Dialektikanin tiykargii tusinikleri

qatnasın anıqlaǵanda predmetlerdiń óziniń obektiv qásiyetine hám predmetlerden hár birinde bul qásiyetti obektiv ólshewge súyenedi. Qatnaslar haqqında aytılǵan pikirlerdi, klassifikaсiyalastırıwformal logikanıń bólimleriniń biri shuǵıllanadı.

Óz-ara tásir háreket ózgeristi ulıwma ámelge asırıw usılı bolıp, ol nárse hám qubılıslardıń bir-birine massa, energiya hám strukturalıq almasıw jolı menen tásir kórsetiwdi bildiredi. Álemdegi qaysı bir predmetti alsaq ol óziniń elementleri ortasındaı óz-ara tásir sebepli bar boladı hám ózligin saqlaydı. Ózara tásir hám baylanısta uqsaslıq bar. Bulardıń hár ekewi baylanıslardıń túri, sáwleleniw usılı. Sonıń menen birge olar ortasında parıq bar. Hár qanday óz-ara tásir baylanısıwdı júzege eltiretuǵın proсess.Biraq bunnıń kerisi hár qanday baylanısıw, baylanıslıq óz tásirin bildiredi dep aytıp bolmaydı. Haqıyqatında da, óz-ara tásirsiz payda bolatuǵın tikkeley baylanıslıq bar. Mısalı, filosofiya hám soсial islep shıǵarıw dárejesi (rawajlanıw) ortasında baylanıs bar, lekin olar ortasında tikkeley óz-ara tásir bar degeni emes. XIX ásirdiń basında Germaniya emes, bálkim soсial islep shıǵarıw jaqtan bir qansha rawajlanǵan Angliya rawajlanıw filosofiyasına iye bolıwı kerek edi. 12

Demek óz-ara tásir, nárselerdiń bir-birine tásir kórsetiw proсessi, hárekettiń, rawajlanıwdıń universal forması. Óz-ara tásir hár qanday materiya sistemanıń barlıǵın hám struturalıq dúzilisti, onın basqa zatlar menen bir qatarda qattıraq tártiptegi sistemaǵa birlesiwin, proсessler hám qubılıslardıń qásiyetlerin belgileydi Óz-ara tásir bolmaǵanda materiya bar bolmaǵan bolar edi. Mine usı mániste óz-ara tásir pútkil barlıqtıń tamamlanıwshı sebebi hám onnan keyin hesh nárse joq hám bolıwı múmkin emes.13

Bolmısta bar bolǵan baylanıslıq, sebepli baylanıs hám óz-ara tásirdi úyreniw sebeplik haqqındaǵı filosofiyalıq ideyanı, yaǵnıy determenizmniń qáliplesiwine alıp keldi. Determinizmniń tiykarǵı prinсipleri barlıq nárse hám qubılıslar bir-biri menen sebepli baylanısqan degen qaǵıyda payda boladı. Bul qaǵıydaǵa kóre álem biytártip shashılǵan nárselerdiń kompleksi e mes, bálki

12Filosofiya. M., 2000. 215.b

13Falsafa qomusiy luǵat.T., «Sharq».2004.-474B.

21

tártiplesken, sistemalasqan hám óz-ara baylanısqan obektlerden payda bolǵan dúnya. Determinizmge qarama-qarsı baǵdar indeterminizm payda boladı. Bul táliymatta sebepli baylanıstıń obektiv xarakteri, ilimiy biliw tarawında sebepli túsindiriwdiń qádir –qımbatı, tábiyat hám jámiyette sebepli baylanıstıń payda bolıw nızamları biykar etiledi. Biliw hám insan ámeliyatı tariyxı sonı kórsetedi, sebepli baylanıslardı úyreniw nárse hám qubılıslardı ilimiy kóz-qarastan túsindiriwge, tábiyat hám jámiyette ámel etetuǵın obektiv nızamlardı analizlewde ilimiy boljawda járdem beredi.

Sebepli baylanıslardı, ulıwma baylanıslıqtı, jáne tereńirek túsiniw ushın dialektika kategoriyaların itibar beriwimiz kerek.

