgeriwsheńligi teńlik hám ayırmashılıq qásiyetleri arqalı payda boladı. Teńlik – predmettiń bir qıylıǵınóz-ózine teńligin, nárselerdiń uqsaslıǵın sáwlelediredi.

Ayırmashılıq – predmettiń xarakterin, onıń basqa nárseden

ajıratıp turatuǵın parıqtı bildiredi. Mısalı, elektron menen pozitron ortasındaǵı ayırmashılıq olarda bar bolǵan elektr zaryadi belgisi parıqlanıwınan kelip shıǵadı. Ayırmashılıq túrli dárejede hám kólemde payda boladı, bolıwı múmkin: ulıwmalıq, juziy, kerekli, zárúrli, tosınanlıq sıyaqlılar.

Solay etip, tenlik, Ayırmashılıq hám jeke predmetke, hám predmetler toparına bir waqıttıń ózinde tán bolǵan, biraq qaramaqarsı qásiyetti bildiretuǵın tárepler.

Predmetlarge tán bolǵan teńlik ayırmashılıq bir jaǵdayda qalıp ketpeydi. Waqıt ótiwi menen, ishki hám sırtqı tásirler, ózgeris proсessleri teńlik ayırmashılıq, ayırmashıqtı qaramaqarsılıqqa aylandıradı.. Hár bir qarama – qarsılıq óz tariyxına iye bolıp, málim ayırmashılıqtan ósip shıǵadı. Aytayıq, áyyemgi obshinalıq jámáá dúzimi dáwirinde islep shıǵarıw menen bólistiriw ortasında málim ayırmashılıq bolǵan. Bul ayırmashılıq qaramaqarsılıqqa aylanıwı jeke muliktiń payda bolıwı, tovar hám pul ayıra baslawınıń payda bolıwı menen belgilenedi.

Qarasılıq – háreket, ózgeris hám rawajlanıw deregi. Bir –

birin biykarlawshı qarama-qarsı qásiyetler ortasında payda bolatuǵın óz-ara tásir qarsılıqtı payda etedi. Biraq hár qanday qarama-qarsılıq mısalı, pás- bálent,aq-qara, kún – tún, t.b. qarawǵa boladı. Bular qarama-qarsılıqtı payda e te bermeydi. Usı nárse esapqa alınıp filosofiyaǵa dialektikalıq qarsılıq túsinigi kirgizilgen. Dialektik qarsılıq – predmetlarde bar bolǵan qramaqarsı qásiyetler óz-ara baylanısqan bir – birin tikkeley biykarlawdı bildiredi.

46

Bolmıstaǵı har bir prelmetke hám qubılısqka ol yaki bul kórnistegi qramaqarsılıqlaǵa iye. Qarama – qarsı qásiiyet óz-ara biykarlaw tiykarında qarsılıqlı payda boladı. Qarsılıq bolsa álbette basqa halatqa, basqıshqa, sapaǵa ótiw zárúrligin payda etedi.

Bir pútin, quramaılı sistemalarda biosfera, populyaсiya, insan, soсiallıq strukturalar qarsılıqlar qarama-qarsılıqlar ayırmashılıqlardan ósip shıǵadı, tiklenedi, aqıbetinde óz-ara biykarlaw proсessinde sheshiledi. Nátiyjede jańa sapa yamasa peredmet payda boladı.

Predmetlerdegi qarsılıqlar qanday basqıshlardan ótip, jańa nárseniń payda bolıwın shártli súwrette kóremiz.

ayırmashılıqtıń ótkeriliwinen tap jańa predmettiiń payda bolıwına deyin, rawajlanıwdıń ulıwma usılın, nızamlıqlarınan birin payda etedi.

Qarsılıqlardıń túrleri, tiykarınan, ulıwmalıq qarsılıq, ishki qarsılıqlar, sırtqı qarsılıqlar, tiykarǵı qarsılıqlar, tiykarǵa iye bolmaǵan qarsılıqlar dı alıp qarawǵa boladı. Soсial rawajlanıwdaǵı qarsılıqlar hám olardıń ózine tán xarakterli belgileri bar. Bunda dialektikanıń universal nızamlarınan dep qarawǵa boladı.

Biykarlawdı biykarlaw nızamı. Rawajlanıw proсessi biykarlawdı biykarlaw jolı menen hám ámelge asadı. Bul boyınsha biykarlaw túsinigin anıqlap alıw zárúr. Biykarlawdı biykarlaw nızamı góne menen jańanıń arasındaǵı dialektikalıq baylanıstı, rawajlanıw barısında ótken basqıshlardıń jańa joqarıraq dárejede qaytadan payda bolıw sıyaqlı, hárekettiń alǵa esilme túrde ilgerlew sıpatın, jańanıń jeńilmeytuǵınlıǵın, rawajlanıwdıń baǵdarın hám solarǵa uqsas rawajlanıwdıń táreplerin bildiredi.

