Dialektikanin tiykargii tusinikleri

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ

INSTITUTÍ

Esnazarova Z., Asamaddinov E., Tleumuratova Z., Turdiev B.

«DIALEKTIKANÍŃ TIYKARǴÍ TÚSINIKLERI»

Nókis-2020

Kirisiw

Mámleketimizde dúnya сivilizaсiyası sistemasına ózine tán múnásip orındı iyelew barısında ilimde kirip kiyatırǵan XXI ásir talabına juwap beretuǵın dárejege kóteriw ushın aldıńǵı ilimiy, soсial-siyasiy, huqıqıy filosofiyalıq ideyalar, qádiriyatlar rawajlanıp barmaqta. Sonday-aq jámiyette payda bolatuǵın túpkilikli ózgerisler, óziniń kórnisin taptı. Usı tiykarda filosofiya óziniń mazmunın jańalamaqta. Bunday jaǵdayda dialektikalıq oylawdıń tiykarǵı

prinсiplerinen, nızamlıqlarınan, túsiniklerinen paydalanıw

úlken áhmiyetke iye.

Rawajlanıw filosofiyasında, dialektikanıń tiykarǵı túsiniklerin, nárse, nárseniń basqa nárseler menen baylanıstırıwshı hám olardıń óz ara tásirge kirsiwi imkaniyatın beriwshi qásyetler anıq kompleksli tiykarda aytıladı. Baylanıs túsiniginiń mánisi máselesi, búgingi kúnde filosofiya páninde mashqalalı proсess.

Filosofiyada dialeketika kategoriyalarınıń bolmıstıń universal biliw forması, baylanıslardıń klassifikaсiyası, hár tárepleme óz-ara baylanıslar, tuwrı iyirimli baylanıslar, tikkeley hám tikkeley emes baylanıslar, ishki hám ishki baylanıslar, ólshem genetikalıq, funkсional, strukturalıq, energetikalıq, materiya, infrmaсion baylanıslar házirgi dáwirfilosofiya iliminde mashqalalı proсess ekenligi málim.

Dialektika tarawında ilimiy izertlewler alıp barıwshı filosof alımlar keyingi jıllarda bul tarawda bir qansha ilimiy izertlew jumısların alıp bardı. Dialektika teoriyasınıń túrli mashqalaları boyınsha, onıń nızam kategoriyaları, qásiyetleri, praktika hám ilimiy biliwdegi roli, adamlarda dialektikalıq mádeniyattı qáliplestiriw mashqalaları, waqıyalıqta insan sanasında anıq hám bir pútin sáwlelendiriwde dialektikalıq oylawdıń áhmiyeti, dialektika, logika, biliw teoriyası birdeyligi, (teńligi) sıyaqlı máseleler boyınsha ilimiy kitaplar baspadan shıqtı. Bul boyınsha mısal retinde prof.J.Tulenovtıń «Hayot falsafasi» miyneti, B.R. Karimovtıń «Dialektika obektivnogo i subektivnogo v metode vosxojdeniya ot abstraktnogo k konkretnomu» E.Kadırovanıń

«Dialektika kategoriy «Element» i «struktura» v proсesse nauchnogo poznaniya» T., 1996 j., f.i.d., A.K.Berdimuratovanıń «Jámiyettiń

2

rawajlanıw basqıshları hám xabar revolyuсiyasınıń dialektikası» («Ilim hám jámiyet» jurnalı, 2014-jıl ) miynetlerin qarap ótsek boladı. Biz jumısımızda usı dialektikanıń tiykarǵı túsinikleri máselesinde alım filosoflardıń ilimiy miynetine tayanıp jumsımızdı alıp bardıq.

Álem, jámiyet hám ruwxıylıq tarawlarında payda bolǵan rawajlanıw hám jańalıqlardı hár tárepleme, tereń túsiniw ushın insaniyat nátiyjeli quraldıdialektikalıq oylaw usılın islep shıqqan. Student jaslar ushın bul usıldı ózlestiriw jollarınan biri dialektikalıq táliymat, hám onıń túsinikleri hám prinсiplerin dóretiwshilik jaqtan úyrenip alıw, baslı wazıypa dep qarawǵa boladı.