1.2. Dialektika kategoriyaları

Dialektika oylawdıń kerekli funkсiyalarınan biri adamdı álem menen baylanıstırıp turatuǵın, háreket ózgerislerde payda bolatuǵın baylanıslar hám nızamlıqlar haqqında ulıwma kóz aldıǵa keltiretuǵın túsiniklerdi payda etiw. Baylanıslardı, onı sáwlelendiriwshi túsinikler kategoriyalar sistemasın jaratıw áyyemgi dáwirde filosofiyanıń dıqqat orayında turǵan. Degen menen filosofiya tariyxında kategoriyalar haqqında filosofiya tariyxında kategoriyalar haqqında kóz-qaraslar bir qıylı emes. Mısalı I.Kanttıń pikirinshe, kategoriya bul apriorlıq túsinikler, yaǵnıy olar sırtqı dúnyanıń suwretlemesi e mes, adamzat praktikasınıń payda bolǵan emes. Kategoriyalar praktikaǵa shekem tısqarı dúnyadan ǵáresiz adamdı tuwılǵannan beri jasaydı. Kategoriyalar adamnıń biliminiń dáslepki shárti. Tábiyatta, mısalı,keńislik hám waqıt joq. Adam tek óziniń oylawındaǵı keńislik, wakıt haqqındaǵı kategoriyalar arqalı keńislik hám waqıttı qosımshalap tábiyattı tártipke saladı. Kategoriyalar hesh wakıtta ózgertilmeydi. Olardıń arasında baylanıs joq.

Kategoriyalar (grekshe, kategoriya – belgi, anıqlaw) filosofiyalıqoydıń tereń ayrıqsha forması, álemdegi ózgeris, rawajlanıw, baylanıslıq hám úzliksiz baylanıslıqqa tán ulıwma tárepleriniń sáwleleniwi: nárse hám qubılıslardıń ózine tánligi, uqsaslıǵı hám ayırmashılıǵın, turaqlılıǵı hám ózgeristi ańlatıwshı, biliwdiń

22

tiykarǵı payda etiwshi eń ulıwma túsinikler.14 Demek, kategoriyalar arqalı insan óz tájiriybesin ulıwmalastırǵan, dúnyaǵa kóz-qarsatı qáliplestirgen.

Demek, filosofiya oylaw qubılıslardıń, proсesslerdiń qanday da bir jeke túrlerine emes, pútkil bolmısqa tán ǵalaba belgilerdi, qatnaslardı ashadı. Bul tekles bilimler adamzat oylawınıń universallıq formalarında-kategoriyalarında kórnis tabadı. Bolmıstıń universallıq baylansıları olardıń quramalı, iyiliwshilik, qarama-qarsılıqlı dinamikasında uǵınılıwı, túsiniliwm, ulıwmalastırlıwın óz ishine alatuǵın filosofiyalıq túsinikler dialektikanıń kategoriyaları toparın quraydı. Álbette bul kategoriyalar barlıq adamzat praktikasınıń tariyxıy nátiyjesi hám juwmaǵı, adamzat biliwiniń tariyxıy rawajlanıwınıń eń ulıwma abstrakсiyası. Sonday-aq, kategoriya bull – dialektikanıń eń dáslepki, baslanǵısh, elementar logikalıq formaları kategoriyalardıń rawajlanıwınıń hám óz-ara baylanısınıń nátiyjesinde júzege keledi.

Aytayıq, san ózgerisleriniń tiykarǵı sapa ózgerislerine ótiw nızamı. Onıń mazmunın belgili bir aspekte sapa, san, ólshem, qásiyet h.t.b. kategoriyalar hám olardıń óz-ara baylanısları quraydı dew júdá durıs boladı. Qarama-qarsılıqlardıń birligi hám gúres nızamınıń mazmunın bolsa, birdeylik, ayırmashılıq, qaramaqarsılıq h.t.b. kategoriyalardıń óz-ara baylanısın ashatuǵını anıq. Tariyxıylıq hám logikalıq metodlardıń mazmunı tariyxıylıq, logikalıq kategoriyalarında anıqlanadı. Usı taqılette túsinik haqqında logikalıq forma kategoriyalardıń bir pútin birliginiń nátiyjesinde kelip shıqsa, pikir júrgiziw haqqında logikalıq forma túsiniklerdiń óz-ara baylanısı nátiyjesinde payda boladı.

