Matematikani oqitiw metodikasi

kórinislerin ushıratıw múmkin: «oqıtıw texnologiyası», «oqıw proсesi texnologiyası», «maǵlıwmat texnologiyası» hám t.b.

Oqıtıw texnologiyası PT ǵa jaqın túsinik bolsa da, tap soǵan uqsas mánisti ańlatpaydı, sebebi ol belgili predmet, tema hám sorawlar sheńberindegi anıq oqıw materialın ózlestiriw jolın anıq belgili texnologiya átirapında ańlatadı. Ol kóbirek jeke metodika menen bir qıylı.

PT bolsa maǵlıwmat texnologiyasın engiziw taktikasın ańlatadı hám «oqıtıwshı-pedagogikalıq proсes-oqıwshı (talaba)» funkсional sistema nızamlarına tiyisli bilimler tiykarında qurıladı.

Házirgi kúnde oqıwshılar metodikanı kóp jaǵdaylarda texnologiyalardan ajırata almay atırıptı. Sol sebepten bul túsiniklerdi anıqlastırıw kerek boladı. Metodika oqıw proсesin shólkemlestiriw hám ótkeriw boyınsha usınıslar birlespesinen ibarat. Pt bolsa oqıtıwshınıń kásiplik iskerligin jańalawshı hám bilimlendiriwde juwmaqlawshı nátiyjeni kepillikke alatugın, shınıǵıwlar jıyndısı bolıp esaplanadı. Eger metodikanıń maqseti teoriyalıq qaǵıydalardı anıq hádiyseler tegisligine «ótkeriw» bolsa, PT nıń maqseti - bilimlendiriw proсesiniń baylanıslı táreplerin shólkemlestiriw jaǵınan tártipke keltiriw, basqıshlarınıń izbe-izligin dúziw, olardı ámelge asırıw shártlerin anıqlaw hám juwmaǵında aldınnan sıpatı belgili bolǵan «ónim» jaratıw-shaxs kamalın qáliplestiriw bolıp tabıladı.

Ekinshiden, pán hám texnikanıń rawajlanıwı menen insan iskerligi shegarası barǵan sayın keńeyip baratırıptı, auditoriyaǵa oqıtıw imkaniyatları úlken bolǵan jańa texnologiyalar (sanaat, awılxojalıǵı, elektron, axborot hám basqa) kirip kelmekte. Jańa metodikalardı talap etetuǵın hám tálim proсesiniń ajıralmas bólimine aylanıp baratırǵan hám oǵan óziniń belgili ózgesheliklerin engizetuǵın jańa texnikalıq, xabarlı, poligrafiyalıq, audiovizuallı qurallar bar, olar jańa PT nı real waqıyalarǵa aylandıradı.

PT mánisi jaǵınan basqa texnologiyalar menen bir qatarda turadı, sebebi olar da basqalar qatarı óz jeke tarawına, metodları hám qurallarına iye, belgili «material» menen jumıs kóredi. Biraq PT insan sanası menen baylanıslı bilimler tarawı sıpatında quramalı hám hámmege de túsinikli bolmaǵan pedagogikalıq proсesti ańlatıwı

texnologiyalardan ajıralıp turadı. Onıń ózine sáykes tárepleri-tárbiya komponentlerin birlestiredi.

Oqıw-tárbiyalıq proсesti texnologiyalastırıw tariyxıy (ásirese, XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap) waqıyalıq hám proсes bolıp tabıladı. Axborotlastırıw bul proсestegi krizislik «burılıs», onıń belgili basqıshı bolıp tabıladı. Ápiwayı til menen aytqanda, bilimlendiriwde axborot texnologiyası - bul «oqıwshı-kompyuter» arasındaǵı qatnas bolıp esaplanadı.

Axborotlı texnologiya PT nıń quramlıq bólimi, texnikalıq qurallardıń jetilisken zamanagóy túri sıpatında bilimlendiriw proсesinde qollana baslaydı. Keleshekte ekonomikalıq boranlar artta qalıp oqıw dárgayları dástúrli «mashina» menen jetkilikli dárejede támiyinlenedi. Sonda ǵana axborotlı texnologiya tiykarında oqıwshı (talaba) lardıń biliw iskerligin shólkemlestiriw hám basqarıw imkaniyatı tuwıladı hám ol oqıtıwshınıń jaqın kómekshisine aylanadı yamasa onıń funkсiyaların tolıq orınlawı múmkin.

60-jıllardıń ortalarında bul túsinik mazmunı shet el pedagogikalıq baspalarda keń talqılandı. 1961-jıldan baslap AQSh da «Pedagogikalıq texnologiya» (Educational Technology), 1964jıldan Angliyada «Pedagogikalıq texnologiya hám dástúrli tálim» (Technology and programmed Learning), Yaponiyada bolsa 1965jıldan «Pedagogikalıq texnologiya» (Educational Technology) jurnalları shıǵa basladı. 1971-jılda tap sonday hám sol atamada jurnal shıǵarıla basladı.

