Dialektikanin tiykargii tusinikleri

kónlikpeler payda etiwge qaratılǵan. Didaktik maqsetleri boyınsha keys-stadi mashqalalardı kórsetiwge, olardı sheshiwge, analiz qılıw hám bahalawǵa qaratilgan.

II. Ámeliy jagdaydı basqıshpa-basqısh analizlew hám sheshiw boyınsha oqıwshılarǵa metodikalıq kórsetpeler.Keysti sheshiw boyınsha individual is kórsetpesi (jol-jobası). Hár bir keys teoriyalıq hám praktikalıq bloklardan turadı. teoriyalıq blok temanıń keńeytilgen jobası berilgen, bul oqıwshıǵa kóp informaсiyalardıń ishinde baǵdar alıwǵa. Informaсiyanı tańlawda akсentti durıs qoyıwǵa –eń baslısı detallarda «batıp qalmawǵa» múmkinshilik beredi. Oqıwshı keysti úyrengennen keyin berilgen túsiniklerde erkin baǵdar alıw kerek, olardıń anıqlmaların biliwi kerek. Berilgen ádebiyatlar dizimi hár bir keystiń teoriyalıq bloginjuwmaqlaydı. Onda kórsetilgen ádebiyatlar menen tanısıwdı usınısetemiz.

Analizlew ushın belgili jaziwshilardin miynetlerinen qısqasha fragmentler berilgen. Berilgen fragmentlerdi analizlew kerek. Bunıń ushın eń dáslep úzindini dıqqat penen oqıń. Úzindi qánday tiykarǵı ideyalardan ibarat ekenligin anıqlawǵa háreket qılıń, Tekst avtorı óziniń poziсiyasın belgileytuǵın tayanısh sózlerdı anıqlawǵa háreket qılıń. Ózińizdiń pikirlerińizdi testtegi kishi сitatalar menen tastıyıqlań. Tolıq logikalıq izbeizlikte juwap beriw ushın siziń juwabıńızdıń kishkene jobasın dúzip shıǵıw usınıs etiledi.

Máseleler – teoriyalıq bilimlerdi qalay qollanılıwı sonday-aq máseleniń mashqalası boyınsha óz dúńyaqaraslıq poziсiyasın táriyplep beriwge, óz kózqarasıńdı anıqlaw hám argumentli dáliylep beriw , járdem beriwshi ámeliy máseleler.. Máselelerdi orınlawga kiriskende, máseleni dıqqat penen oqıń. Óz pikirińizdi izbe-iz aytıp beriw ushın máseleni yamasa sorawdı dıqqát penen oqıń. Juwabıńız argumentlestirilgen bolıwı kerek!

III. Oqıtıwshı tárepinen keys-stadidi sheshiw hám analiz qılıwvariantı

Házirgi dáwirde Ózbekistan Resupublikasında payda bolıp atırǵan ózgerslerdi analizley otırıp jámiyette payda bolatuǵın

91

muǵdar hám sıpat ózgerisleriniń ózine tán qásiyetleri úyreniledi. Resupublikamız mánisi jaǵınan jámiyetti túpkilikli ózgerislergeqaratılǵan jańa sıpatqa ótiw, payda bolıp atırǵan sekiriwler talqılanadı.

Rawajlanıwdıń baǵdarı tuwralı túrli dáwirlerde túrlishe kózqaraslar bolǵan. Uzaq waqıtlar rawajlanıwdıń baǵdarın natuwrı túsiniw aqıbetinde filosoflar hámme nárseler dáwirlik tákirarlanıwshı ózgeristen, yaǵnıy, dóńgelek ishinde mudamı aynalıstan ibarat degen. Bazı bir alımlar rawajlanıwdı tuwrı sızıq penen barıwshı yaki tákirarlanıp barıwshı basqıshlardan ibarat dep túsingen. Házirgi kúnde Ózbekstanda eski hám gónerip atırǵan nárselerdi biykar etiw hám olardıń ornına jańaların qurıw, jaratıw ushın gúres dawam etpekte. Keyste usi kózqarastan kelip shiqqan halda bolmıs hám biliwge say biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw nızamlıqları menen úyreniwge háreket e tedi.

Keys-ctadi oqıtıw texnologiyası

Oqıw sabaǵının texnologiyasi modeli

92

Oqıwshılar xızmetin hám sabaq maqsetine jetiw dárejesinbahalaw.

Sabaqtıń maqseti: Álemniń universal baylanısları hám rawajlanıwı, filosofiyanıń nızam kategoriyaları boyınsha ózlestirgen bilimlerin bekkemlew.

Oqıw sabaǵının texnologik kartası.