Bull bir.Ekinshiden, konkret ilimler kategoriyalar menen filsofiyalıq kategoriyalardıń ózgesheligi máselesinde anıqlıq kirgiziw kerek boladı. Konkret ilimlerdiń kategoriyaların sısalǵa alayıq fizikada – nur túsinigi, biologiyada - ósimlik, ekonomika teoriyasında – tutınıw, kórkem-ónerde – portret t.b. filosofiyalıq kategoriyalar bolatuǵın bolsa, olar – materiya, keńislik hám waqıt, forma hám mazmun, zárúrlik hám tosınlıq h.t.b.

14 Falsafa qomusiy luǵat. T., 2004.193.b.

23

Gáp sonda, konkret ilimlerdiń kategoriyaları hám túsinikleri sırtkı dúnyanıń belgili bir sferasınıń táreplerin hám belgilerin ya zatlardıń beklgili bir klasınıń toparlarınıń qásiyetlerin sáwlelendirise, dialektikalıq kategoriyalar dúnyanıń barlıq sferaları, dúnyanıń barlıq zatları iye bolǵan belgilerdi, qatnasıqlardı, táreplerdi

súwretleydi. Dialektikanıń kategoriyaları, konkret ilimlerdiń kategoriyaları menen salıstırǵanda eń ulıwma túsinikler yamasa ulıwmalıǵı shegine jetken túsinikler. Aytayıq, botanika iliminde aq terek túsinigin ulıwmalastırıw qıyın emes. Aq terek, terek ósimlik. Al bolmıs ya materiya túsiniklerin alsaq, olardan ulıwmalıǵı joqarı túsiniklerjoq. Dialektikalıq kategoriyalar dúnyanıń zatlarınıń hám qubılıslarınıń konkret tárepleri yamasa qásiyetlerin súwretlemeydi. Mısalı, materiya haqqında filosofiyalıq hám tábiyiy-ilimiy túsinik bar. Materiya haqqında tábiyiy ilimiy túsiniktiń mazmunı zatlardıń mexanikalıq, fizikalıq, ximiyalıq h.t.b. Mısalı, materiyanıń konkret qurılısı haqqında atom, yadro, elektron, pozitron h.t.b. Materiyanıń filolosofiyalıq túsiniginiń mazmunına materiyanıń konkret qurılısı haqqında, materiyanıń mexanikalıq, fizikalıq, ximiyalıq qásiyetlerine sıpatlama beriw máseleleri kirmeydi, al onıń obektiv reallıq bolıwı, sanamızdan tısqarı jasawı esapqa alınadı.

Dialektikalıq kategoriyalar menen konkret ilimlerdiń kategoriyalarınıń arasındaǵı qatnasıqta jáne bir ayırmashılıq bar. Filosofiyalıq kategoriyalardıń abstraktaǵı, ulıwmalıǵı oǵada joqarı dárejede bolǵanlıqtan, olar konkret ilimlerdiń tikkeley metodı bola almaydı. Alımlardıń pikirinshe dialektikanıń kategoriyaları menn konkret ilimlerdiń arasında, olardıń ortalıǵına olardı baylanıstıratuǵın jáne bir ilimiy metolar bolıwı kerek. Mısalı, tábiyiy ilimler ushın matematikalıq logika, sistemalıq metodı hám h.t.b. Tariyxıy-jámiyetlik ilimler ushın soсiallıq filosofiyanıń metodı hám kategoriyalar dep atawǵa boladı. Bir jaǵınan olardıń tiykarında filosofiyalıq prinсipler hám metodlar hám kategoriyalar dep atawǵa boladı. Bir jaǵınan olardıń tiykarında filosofiyalıq prinсipler hám metodlar orın tutadı. Ekinshi jaǵınan ulıwma ilimiy metodlar menen kategoriyalar

24

konkret ilimlerdiń belgili bir tarawında filsofiyalıq hám mektodologiyalıq wazıypa atqaradı.