Bolmıstıń hámme oblastlarında mudamı góne ómiri tamam bolıp atırǵan nárse hám hádiyselerdiń hám jańa nárse, hádiyselerdiń payda

47

bolıw proсessi bolıp turadı. Bundaǵı eskiniń jańa menen almasıwı biykarlaw dep ataladı. «Biykarlaw» atamasın filosofiyaǵa F.Gegel kirgizgen. Biykarlaw dialektikada kúndelikli sanada islenetuǵın túsinikten parıq qıladı.

Biykarlawdı dialektikalıq túsiniw jańanıń eski menen qarapayım almasıwı bolmastan, bálki jańa eskiniń jaǵdayında payda bolıp, ondaǵı dúziw táreplerinen paydalanıp, qarar tabıwdı tán alıw «Ishki biykarlaw» rawajlanıwdıń háreketlendiriwshi kúshi dep F.Gegel biykarǵa aytqan emes. Dialektikalıq biykarlaw bir waqıtta «joq» dew menen «awa» dep, yaǵnıy biykarlaw menen birge tastıyıqlawdı hám óz ishine aladı. Ol hámme nárseni pútinley biykarlawshı nigilistlik kóz qarastan aytılıp, bir payıtta bolatuǵın buzılıw menen jaralıwdı, qullası nárse hám hádiyselerdiń joǵalıwı hám payda bolıwın baylanıstırıp ilgeri rawajlanıw halatın sáwlelendiredi. Bul dialektikalıq biykarlawdıń belgili bir tárepin shólkemlestiredi.

Dialetikalıq biykarlawdıń eki tárepi bar: birinshisi, eskiniń ornına jańanıń keliwi tábiyiy-tariyxıy proсess bolǵanlıǵı ushın rawajlanıwdıń haqıyqıy shárti esaplansa, ekinshisi, ol jańanıń eski menen baylanıslı ekenligin kórsetedi.

Biykarlawdı biykarlawdıń mánisi sonnan ibarat, álemdegi hámme nárse hám hádiyseler mudamı rawajlanıwda bolıp, bir halattan ekinshi halatqa ótip otıradı hám aqıbetinde rawajlanıwdıń úziliksiz ekenligi kelip shıǵadı. Hár bir payda bolǵan nárse ya hádiyse ózine deyin payda bolǵan sapa hám muǵdardıń biykar etiliwiniń nátiyjesi, sonıń menen birge bunıń ózi hám waqıttıń ótiwi menen biykarlanadı. Demek, hár bir nárse hám hádiyseniń ózgeriwi hám rawajlanıwı hárqashan eki hám onnan kóbirek biykar etiwler menen ámelge asadı. Bunda bir biykarlaw nárse hám hádiyselerdegi ózgeriw hám rawajlanıwdıń bir momentin esapqa alsa,

«biykarlawdı biykarlaw» ataması olardıń shınjırın, bir neshe dáwirin sáwlelendiredi.

Biykarlawdı biykarlawdıń taǵı bir belgisi sonda, rawajlanıwdaǵı periodlıqtıń tamam bolıwshı halqasında yaǵnıy náwbettegi biykarlaw basqıshında onıń aldıńǵı basqıshındaǵı

48

ayırım belgiler tákiraralanadı (dán ósimlikten jáne dánlerge aynaladı).

Biykarlawdı biykarlawdıń ámelge asıwında rawajlanıw tuwrı sızıq formasında emes, al sheńber formasında boladı, onıń sońǵı tochkası baslanǵısh tochkaǵa jaqınlasadı. Biraq bul jaqınlasıw onıń aqırǵı tochka me menen tutasıwı emes, al joqarı basqıshta bolǵanlıqtan rawajlanıw spiral formaǵa iye boladı. Bul spiraldıń hár bir jańa oramı aldıńǵı oramǵa qaraǵanda joqarıraq basqıshta júzege kelgen boladı. Mine bul mániste rawajlanıwdıń dialektikalıq táliymatında spiral tárizli ataması islenedi. Dialektikalıq biykarlawǵa baylanıslı rawajlanıwdıń spiral tárizli xarakteri óziniń úsh momentine iye: birinshiden, biykarlawdı biykarlawda, dáslep nárse hám hádiyse ózgerissiz qala almaydı, bunda jańa sapa jemirilip atırǵan nárse tiykarında paydaboldı. Bunı destrukсiya deydi. Ekinshiden, biykar etilip atırǵan nárse menen payda bolıp atırǵan nárse arasındaǵı óz-ara baylanıstı, olardıń bir-birine bolǵan múnásibetin ashıp berdi. Bunı kumulyaсiya deydi. Úshinshiden, biykar etilip atırǵan nárse aldın erisken tabıslardı, onıń rawajlanıwına tiyisli bazı belgi hám qásiyetlerdi saqlaw, olardı paydalanıw tiykarında júz beredi. Bunı konstrukсiya deydi. Bunnan biykarlawdı biykarlawdıń haqıyqıy belgisi, yaǵnıy nárse hám qásiyetlerdiń ilgerilep rawajlanıwı, jańalıqtıń jeńilmesligi logikalıq jaqtan óz-ózinen kelip shıǵadı.