93

94

Auditoriyada orınlangan jumıs ushın bahalaw kriteriyaları hám korsetkishleri

8-10 ball – “ayırıqsha”, 6- 8 ball – “jaqsı”; 4- 6 ball – “qanıǵarlı”; 0 – 4 ball – “qanıǵarsız”

Keyske berilgen material-1Birinshi topar ushın

Jámiyette payda bolatuǵın muǵdar hám sıpat ózgerislerinińózine tán qásiyetleri.

Soсial turmısta muǵdar ózgerisleriniń sıpat ózgerisine ótiwi ózine tán xarakterge iye bolıp, ol obektiv hám subektiv faktorlar, materiya hám ruwxıy poсesslerdiń ámel etiwi menen belgilenedi. Obektiv faktorǵa ekonomikaǵa rawajlanıwǵa baǵdarlaytuǵın mexanizm hám qáliplestiriwshi shárayatlar islep shıǵarıw resursları, islep shıǵarıw túrleri hám qatnaslarınıń rawajlanıw dárejesi kiredi.

Konkret tariyxıy jaǵdayda obektiv hám subektiv faktorlar bir-birinen qarsı emes, yaki qarsılıqlı qatnasta boladı. Bul bolsa jámiyette jańa klass sıpatınıń payda bolıwınıń qıyın, bir tegis emes bolıwın belgileydi. Jámiyette payda bolmytuǵın muǵdar ózgerislerdiń sıpat ózgerisine ótiwǵe sonday obektiv hám subektiv faktorlardıń tásir kórsetiwin, sıpat jaǵnan jańalanıwınıń

95

nátiyjesin belgilew ushın «revolyuсiya», «evalyuсiya» úzliksizlik hám «reforma» túsiniklerin qollanadı.

Demek házirgi dáwirde Ózbekistan Resupublikasında payda bolıp atırǵan ózgerslerge toqtap óteyik. Resupublikada mánisi jaǵınan jámiyetti túpkilikli ózgerislerge qaratılǵan jańa sıpatqa ótiw,sekiriw payda bolmaqta.

Bunday sekiriwdiń ámelge asırıw quralı sıpatında siyasiy awdarıspaq, klasslıq gúres emes, yaki toplanıp qalǵan soсial mashqalalardı áste-aqırınlıq penen izbe-izlik penen basqıshpabasqısh háreket e tiw arqalı sheshiwdi tańlaǵan. «Qálpeki revalyuсiyalıq sekiriwlersiz, tragediyalı aqıbetlersiz hám kúshli soсial lárzelersiz, evolyuсion jol menen normal, mádeniyatlı rawajlanıwǵa ótiw-tańlap alınǵan joldıń tiykarǵı mazmunı hám mánisi sonnan ibarat»

Keys boyinsha juwmaq

Móljellengen rawajlanıwǵa ótiw jolı túpkilikli ózgerislerdi ámelge asırıwdı názerde tutadı. Bunda katalizator (jedellestiriwshi element yamasa proсess ) roli múlikti mámleket qaramaǵınan shıǵarıw hám menshiklestiriw, hám bazar ekonomikasına ótiw úlken áhmiyetke iye.

Haqıyqatında da, Ózbekistannıń bazar qatnaslarına basqıshpabasqısh ótiwi, bir tárepten, burınnan miyras bolıp qalǵan barlıq unamlı tájiriybelerdi tereń ózlestiriw imkaniyatın berdi, ekinshi tárepten, reformalardıń tiykarǵı basqıshların anıq ajıratıp berdi. Bul basqıshlardıń hár biri ushın anıq maqsetlerdi, olarǵa erisiw múmkinshiliklerin belgilep alıwǵa jaǵday tuwdırdı. Bul baǵdar xalıqtıń «jańa úy qurmay turıp, gónesin buzbaw» haqqındaǵı danalıq pikirine tiykarlanǵanın kórsetti.

Basıp ótken jol hám arttırılǵan tájiriybeni qalıs bahalawdan, ǵárezsizlik jıllarında erisilgen jetiskeliklerdi talqılawdan jáne zaman talaplarınan kelip shıǵa otırıp, aldımızda demokratiyalıq reformalardı bunnan bılayda tereńlestiriw hám elimizdi rawajlandırıwın jedellestiriwdiń áhmiyetli ústinliklerin jáne anıq sheklerdi belgilew wazıypası turǵan edi.

Usı pikirden kelip shıǵıp Ózbekistan RespublikasıPrezidentiniń «Ózbekistan Respublikasın bunnan bılay da

96

rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyası haqqında»ǵı26 Pármanı qabıl etildi. Usı pármanǵa muwapıq rawajlanıwdıń bes áhmiyetli baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasınıń baǵdarlaması tastıyıqlandı.