Ayırım avtorlar ulıwma ilimiy metolardı dialektikalıq metod penen teńlestirgisi keledi, ulıwma ilimiy túsiniklerdi dialektikalıq kategoriyalardıń statusına kótergisi keledi. Haqıyqatında bular eki túrli kategoriyalar. Ulıwma ilimiy túsinikler kóbinese jekke arnawlı ilimlerdiń teoriyalıq fundamental túsinikleri bolıp tabıladı. Dialektikalıq kategoriyalardıń basqa ilimlerdiń kategoriyalarınan, sonıń ishinde ulıwma ilimiy kategoriyalardan ayırmashılıǵı mınadan ibarat.

Birinshiden, obektivlik aspekte dialektikalıq kategoriyalar súwretleytuǵın ǵalabalıq baylanıslarǵa hám qatnasıqlarǵa materiallıq hárekettiń barlıq formalarına iye. Basqa ilimlerdiń túsinikleri bul qásiyetke iye emes.

Ekinshiden, logikalıq aspekte dialektikanıń logikalıq formaları, sonıń ishinde kategoriyalar universallıq formaǵa hám mazmunǵa iye, yaǵnıy bul kategoriyalardıń mazmunınıń ishine adamzat biliminiń barlıq tarawlarınıń mazmunın kirgiziwge boladı. Al konkret ilimlerdiń túsiniklerin yamasa ulıwma ilimiy túsiniklerdi alsaq, olardı tek kóbinese tábiyiy ilimlerdiń yamasa jámiyet ilimleriniń ayırım tarawlarında qollanıwǵa boladı. Ulıwma ilimiy túsiniklerdi universallıq kategoriyalar retinde qollanıwǵa umtılǵanda bul kategoriyalardıń mazmunı tiykarǵı túrde ózgeriske ushıraydı. Gnoseologiyalıq aspekte dialektikanıń logikalıq formaları, sonıń ishinde kategoriyalar biliwdiń universallıq forması bolıp tabıladı. Olardı teoriyalıq biliw quralları retinde adamzat bilimleriniń barlıq tarawlarında qollanıwǵa boladı. Al

adamzat oylawınıń jumısınıń áwladtan-áwlatdanqa ótip jıynaǵan tájiriybesiniń juwmaǵı, nátiyjesi. Jańa kategoriyalar praktikalıq qatnasıqlardıń rawajlanıwı tek belgili dárejege jetkennen keyin payda boladı. Zatlardıń yamasa qubılıslardıń belgili bir qatarınan tiykarǵı belgilerin ajıratıp biliw hám onı juwmaqlaw logikalıq oylaw menen e mes, al praktika menen belgilenedi. Sonıń ushın hám

25

kategoriyalardı shegine jetken túsinikler retinde belgilewdurıslıqqa keledi. Kategoriyalar bul adamnıń tábiyattı biliwiniń basqıshların qarap shıǵamız.

Filosofiya tariyxında kategoriyalar haqqında kózqaraslar bir qıylı emes. Mısalı Kanttıń pikirinshe, kategoriya bull apriorlıq túsinikler, yaǵnıy olar sırtqı dúnyanıń súwretlemesi emes, adamzat paraktikasınan payda bolǵan emes. Kategoriyalar praktikaǵa shekem tısqarı dúnyadan ǵárezsiz adamda tuwılǵannan beri jasaydı. Kategoriyalar adamnıń bilimniń dáslepki shárti. Tábiyatta, mısalı, keńislik hám waqıt joq. Adam tek óziniń oylawındaǵı keńislik hám waqıt haqqındaǵı kategoriyalar arqalı keńislik hám waqıttı qosımshalap tábiyattı tártipke saladı. Kategoriyalar hesh waqıtta ózgermeydi. Olardıń arasında hesh qanday baylanıs joq.

I. Kanttıń kaegoriya haqqındaǵı metafizikalıq kóz-qarasın Gegel kritikalaydı, onıń pikiri boyınsha, kategoriyalar rawajlanadı. Olar óz-ara baylanısta. Gegeldiń filosofiya tariyxına qosqan úlesi onıń oylawdıń logikalıq formaların, onıń pikirinshe ishki qarama-qarsılıqların kórsetiwinde. Sonıń menen birge Gegel idealist. Gegeldiń pikiri boyınsha, kategoriyalar obektiv ideyalardıń jasaw formalarınıń, káramatlı sananıńrawajlanıwınıń basqıshlarınıń súwretlemesi.