Filosofiya hám dialektikanıń kerekli bólimin gnoseologiya mashqalaları payda etedi. Dialektika hám gnoseologiya óz-ara sapası hám baylanıslıǵı XX ásir filosofiyasında úlken orındı iyelegen. Bul jerde tiykarǵı másele, dialektikanıń tiykarǵı túsinikleri nárse, baylanıs, nızamlar kategoriyalar sıyaqlı mashqalalar ashıp beriledi.

3

I BAPDIALEKTIKA – ULÍWMA BAYLANÍSLÍQ HÁMRAWJLANÍW

TUWRALÍ TÁLIYMAT

1.1.Dialektikalıq oylaw. Dialektikalıq pikirlerdiń payda bolıw tariyxı

Áyyemgi zamanlarda dúnyanı biliw, onı ámeliy hám teoriyalıq tárepten ózlestiriwdiń rawajlanıp barıwı menen birge adamlardıńsanasında álemdegi nárse hám qubılıslardıń baylanıslıǵı, payda bolıwı joq bolıp barıwı, máńgilik hám ótkinshilik haqqında túrli qaraslar payda bola baslaǵan. Keyin bunday qaraslar filosofiyalıq táliymatlarda belgili dárejede dúnyaǵa kózqaras bir sistemaǵasalınıp rawajlandırılǵan.

Arnawlı dialektikalıq biliw usılı islep shıǵılmaǵan dáwirde-aq teoriyalıq biliw tarawına erte adım taslap atırǵan filosoflar qudaydı bir pútin bolmıs dep kóz aldına keltirgen. Predmetlerdiń óz-ara baylanıslıǵın, ózgeriwin, bir halattan ekinshi halatqa ótiwin seze baslaǵan. Bul stixiyalı, yaǵnıy aldınnan teoriyalıq usıl jaratıw maqseti qoyılmaǵan mánisinde dialektikalıq pikirlewdiń payda bolıwı dep qarawımızǵa boladı.

Áyyemgi Qıtay filosofiyasındaǵı «Dao De сzin» shıǵarmasında: Zárúr, erkin, qoylaysızlıq, durıslıq, boslıq, toltırılǵan boladı, góne, jańa menen almasadı; azlaw umtılıp kópkeeriseseń; kóp nárseni alıwǵa umtılıw jańalanıwǵa alıp keledi1 dep aytılǵan. Grek filosofı Geraklittiń pikiri boyınsha, jerdiń ólimi, suwdıń tuwılıwı, suwdıń ólimi, hawanıń ólimi, ottıń tuwılıwı kerisinshe.

Áyyemgi dáwirdiń oyshıllarınıń dialektikalıq oylawları jańa tákirarlanbas proсesslerdi ańlatatuǵın ideyaǵa shekem, rawajlanıw teoriyasına jetkizilmedi. Olardıń ullı aylanıw haqqındaǵı kóz aldıǵa keltiriwlerine kóre, álemge ondaǵı nárse hám qubılıslarǵa dáwirli, qaytarılıp turatuǵın qáliplesiwdi shólkemlestiriw tán bolǵan.

Dáwirli háreket hám ózgerislerdiń ideyasına ótiwi waqıttıń tikleniwine baǵdarlanǵan, tábiyat hám jámiyette tákirarlanbaytuǵın qubılıslardıń payda bolıwın talap etedi. Tiykarınan, orta ásirlerde xristianlıq hám islam dinlerinde fakttiń baǵdarı aldın

1 Drevnekitayskaya filosofiya. 2 tom. M.1972.B.121.

4

bolıp ótken hám keleshekte payda bolǵan waqıyalardıń asimetriyası túrli tariyxıy basqıshlardıń bar bolıwı haqqında oylar islep shıǵılǵan. Orta ásirlik iláhiyatshı Avreliy Avgustin bul haqqında jámiyet tariyxın gódeklik,balalıq, óspirimlik, erjetkenlik, ǵarrılıq, aqırı ólim menen tamam bolatuǵın basqıshlardan ibarat bolǵan proсess dep túsingen.

Sonıń menen birge tábiyat hám jámiyettegi proсesslerdiń mánisin, baǵdarın túsiniw máselesinde ilimiy hám filosofiyalıq kóz aldıǵa keltiriwler islep shıǵılǵan. Ibn Sinanıń pikiri boyınsha, quday hám tábiyat shınjırlı omırtqalar arqalı baylanısqan. Tábiyat qudaydan tikkeley uzaqta bolıp, ol óz nızamlıǵı menen háreket etedi.