1.Mámlektlik hám jámiyetlik qurılıstı jetilistiriw;

2.Nızam ústinligin támiyinlew hám sud-huqıq sistemasın bunnanbılay da reformalaw;

3.Ekonomikanı bunnan bılay da rawajlandırıw hámliberallastırıw;

4.Soсiallıq salanı rawajlandırıw;

5.Qáwipsizlikti, milletaralıq tatıwlıqtı hám keńpeyllikti támiyinlew, tereń oylanǵan, óz-ara paydalı hám ámeliy ruwxtaǵı sırtqı siyasat júrgiziw.

Háreketler strategiyasın bes basqıshta ámelge asırıw názerde tutılmaqta, onda jıllarǵa beriletuǵın atamalarǵa muwapıq hár jılı onı ámelge asırıw boyınsha Mámleketlik baǵdarlama tastıyıqlanadı.

Keyske berilgen material-2 Ekinshi topar ushın

Ózbekstannıń ǵárezsizligin bekkemlew hám rawajlandırıwdabiykarlawdı biykarlawdıń úsh proсessiniń sáwleleniwi

Biykarlawdı biykarlawdıń rawajlanıwdaǵı periodlıqtıń tamam bolıwshı halqasında yaǵnıy náwbettegi biykarlaw basqıshında onıń aldıńǵı basqıshındaǵı ayırım belgiler tákiraralanadı (dán ósimlikten jáne dánlerge aynaladı).

Biykarlawdı biykarlawdıń ámelge asıwında rawajlanıw tuwrı sızıq formasında emes, al sheńber formasında boladı, onıń sońǵı tochkası baslanǵısh tochkaǵa jaqınlasadı. Biraq bul jaqınlasıw onıń aqırǵı tochka me menen tutasıwı emes, al joqarı basqıshta bolǵanlıqtan rawajlanıw spiral` formaǵa iye boladı. Bul spiral`dıń hár bir jańa oramı aldıńǵı oramǵa qaraǵanda joqarıraq basqıshta júzege kelgen boladı. Mine bul mániste rawajlanıwdıń dialektikalıq táliymatında spiral` tárizli ataması islenedi. Dialektikalıq biykarlawǵa baylanıslı rawajlanıwdıń spiral` tárizli xarakteri óziniń úsh momentine iye: birinshiden,

26 Erkin Qaraqalpaqstan.2017-jıl, 7-fevral.

97

biykarlawdı biykarlawda, dáslep nárse hám hádiyse ózgerissiz qala almaydı, bunda jańa sapa jemirilip atırǵan nárse tiykarında payda boldı. Bunı destrukсiya deydi. Ekinshiden, biykar etilip atırǵan nárse menen payda bolıp atırǵan nárse arasındaǵı óz-ara baylanıstı, olardıń bir-birine bolǵan múnásibetin ashıp berdi. Bunı kumulyaсiya deydi. Úshinshiden, biykar etilip atırǵan nárse aldın erisken tabıslardı, onıń rawajlanıwına tiyisli bazı belgi hám qásiyetlerdi saqlaw, olardı paydalanıw tiykarında júz beredi. Bunı konstrukсiya deydi. Bunnan biykarlawdı biykarlawdıń haqıyqıy belgisi, yaǵnıy nárse hám qásiyetlerdiń ilgerilep rawajlanıwı, jańalıqtıń jeńilmesligi logikalıq jaqtan óz-ózinen kelip shıǵadı.

Joqarıda aytılǵan úsh proсesstiń birligi házirgi kúnde Ózbekstannıń biyǵárezligin bekkemlew hám rawajlandırıwda óz kórinisin tappaqta. Biz ushın házir jámiyetimizde gónergen soсiallıq múnásibetlerdi ilajı barınsha dialektikalıq izbe-izlik hám ziyreklik penen óz waqtında boldırıw, jańadan payda bolıp kiyatırǵan bazar ekonomikasına keń imkaniyatlar ashıp beredi.

Mámleket tárepinen ámelge asırılıp atırǵan hám xalqımız keń qollap-quwatlap atırǵan bazar qatnasları jámiyetimizdegi xojeyinsizlik, qala hám awıllarda miynetti shólkemlestiriwdiń eski usıllarınıń, ómirdiń hámme oblastlarında basqarıwdıń buyrıqpazlıq usıllarınıń, jámiyetke zálel keltiriwshi ekologiyalıq hám ruwxıy buzılıwlardıń saplastırılıwına alıp keledi.