Tábiyat absolyut sananıń rawajlanıwınıń nátiyjesi. Bull pikir sınǵa alınadı. Haqıyqatında da kategoriyalar haqıyqıy, yaǵnıy obektivlik qatnaslardıń súwretlemesi bolıp tabıladı hám bull kategoriyalardı shın túsinikler dewge boladı.

Belgili bolǵanınday hár bir pán ekinshi bir pánnen óziniń izertlew obektiniń qásiyetine, onda islep atırǵan sistemanıń ózine uqsaslıǵına qarap ajıraladı. Túsinikler sisteması bolsa hár bir pánniń qáliplesiwi hám rawajlanıwı basqıshların kórsetedi. Mısalı, massa, awırlıq, tezlik, tezleniw, atom, yadro, elektr, magnitizm, jarıqlıq, lazer, energiya hám t.b. fizikaǵa tiyisli bolıp onıń mazmunın belgileydi. Natural san, abstrakсiya san, kompleks san, ózgermes muǵdar, norma, sekiriw, qarsılıq, ózgeriwshi muǵdar, integral, differenсial, teorema, vektor, esap, tenzor esap t.b. matematikanıń rawajlanıw basqıshların belgileydi. Filosofiyanıń óz túsinikleri bola, óziniń ulıwma xarakteri mazmunı menen

26

ajıralıp turadı. Mısallar keltiremiz, álem, háreket, mákan, waqıt, muǵdar, norma, sekiriw, qarsılıq, qarama-qarsılıq, erkinlik, siyasat, biykarlaw, bolmıs, miyraslıq, sebep, aqıbet, zárúrli, birdeylik, biykarlaw, bolmıs, miyraslıq, pútin, bólim, mánis, qubılıs, mazmun, nızam, ulıwmalıq, dialektizm, metafizika t.b. Filosofiyada úyreniletuǵın, kategoriyalardıń basqa anıq pánler kategoriyalarınıń parqı sonda, olar waqıyalıqtaǵı nárse hám qubılıslardıń ayırım, ayrıqsha qatnasların sáwlelendirmesten, bálki pútkil álem, insan ómirin, oyı álemine tán bolǵan ulıwma belgiler, baylanıslar, qásiyetler hám qatnaslardı sáwlelendiredi. Usı sebepli hár bir konkret pán ózi úyrenip atırǵan tarawdıń qásiyetin hám belgilerin ashıwda, filosofiyalıq kategoriyalarǵa itibar beredi. Usı mániste kategoriyalardıń kelip shıǵıw hám mánisin tuwrı túsiniw filosofiya ushın hám barlıq pánler ushın ilimiy hám ámeliy áhmiyetke iye.

Sáwlelenip atırǵan baylanıslıq hám baylanıslar, bolmıstıń universal tiykarların esapqa alıp filosofiyalıq kategoriyalardı úsh toparǵa bóliw múmkin:Bolmıs tuwralı kategoriyalar buǵan kiredi, bolmıs, álem, substanсiya, materiya, háreket,keńislik hám wakıt, sheksizlik t.b.

1. Biliw teoriyasına baylanıslı kategoriyalar biliw hám sáwleleniw, haqıyqat,

1. ótmishte qáliplesken hám házirgi paytta qáliplesken kategoriyalar mazmunınıń bayıp barıwı; 2. jańa kategoriyalardıń payda bolıwı hám qáliplesiwi. Filosofiyada keń qollanıp atırǵan jańa kategoriyalar qatarına sistema dizim, element

– struktura, garmoniya, rawajlanıw hám krizis kategoriyaların kiritiw múmkin. Kategoriyalardıń payda bolıwı olardıń mazmunı hám sanınıń bayıp barıwı

materiya hám ruwxıy islep shıǵarıw dárejesi, insannıń álemge bolǵan qatnasınıń kóp qırralıǵı menen belgilenedi.15

15www.philosophy.ru.

27

Filosofiyalıq kategoriyalar sistemasında ózine tán orındı iyelegen dialektika kategoriyaları bolmısta bar bolǵan barlıq obekt hám predmetlerde,nárse hám qubılıslar payda bolatuǵın baylanıslıqtı, óz-ara baylanıslardı, eń ulıwma atributivlikti hám nızamlardı ózinde jámleytuǵın universal yaǵnıy hár tárepleme qamtıp alatuǵın túsiniklerden ibarat.