XV ásirden baslap Batıs Evropada kapitalistlik qatnasıqlar rawajlana basladı.

Bul proсess filosofiya, ilim hám texnikanıń rawajlanıwına úlken tásir kórsetti. Koperniktiń geleoсentristlik ideyaların rawjlandırdı, kóp túrli dúnyalardıń ómir súriwin ashadı. Biolog Lamark tiri tábiyattıń evalyuсiya haqqındaǵı táliymatın jarattı. Fraсuz aǵartıwshıları Volter hám Kondrose soсial rawajlanıw haqqındaǵı ideyalardı alǵa súredi.

Tábiyat hám jámiyette payda bolǵan túrli ózgerisler, mexanika hám fizikada táriyiplengen dinamikalıq nızamlarǵa boysınadı degen kóz aldıǵa keltiriwler payda bolǵan. Usı tiykarda jańa dáwirde metafizikalıq pikirlew usılı qáliplesken. Metafizikalıqpikirleytuǵın túrli ózgerislerdi tán alsalarda biraq, álem planeta hám jerdegi ómirdiń bir sıpattan ekinshi sıpatqa jańa basqısh yamasa dárejege ótiwi múmkinligin kóz aldıǵa keltire almaǵan.

Dúnyanı dialektikalıq biliw ideyası hám usılın jaratıwda nemeс filosofları I.I.Kant, G.Fixte, F.F.Gegeldiń xızmeti úlen boldı.

F.F.Gegel obektiv idealizm tiykarında turıp rawajlanıwdıń eń ulıwma nızamlıqların kórsetip berdi. XIX ásirde F.F.Gegel filosofiyasına qarama-qarsı bolǵan dialektikalıq ideyalardıń irraсionalistik kórnisleri payda boldı. Shopengauer, Kerkegor olardıń izbasarları sanasızlıq óz-ózin ańlaw tek erkinlik sıyaqlı ruwxıy qubılıslardı birlemshi tiykar etip alıp idealistlik mazmunnan dialektikalıq kóz aldıǵa keltiriwlerdi islep shıqqan.

5

1.2 Dialektika túsinigi hám onıń filosofiya tariyxındaǵı ornı.

Dialektikalıq oylaw biliw usılınıń qáliplesiwi kóp ásirler dawam etken poсess. Waqıyanı úyreniw hám ózlestiriw adamnıń álemge bolǵan qatnasın, ózegeriw hám rawajlanıw kóz-qarasınan kórip shıǵatuǵın bolsaq bizdi oylandırıp qoyatuǵın sorawlar payda boladı. Mısalı: álem jalǵız bir pútinbe yaki bólek - bólek nárse hám qubılıslardıń kompleksi, dúnyada hámme nárse ózgeredime? Ya ózgermeyme? Máńgilik hám ótkinshilitiń salıstırmalıǵı qanday? Barlıq ózgerisler qaytarılmas proсesspe yamasa olar ishinde zárúrli tákirarlanǵanlıǵı barma? Payda bolǵan ózgerislerde qandayda bir baǵdar barma? «Dúnya», «Jámiyet», «Gózzallıq», «Jaqsı pazıylet»sıyaqlı túsinikler qanday payda boladı?

«Dialektika» grek sózinen alınıp «gúrińlesiw alıp barıp atırman, dodalap atırman» degen mánisti bildirip, tábiyat, jámiyet hám oylawdıń rawajlanıwdıń eń ulıwma nızamları haqqındaǵı pán. Sokrat birinshi mártebe dialetikaǵa tiykar saldı. Platon ustazı Sokrattıń dialektikaǵa baylanıslı pikirlerdi sistemaǵa saldı. Filosof dialektika bul álem, adam hám biliw proсessiniń bolmıstıń ulıwma táreplerin háreket, birdeylik, óz ara tásir etiw, baylanıs, qatnas, bolmıs kategoriyaları járdeminde túsindirip beretuǵın bilim tarawı, degen pikirge kelgen.