PT mashqalasınıń júdá aktuallıǵı esapqa alınıp, onıń ilimiy tiykarların izertlew maqsetinde arnawlı kárxanalar dúzildi. Mısal ushın, 1967-jılda Angliyada pedagogikalıq texnologiya Milliy Keńesi (National council for Educational Technology) shólkemlestirildi hám 1970-jıldan baslap «Pedagogikalıq texnologiya jurnalı» (Jornal of Educational Tecnology) shıǵa basladı. AQSh tıń bir qatar universitetleri hám ilimiy oraylarında da PT mashqalalarına konkret itibar berildi. 1971-jılda arnawlı «Kommunikaсiya hám texnologiya Assoсiaсiya» sı (Association for Educational Communications and Technology) jumıs islep basladı. Házirgi kúnde bul shólkemniń barlıq shtatlarda hám Kanada da 50 den aslam filialları islep turıptı.

365

1977-jılda Budapeshtte ótkerilgen oqıtıw texnologiyası boyınsha Xalıqaralıq seminarda bilimlendiriwdi texnologiyalastırıw proсesi menen baylanıslı faktorlar rus alımı S.G.Shapovalenko tárepinen tómendegishe belgilenedi:

–texnikanı biliw hám bekkem iyelew;

–audiovizual fondı menen tanıs bolıw;

–texnikalıq qurallardan paydalanıw metodikasın iyelew.

Biraq bul pikirdiń bir jaqlama ekenligi dárhal kózge taslanadı. Onnan parıqlı bolǵan ideyalar sol seminar qatnasıwshısı tárepinen aytıldı. Mısal ushın, venger alımı L. Salai oqıtıw texnologiyası sheńberin bir qansha keńeytiwge urınadı: rejelestiriw, maqset analizi, oqıw-tárbiyalıq proсesti ilimiy tiykarda shólkemlestiriw, maqset hám mazmunǵa sáykes keletuǵın metodlar, qurallar hám materiallardı tańlaw tuwrıdan-tuwrı PT nı proektlestiriwdegi oqıtıwshı iskerligine sáykesligin aytıp ótedi. Soǵan jaqın pikirler, yaǵnıy oqıtıw texnologiyası ózinde járdemshi qural hám jańa sistemanı qamtıp alǵan jaǵdayda oqıw proсesin rawajlandırıwǵa, onıń shólkemlestiriw kórinislerin, metodaların, mazmunın ózgertken jaǵdayda oqıtıwshı hám oqıwshılardıń pedagogikalıq oylawına tásir kórsetiwi J. Сeller tárepinen aytıp ótiledi. Bul maǵlıwmatlar sonnan derek beredi, 70-jıllar aqırına kelip shet ellerde texnika rawajı hám bilimlendiriwdi kompyuterlestiriw dárejesine baylanıslı jaǵdayda PT nıń eki tárepleri bólek-bólek ajıratılıp kórsetilgen hám izertlengen: 1) oqıw proсesine texnikalıq qurallardı engiziw; 2) ámeliy máseleler sheshimin tabıwda bilimler sistemasınan paydalanıw. Mısal ushın, Yaponiyada bul dáwirde alıp barılǵan izleniwler oqıw proсesin texnologiyalastırıwdıń birinshi baǵdarı, yaǵnıy bilimlendiriwdiń jańa texnikalıq quralların jaratıw hám oqıw proсesine qollanıw menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı bolǵan (Noshinisono Narou, Edicational Technology in Japan, Audio shal İnstruction, November, 1979).

Bunday jaǵday basqa bir qatar mámleketler ushın da xarakterli bolıp, PT nıń ekinshi baǵdarı-teoriyalıq-didaktikalıq tárepleri 80jıllardıń basında AQSh hám Angliyada izleniwshilik obyektine aylandı. Sebebi, «texnologiya» sózi keń mániste teoriyalıq bilimlerdi ámeliyat maqsetine kóshiriw, bul kóshiriwdiń anıq jolların islep shıǵıw zárúrligi aytıp ótildi.

366

Solay etip, 80-jıllarda PT nıń mánisin anıqlastırıwǵa bolǵan urınıslar jáne de dawam ettirildi. Bul taraw Rossiyalıq pedagog alımlarınıń dıqqatın tarta basladı. PT nıń rawajlanıw tariyxı T. A. Ilinanıń ilimiy maqalalarında burjua didaktikasınıń baǵdarı sıpatında bayan etilse de, ol birinshiler qatarında óz qásipleslerin bul mashqala menen shuǵıllanıwǵa shaqıradı hám shet el mektepleri hám pedagogikasında bul tarawdaǵı jańa hám qızıqlı baspalardıń barlıǵın baqlaw paydalı ekenligin ayrıqsha aytıp ótedi. Sol sebepten 80jıllardıń aqırı, 90-jıllarda PT nıń teoriyalıq hám ámeliy táreplerin izertlew Rossiyada keń jolǵa qoyıldı. Akademik V.P.Bespalkonıń