Rawajlanıwdıń baǵdarı tuwralı túrli dáwirlerde túrlishe kózqaraslar bolǵan. Uzaq waqıtlar rawajlanıwdıń baǵdarın natuwrı túsiniw aqıbetinde filosoflar hámme nárseler dáwirlik tákirarlanıwshı ózgeristen, yaǵnıy, dóńgelek ishinde mudamı aynalıstan ibarat degen. Bazı bir alımlar rawajlanıwdı tuwrı sızıq penen barıwshı yaki tákirarlanıp barıwshı basqıshlardan ibarat dep túsingen. Máselen, franсuz alımları Lamark, hám SentIler tiri tábiyatta rawajlanıw úziliksiz hám sekiriwlersiz tuppatuwrı joldan ilgerilep baradı dese, italiyalı filosof J. Viko jámiyet óz basınan mudamı tákirarlanıp turıwshı úsh basqıshtı (balalıq, jigitlik hám qartayıw dáwiri) keshiredi degen.

98

Sonı da da aytıw kerek, rawajlanıw proсesinde málim dárejede tákirarlanıwdı ushıratamız. Biraq olardıń hár biri aldıńǵı halattıń qarapayım ózgerissiz tákirarlanıwınan ibarat bolmay, bálki jańasha, ózgeshe joqarıraq basqıshta payda bolıwı, bunnan biykarlawdı biykarlaw qarapayım hám tuwrı jol menen payda bolmay, bálki ózine tán jol menen spiral` tárizli baǵdarda boladı. Bundaǵı rawajlanıw proсessine muwapıq biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw momentlerinde baslanatuǵın waqtınsha izge sheginiw, tákirarlanıwlar menen bir qatarda ilgerilep baratuǵın rawajlanıwdı hám kóre biliw biykarlawdı biykarlawdıń mánisin quraydı.

Keys boyinsha juwmaq

Tariyxta, máselen Ózbekstan sharaytında birneshe mártebe jámiyetti izge qaytarıwshı úlken joǵaltıwlar hám qurbanlarǵa alıp kelgen qurǵaq biykarlawlar bolǵan. Haslında, real` tariyxıy rawajlanıw ideallastırılǵan kórinisten jıraq bolıp, óz qatnasların joǵaltpaǵan halda, bekkemlep barıwshı basqıshlardanibarat.

Házirgi kúnde Ózbekstanda eski hám gónerip atırǵan nárselerdi biykar etiw hám olardıń ornına jańaların qurıw, jaratıw ushın gúres dawam etpekte. Jámiyette júz berip atırǵan bazar ekonomikası tuwdırılıp atırǵan ózgerislerdi hár bir adam tuwrı túsinip alıwı tiyis. Respublikanı sapalı jaqtan ózgertiw onı joqarı rawajlanǵan mámleketler qatarına kirgiziw ushın házirgi dáwirde hárbir adamnan kóbirek kúsh-ǵayrat sarıplawdı, óz iskerligine baha beriwde qalıs, prinсipial bolıwdı hám pidákerlikti talap etedi. Ózbekstannıńǵárezsizligin bekkemlew ushın tek ekonomikalıq ózgerisler qurıw jeterli emes. Sonıń menen birge siyasiy, mádeniy hám ruwxıy ózgerisler hám boldırıw iskerlikli soсiallıq siyasat alıp barıw, insan boyınsha ǵamxorlıq, onıń ómirlik máplerin qorǵaw hám zárúr.

“Ǵárezsizlik bizden bilimdanlıqtı hám joqarı dárejede qánige bolıwdı talap qıladı. Endilikte ózgeristi ilim hám texnikanı basqarıw, miynetti shubhasız, joqarı dárejede shólkemlestiriw sıyaqlılar hár tamanlama tayarlıqsız hám tereń bilimlersiz bolıwı múmkin emes.

99

“Ǵárezsizlik rawajlanıwǵa tosqınlıq qılıwshı administrativlik - buyrıqpazlıq mexanizmin buzıp taslaw, Ózbekstannıń soсiallıqekonomikalıq hám ruwxıy rawajlanıwdıń isenimli mexanizmin jaratıw.

“Ǵárezsizlik ulıwma insanıy minez-qulıq normaların buzıw hallarınan, beziw, soсiallıq ádalat prinсiplerin izbe-izlik penen ámelge asırıw. Bul degen sóz benen istiń, huqıq penen wazıypanıń birligin támiyinlew, hadallıq hám hújdan menen islep, joqarı ónimli miynetti shólkemlestiriw, oǵan haqı tólewde teńlestiriwshilik tendenсiyalarına, kútiwshilikke keyiplerdi biykarlaw. Solay etip, bolmıs hám biliwge say biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw dawam ete beredi. Bul proсesstedialektikanıń hámme prinсipleri ámelge asa beredi.

Ámeliy tapsırmalar

ASSESMENT metodı 4 dárejeli tapsırma

Dialektikanıń kategoriyaları

100