Aristotel ózinen aldın dóretiwshilik etken filosoflardıń stixiyalı dialektikalıq kózqaraslarınan xabarlı bolǵan, bolmıstıń nárseleri, atributları hám olardıń sáwleleniwlerin, ózgerip turıwın aytıp ótken. Biraq filosof dialektika usılına Sokrat hámPlaton bergen túsindiriwden ajıralıp turıwshı anıqlamanı bergen. Onıń pikiri boyınsha dialektika shamalaw dálilewlerdi analizlewge qollanatuǵın taraw dep qaraǵan. Dialektikalıq sıpatlawda shamalawdaǵı dálillewlerden juwmaq kelip shıǵadı. Logikalıq zárúrli jaǵdaydan apodiktik (grek sózi) – isenimli – gumansız dálillewlerden juwmaq shıǵarıwda dialektika qollanılmaydı.

Orta ásir Shıǵıs filosofiyasında dialektika teoriyası bilimdi payda etiwde qáliplestiriw quramında isletilgen. Farabiy dialektikanı (arabsha – sinai aljadaliyin) logikaǵa tiykarlanǵan

6

bilimge haqıyqatshı qaysı sebeplikti anıqlaw arqalı, belgili bolǵan belgileri haqqındaǵı bilimlerge súyenip belgisiz nárse hám qubılıslar haqqında durıs pikir hám juwmaqlarǵa keledi.

Jańa dáwir dialektikanı teoriyalıq analizlew hám izertlew usılı sıpatında islep shıǵıw nemis klassik filosofiyasında ámelgeasırıldı. I.Kanttıń pikiri boyınsha dialektika bir pútin bilimge erisiwdi qálegen adamnıń sanasında payda bolatuǵın tiykarsız kóz aldıǵa keltiriwlerdi, qıyalıy nárselerdi áshkara e tiw quralı. Tek taza bilimge iye bolıwǵa umtılǵan aqıl sheship bolmaytuǵın qarsılıqlarǵa dus keledi. Mine usınday umtılıw tiykarsız umtılıwdı dialektika kórsetip beriwi kerek.

Dialektika táliymatınıń keyingi rawajlanıwı F.Gegel atı menen baylanısqan. Ol hár qanday ózgeris hám rawajlanıwdıń deregi, háreketlendiriwshi kúshi qarsılıqlı degen pikirge keledi. Tábiyat, jámiyet hám ruwxıy álem tarawlarında payda boladı, baylanıslıq, óz-ara tásir hám ózgerislerdiń ulıwma deregin ashıp beriwge háreket etip, bir-biri menen baylanısqan kategoriyalar sisteması hám dialektikalıq usıldı islep shıqtı.

Bul usıldıń tiykarǵı qaǵıydasına kóre hár qanday ózgeris yamasa rawajlanıwdıń deregi predmetlerde qarama-qarsılıqlardıń payda bolıwı, olardıń qarsılıqqa aylanıwı hám qarsılıqlı biykarlaw hám sintez arqalı sheshiledi.

F.Gegel jaratqan dialektika idealistlik xarakterge iye edi. Onıń metodı dialektikalıq bolsa, al sisteması idealistlik. F.Gegel-obektiv idealist, sebebi onıń pikirinshe, adamzattıń sanasınan tıs, káramatlı oylaw jasaydı. Oyshıl dialektikalıq háreketti súwretlemekshi boladı, waqıyalıqtan alınǵan faktlerdi ilimniń jetiskenliklerin ózi islep shıqqan túsinikler hám kategoriyalar sistemasına sáykeslestirgen. Nátiyjede kóp juwmaqlar jasalma obektti esletetuǵın túsinikler qurılması formasında anıqlaǵan.

Demek F.Gegel filosofiyasında bolmıstıń ulıwmalıq baylanısın hám ulıwmalıq nızamları moyınlanadı, biraq olar dúnyanıń materiallıq birligin biykarlaw tiykarında túsindirdi.2

2 Berdimuratova A.K. Filosofiya. Oqıw qollanba. N.2010.B155.

7

1.3. XX ásir dialektikasınıń táliymatlarınıń tiykarǵı baǵdarları .

XX ásirde payda bolǵan ilim hám texnikadaǵı revolyuсiyalar soсialekonomikalıq ruwxıy rawajlanıw túrli siyasiy hám ideologiyalıq kúshlerdi háreketke keltirdi. Bunı álbette dialektikalıq ideyalar dep qaraymız. Olardıń tásir etiw xarakteri tásir etpey qalmaydı. Bir-birine alternativ qatnasta bolǵan dialektikanıń túrli kórnisleri (variantları) payda boldı hám qáliplesti. Tómende biz usılar haqqında qısqasha maǵlıwmat beremiz.