Dialektika kategoriyalardıń qásiyetlerinen biri- óz-ara úziliksiz baylanısqan, bir e kinshisine aylanıp ketetuǵın qásiyetlerden biri, bir ekinshisin keltirip shıǵaratuǵın táreplerin, sáwlelendirgeni ushın jup, yamasa úshleme halatda isletiw birdeylik, bólim, pútin, sistema struktura, element t.b. qarawǵa boladı.

Biz endi kategoriyalardı analizleymiz, tómendegi tártipke ámel etemiz. Aldın bolmıstaǵı nárse hám qubılıslardıń eń ulıwma bar bolıw qásiytlerin kórip shıǵamız. Keyin usı kategoriyaǵa mazmunı tárepinen jaqın turǵan. Obektlerdiń tártiplengenligin, qıyınıraq universal nızamlıklardı

sáwlelendiretuǵın kategoriyalar analiz etiledi.

Tiykarınan peredmetlerdiń kelip shıǵıwın, bir halatqa ótiwin belgileytuǵın baylanıslırdı sáwlelendirgen kategoriyalar anıqlanadı.

Jekkelik hám ulıwmalıq. Bolmıs tamamlabaytuǵın materiya

hám ruwxıy predmetlerden, qubılıslardan ibarat. Payda bolǵan, bar hám joq bolıp atırǵan predmetler tek olardı ózlerine tán bolǵan belgilerge, sezgilerge, qásiyetlerge iye boladı. Konkret qandayda da bir predmetke tán bolǵan tárep, belgi «jekkelik» túsinigi menen sáwlelenedi. Jekkelik – bul jalǵız sıpat hám muǵdarlı belgige iye bolǵan, mákan hám waqıtta shegeralanǵan, tek ózine tán belgilerge iye bar bolǵan, obektlerdi sáwlelendiretuǵın kategoriya.

Hár qanday nárseniń bar bolıwın payda e tetuǵın shártlerden biri onıń ózinetán, jalǵız qásiyeti yamasa qásiyetke iye bolıwı. Bul qásiyet qaytarılmas belgi, jasaw dáwiri, málim keńislik hám waqıtta tutqan ornı arqalı payda boladı. Aytamız, bir qıylı atqa yamasa túrge iye bolǵan elementlerdiń bólekleri bir birinen ajıralıp turmaydı. Biraq hár bir minutta mayda bólekler tek belgili keńislikte bar bolıwın, basqa atomlar quramına kiriwi

28

múmkinligin, virtual halat, zaryad aylanıwı dárejesine iye bolıwın názerde tutıwı kerek.

Jekkelik nárse, predmet emes yamasa nársege tán qásiyet. Shegeralanǵan keńislik hám waqıtta bar bolǵan hár bir nárseni, obektti baylanıs kategoriyası mennen kórsetiw múmkin. Hár kańday baylanısta bar bolǵan nárse jekkelik jalǵızlıq, tárepine, belgisine iye. Biraq jekkelik qásiyetine iye bolǵan ayırıqsha barlıq. Ulıwmalıqbul nárse hám qubılıslardaǵı bólim, elementler hám táreplerdiń uqsaslıǵına, aynalǵanın, sáwlelendiretuǵın kategoriya.

Ulıwmalıq ózi túrli ólshem hám dárejege iye bolıwı múmkin. Tiykarınan, elementar bóleksheler, atom, molekula, zat, planeta, kosmos sıyaqlı obektlerde málim muǵdar tán sıpatına tiykarlanǵan ulıwmalastırıw hár qıylı dárejede ózin payda etedi. Jekkelik hám ulıwmalıq bir – biri menen dialektikalıq tiykarda qarsılıqlı hám úzliksiz baylanısta baylanısqan. Olar bir – birine ótiwi múmkin. Yaǵnıy biriniń ornın iyelewi emes, bálkim áste aqırın ulıwmalıq dárejesine kóteriliw múmkin, ulıwmalıq bolsa predmetlerdegi uqsas, ayırım tárepleriniń joq bolıp barıwı menen jekelikke aylanıp qalıwı múmkin. Mısalı, tiri janzatlarda bir waqıtları bar bolǵan ulıwma dene aǵzaları ózgergen shariyatta tiyisli funkсiyalardı orınlamay joq bolıp ketiwi múmkin.