Joqarıda aytılǵan úsh proсesstiń birligi házirgi kúnde Ózbekstannıń biyǵárezligin bekkemlew hám rawajlandırıwda óz kórinisin tappaqta. Biz ushın házir jámiyetimizde gónergen soсiallıq múnásibetlerdi ilajı barınsha dialektikalıq izbe-izlik hám ziyreklik penen óz waqtında boldırıw, jańadan payda bolıp kiyatırǵan bazar ekonomikasına keń imkaniyatlar ashıp beredi.

Mámleket tárepinen ámelge asırılıp atırǵan hám xalqımız keń qollap-quwatlap atırǵan bazar qatnasları jámiyetimizdegi xojeyinsizlik, qala hám awıllarda miynetti shólkemlestiriwdiń eski usıllarınıń, ómirdiń hámme oblastlarında basqarıwdıń buyrıqpazlıq usıllarınıń, jámiyetke zálel keltiriwshi ekologiyalıq hám ruwxıy buzılıwlardıń saplastırılıwına alıp keledi.

49

Rawajlanıwdıń baǵdarı tuwralı túrli dáwirlerde túrlishe kózqaraslar bolǵan. Uzaq waqıtlar rawajlanıwdıń baǵdarın natuwrı túsiniw aqıbetinde filosoflar hámme nárseler dáwirlik tákirarlanıwshı ózgeristen, yaǵnıy, dóńgelek ishinde mudamı aynalıstan ibarat degen. Bazı bir alımlar rawajlanıwdı tuwrı sızıq penen barıwshı yaki tákirarlanıp barıwshı basqıshlardan ibarat dep túsingen. Máselen, franсuz alımları Lamark, hám SentIler tiri tábiyatta rawajlanıw úziliksiz hám sekiriwlersiz tuppatuwrı joldan ilgerilep baradı dese, italiyalı filosof J. Viko jámiyet óz basınan mudamı tákirarlanıp turıwshı úsh basqıshtı (balalıq, jigitlik hám qartayıw dáwiri) keshiredi degen.

Sonı da da aytıw kerek, rawajlanıw proсesinde málim dárejede tákirarlanıwdı ushıratamız. Biraq olardıń hár biri aldıńǵı halattıń qarapayım ózgerissiz tákirarlanıwınan ibarat bolmay, bálki jańasha, ózgeshe joqarıraq basqıshta payda bolıwı, bunnan biykarlawdı biykarlaw qarapayım hám tuwrı jol menen payda bolmay, bálki ózine tán jol menen spiral tárizli baǵdarda boladı. Bundaǵı rawajlanıw proсessine muwapıq biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw momentlerinde baslanatuǵın waqtınsha izge sheginiw, tákirarlanıwlar menen bir qatarda ilgerilep baratuǵın rawajlanıwdı hám kóre biliw biykarlawdı biykarlawdıń mánisin quraydı.

Tariyxta, máselen Ózbekstan sharaytında birneshe mártebe jámiyetti izge qaytarıwshı úlken joǵaltıwlar hám qurbanlarǵa alıp kelgen qurǵaq biykarlawlar bolǵan. Haslında, real tariyxıy rawajlanıw ideallastırılǵan kórinisten jıraq bolıp, óz qatnasların joǵaltpaǵan halda, bekkemlep barıwshı basqıshlardanibarat.

Házirgi kúnde Ózbekstanda eski hám gónerip atırǵan nárselerdi biykar etiw hám olardıń ornına jańaların qurıw, jaratıw ushın gúres dawam etpekte. Jámiyette júz berip atırǵan bazar ekonomikası tuwdırılıp atırǵan ózgerislerdi hár bir adam tuwrı túsinip alıwı tiyis. Respublikanı sapalı jaqtan ózgertiw onı joqarı rawajlanǵan mámleketler qatarına kirgiziw ushın házirgi dáwirde hárbir adamnan kóbirek kúsh-ǵayrat sarıplawdı, óz iskerligine baha beriwde qalıs, prinсipial bolıwdı hám pidákerlikti talap e tedi. Ózbekstannıń

50