dúzdi hám onı tábiyattı, biliw proсessin, jámiyetlik turmıs qubılısların túsiniwge tarqattı. Házirgi filosofiyada dialektika filosofiyalıq bilimniń zárúrli elementi sıpatında qatnasadı. Onıń ústine búginliginde filosofiyalıq oydıń kóp ǵana baǵdarlarınıń ne sebep dialektika ideyasın islep shıǵıp atırǵanlıǵı júdá qızıǵarlı másele. Gáp sonda, házirgi ilimiy, jámiyetlik praktika rawajlanıw mashqalasın sonshalıq dárejede aktuallastırdı, onı sezbew, biykarlaw tuwrı mániske qarsıjúriw degen sóz. Sonıń ushın házirgi qálegen filosofiya rawajlanıw degen ne, ne sebep dúnya rawajlanadı degen sorawlarǵa juwap beriwge májbúr.

Rus diniyidealistlik filosofiyasında dialektika táliymatı. Bul aǵımnıń wákilleri bolmıs, adam hám biliw mashqalaların analizlew proсessinde ózine tán dialketikalıq ideyalardı islep shıqtı. V.Solovevtıń azat teosofikalıq dialektikası,3 bunda oyshıl islep shıqqan táliymatqa baylanıslı birlemshi ózinde barlıq belgi hám qásiyetlerdiń tolıqlıǵın jámleydi. Bunda tiykarınan barlıq máńgi, men bolıp, óziniń mazmunına álem arqalı payda etedi, onıń iskerligi sebepli bir pútin dúnya júzege keledi. Barlıqbul anıqlıq hám kóplikti qarslıqlı birlikte ózinde qamtıp alǵan dóretiwshilik nárse yamasa zat dep qaraǵan.

3 Teosofiya grek sózi – quday, sofiya – danıshpanlıq –aqılsız, sanasız qudaydıń biliwi mánisin ańlatıp,bunda isan tikkeley ishki tájiriybe arqalı, mistikalıq intuiсiya jolı menen qudaydı biliw múmkinshiligi haqqındaǵı pikir atap kórsetiledi.

8

Usı barlıqtıń mánisin biliwge qaratılǵan dialektikalıq oylaw túsinik formasındaǵı ulıwma prinсipten nızam qaǵıydadan konkret mazmundı ajıratıp alatuǵın teoriyalıq qural dep qaraǵan.

P.A. Florenskiy antinomiyalıq dialektikası. Bul táliymatqa kóre parasat hám aqıl bir-birine qarama-qarsı bolǵan ruwxıy iskerlik kórinisi dep qaraǵan. Tómengi ruwxıy qábilet sıpatında parasat qarsılıqsız boladı, qarsılıqtı ózinde saqlamaydı. Aqıl qarsılıq penen jasaydı. «Alternativa» ataması uqsaslıq ajıralıp turıwshı mánisine iye. Alternativa sózin franсuzshaalternative, latınsha-alter- ekewinen biri eki túrli mánisi bar: 1.Bir – birine qarsı yaki birneshe múmkinshilikten birin tańlaw zárúrligi, xalatı;

2. Usı múmkinshiliklerden hár biri sıpatında qaraladı. 3.Jańakantshilik dialektikası. Bul baǵdar wákilleri Kogen,

Vindelband, Rikkert hám basqalar. I.Kantnttıń filosofiyasına súyenip XIX ásir aqırı XX ásir baslarındaǵı tábiyat hám soсial – gumanitar ilimlerdiń rawajlanıwınan kelip shıqqan teoriyalıq hámmetodologiyalıq mashqalalardı qarap shıqqan. Jańakantshılardıń pikirlerine kóre tábiyat hám mádeniyat ruwxıyat, ruwxıylıq haqqındaǵı ilimler bir-biri menen qarama-qarsı bolǵan predmet,maqset hám izertlew usıllarına iye. Tábiyat ilimi biliw obektine sebep hám nızamlıqların túsindiredi.