Biraq sonnan keyin de ayırım jaǵdaylarda organ qakndayda bir zatta atavizm kórnisinde payda bolıwı múmkin. Fizikalıq, ximiyalıq yamasa radiaсiya poсesslerinde tásirlenip ózinde irisiy mutaсiya (ózgeris) payda boladı. Bul ózgeris násilden - ńásilge ótiw proсessinde baylanıs bir zattıń ulıwma belgisinen populyaсiyanıń bir dúrkimdegi zatlarınıń ulıwma belgisine aylanıwı múmkin. Usı máselede jáne mısal keltiremiz, jámiyette bir soсiallıq dúzim sistemasınan ekinshisine

tiykarına iye boladı. Jekkelik qásiyetine iye bolǵan ayırıqsha predmetler toparına yamasa sistemaǵa birlesedi, onda toparǵa tán bolǵan belgi payda boladı. Jekkelik qásiyetine iye bolǵan

29

ayırıqsha predmetler topar yamasa sistemaǵa birlesedi, onda usı toparǵa tán bolǵan belgi payda boladı. Mine usı belgi jekkelikti payda etedi.

Jekkelik– salıstırmalı ǵáresizlikke iye bolǵan toparǵa, birlikke tán bolǵan belgi. Aytayıq, atom ózinde jekkelik hám ulıwmalıq qásiyetin saqlaydı. Atomdaǵı jekkelik qásiyeti bolsa onıń quramına kirgen bólimler elementler bólekesheler ózinen joqarıraq turǵan obekt penen salıstırǵanda payda boladı. Jekkelik, ayırımlılıq hám ulıwmalıqtı baylanıstırıwshı buwın sıpatında belgili boladı. 16

Dúnyanı biliw jekkelikten ǵalabalıqqa qaray boladı. Aytayıq, bul proсessti energiyanıń aynalıw hám saqlanıw nızamınıń ashılıw tariyxı menen baylanıstırsaq, jámiyetlik óndiristiń birinshi basqıshlarında adamlar ottı ısqılaw arqalı aladı. Bul jeke háreketler bolǵan sáykes pikirde –«ıssı - jıllınıń dáregi» degen pikirde kórinis taptı. Ilimniń, praktikanıń uzaq rawajlanıwınıń barısında adamlar qálegen mexanikalıq háreket ısqılawdıń járdeminde ıssılıqqa aynalıw múmkinshiligine iye (ayrıqsha pikir) degen juwmaqqa keldi. Bul pikirde hárekettiń jeke formasınıń (mexanikalıq) hárekettiń jeke formasınıń baylanısı hám ayırmashılıǵı tastıyıqlanadı. Sońın ala ilim praktika ashqan faktlerdı ulıwmalastırıw, hárekettiń hár túrli formalarınıń basqalarına aynalıwı mınaday juwmaqqa alıp keldi: hárekettiń qálegen forması hár qanday jaǵday ushın belgili sharayatlarda tuwra yamasa janapay túrde hárekettiń basqa formasına aynalıw múmkinshiligine iye hám májbúr (ǵalabalıq pikir).

4. Tykar hám qubılıs. Jámiyetlik praktika hám ilimlerdiń

rawajlanıwı sonı kórsetedi, obektiv dúnyanıń predmetleri hám qubılısları biziń tikkeley qabıllawımızǵa qolay sırtqı táreplerdi hám tikkeley baqlaw qıyın, ishki jasırın táreplerdi hámóz ishine aladı.

Tiykar predmetler hám qubılıslardıń ishki, eń negizgi óz-ara baylanısların ańlatadı. Qubılıs - bul haqıyqatlıqtıń predmetleriniń, proсessleriniń sırtqı, az turaqlılıqqa iye tárepi. Qubılıs - tiykardıń kórinisi. Qubılıslar tikkeley sezim

16 Falsafa darislik. T.,2006, 289.b, Falsafa qrmusiy luǵat, T., 2004.471.betler.

30