Tábiyat ilimi biliw obektiniń sebepli nızamların túsindiredi. Sonday-aq tábiyat nızamların obektiv xarakterge iye ekenligin biykar etedi, mádeniyat haqqındaǵı ilimler bolsa izertlenip atırǵan predmettiń tákirarlanbas, individual jaǵdayın ashıp beredi. Házirgi jaǵdayda Jańakantshılardıń teoriyalıq hám metodologiyalıq izleniwleri dialektikalıq táliymattıń arnawlı mashqalaların islep shıǵıw emes, bálki dialektikalıq keltiriwler qaray ilgerlew, háreket dep bahalanbaqta.

4.4. G e r m e n e v t i k a d i a l e k t i k a s ı. Germenevtikada /

Diltey, Gadamer, Bett hám taǵı basqalar filosofiya predmeti ruwxıyat, mádeniyat hám tildiń mánisin ishki ruwxıy dúnyasında payda bolǵan arnawlı germenevtikalıq usıldı qollaw arqalı anıqlaw izertlewshiniń sanasında qayta janlandırıw, tiklew mashqalası dep belgilenedi. Bolmıs, ruwxıyat hám tildiń óz-ara qatnası mashqalasın analizlew proсessinde Gaydmer Xaydaggerdiń germenevtikası menen

9

gegelshe oylawdıń, logos ulıwma jalpı nızamlıq penen sóziniń sheberligin, germenevtika menen dialektikanı jańa sintezdi ámelge asırıw zárúr degen pikirdi bildiredi.

Germenevtika wákilleri til hám mádeniyat óz-ara baylanısta, til quralı menen mádeniy norma hám dástúrler jaratıw hám rawajlandırıw, sanada álemniń súwretin salıw mashqalaların analizleydi eken bir qatar dialektikalıq xarakterge iye bolǵan kózaldıǵa keltiriwlerdi islep shıqqan.

Protestantizm filsofiyası XX ásirdiń 20-jıllarında dialektikalıq iláhiyat baǵdarı qáliplesti. Bul baǵdardıń iri wákili K.Barttıń pikiri boyınsha dialektikanıń mánisi biykar, kritikalıq biykarlaw dep qaraǵan. Sonıń menen birge ol kritikalıq iláhiy mazmundı beredi. Bul mazmun sonnan ibarat, quday hám adam ótip bolmaytuǵın bóget bar bolıp, ol adamnıń ómiri hám ólimi menen belgilenedi. Gúnaǵa batqan adamlardı dep Xristos óz janın qurban etken. Ol kritikalıq biykardı unamlı bolmısqa aynaldıradı. XX ásir qarsılıqlarınan kelip shıqqan halda «Ullı biykarlaw» qudaydı Bul dúnyadan bet burǵanınan derek beredi. Dialektika iláhiyat tálimiymatına baylanıslı «Ullı biykarlaw» unamlı bolmısqa ótiw ushın qudayǵa qaytıw kerek dep qaraǵan.

6. E k z i s t e n с i a l i s t li k d i a l e k t i k a. Bul baǵdardıń wákilleri K.Yaspers, J.P.Sartr, A. Kamyu hám basqalardı aytıwımızǵa boladı. Adamıyzatlıq Menniń rawajlanıw nızamlıqların túsiniwge baǵdarlanǵan. ekzistenсiallıq dialektika kózqarasınan dialektikalıq oylaw bolmıstıń tikkeley logikalıq biliw arqalı emes, yaki tikkeley jeke, janlı pikirlew proсessinde payda boladı. Aqılıy biliwde subekt hám obekt bir-birine qaramaqarsı tárepke aylanadı. Nátiyjede bolmıs hám insan ózlerin ekzistenсiyalarınıń barlıǵın joq e tip, shaxısız, janlı qıyapanı joq etken obektke aynaladı, izertlewshi janlı jekelik barlıq ornına obektivlestirilgen abstrakсiya túsinigin hám prinсipleri menen is kóredi.

7. Batıs filsofiyasınıń frankurt mektebi Markuze hám basqalar dógereginde negativ dialektika táliymatı islep shıǵılǵan. (T. Adorno) Tiykarǵı ideyası: rawajlanıw - buzıw, hámmeni absolyut biykarlaw. Ol tábiyattanıw hám gumanitarlıq ilimler ramkasında

10