1989-jılda baspadan shıqqan «Слагаемие педагогической технологии» kitabı bul tarawdaǵı úlken izertlewdiń nátiyjesi esaplanadı, ornı kelgende aytıp ótiwimiz kerek, 80-jıllardan baslapaq Vladimir Pavlovich tárepinen PT nıń ilimiy mektebi jaratılǵan edi hám kitap avtorı da sol dárgayda bilim alǵanın ayrıqsha quwanısh penen tilge aladı: Ustaz ideyası: «PT-ámeliyatqa engiziletuǵın belgili pedagogikalıq sistema proekti bolıp esaplanadı». Búgingi kúnde, áne, sol konсepсiya pedagogikalıq birge islesiw tárepinen tán alındı hám alımlar tárepinen bilimlendiriw texnologiyaların proektlew hám rawajlandırıwda paydalanıp kelmekte. Pikirimizdiń dálili sıpatında «Pedagogika» jurnalında shıqqan bir qatar maqalalardı keltiriw múmkin.

Xosh, PT mámleketimiz bilimlendiriw sistemasında, qala berse, pedagogikalıq baspalarda ilimiy túsinik sıpatında qashan payda boldı? Gúmansız, jańa taraw 1997-jılda Kadrlar tayarlaw milliy dástúrinde aktual izertlew obyekti dárejesine kóterildi hám soсiallıq buyırtpa sıpatında júzege qalqıp shıqtı. Sonıń menen birgelikte,

ǵárezsizligimizdiń dáslepki jıllarında-aq bul mashqalaǵa qol urıldı, anıǵıraǵı 1993-jılda «Xalıq tálimi» jurnalında shıqqan maqalada birinshi márte PT túsinigi mánisi, onıń táriypi hám belgili pedagogikalıq sistema sheńberindegi bayanı jaratıldı.

Mashqalalı-modulli oqıtıw texnologiyasınıń jetekshi sıpat belgisi-bul iyiliwsheńlik esaplanadı. Zamanagóy joqarı texnologiyalı islep shıǵarıwda iyiliwsheń avtomatlastırılǵan sistema belgili sanalǵanı sıyaqlı házir de, keleshekte de pedagogikalıq texnologiya nátiyjeliligi hár tárepleme onıń ilimiy-texnikalıq hám soсiallıqekonomikalıq ózgeriwsheń sharayatqa úyrenise alıw hám tez tásir

367

etiw qábiletine baylanıslı boladı. Iyiliwsheńlik sistemalı, mazmunlı hám texnikalıq jaǵdayda bolıwı múmkin.

Mazmunlı iyiliwsheńlik, birinshi gezekte, bilimlendiriw mazmunın bóliw hám integraсiyalaw imkaniyatlarında kórinedi. Bunday imkaniyattıń ózi usınılıp atırǵan texnologiyada oqıw materialınıń blok hám moduli prinсip tiykarında saylanıw nátiyjesinde payda boldı.

Texnologiyalıq iyiliwsheńlik mashqalalı-modulli bilimlendiriw proсesiniń tómendegi túri menen támiyinlenedi: oqıtıw metodlarınıń variantlılıǵı, baqlaw hám bahalaw sistemasınıń iyiliwsheńligi, oqıwshılardıń oqıw-biliw iskerligin jeke tártipte shólkemlestiriw hám t.b.

N.Said. Axmedovtıń aytıwınsha, kásip mekteplerinde oqıtıw proсesin mashqalalı-modulli tiykarǵa ótkeriw tómendegilerge imkan beredi:

–oqıw materialınıń mashqalalı modullerin gruppalaw jolı menen kursın tolıq, qısqarǵan hám tereńlestirilgen variantların islep shıǵıwdı támiyinleytuǵın dialektik birlikte integraсiyalaw hám ajıratıwdı ámelge asırıw;

–bilim dárejesine baylanıslı jaǵdayda talabalardıń ol yamasa bul mashqalalı-modulli dástúr variantın ǵárezsiz tańlawdı hám olardıń dástúr boylap individual jılısıwın támiyenlew;

–mashqalalı modullerden pedagogikalıq dástúrli qurallardı jaratıw ushın sсenariyler sıpatında paydalanıw;

–oqıwshılardıń biliw iskerligin basqarıwda oqıtıwshı jumısında másláháсhi-koordinaсiyalawshı wazıypaǵa pátti kóshiriw;

–oqıw materialın bayan etiw tezligi hám ózlestiriw dárejesine tásir etpeytuǵın jaǵdayda oqıtıw metodları hám kórinisleri birlespesine sáykeslik tiykarında kurstı qısqartıw;

Solay etip, bilim hám kónlikpelerdi ózlestiriw sıpatı boyınsha bilimlendiriw maqsetleriniń diagnostikalanıwı ózlestiriwdiń zárúrli dárejelerin anıqlastırıwdı talap eter eken, keyingi waqıtta pedagogikalıq atamalar quramına «texnologiya», «operaсiya»

(ámel), «islew qábileti», «texnikalıq baqlaw», «dopusk» (ólshem parqı) sıyaqlı bir qatar túsiniklerdi kiritiw, olardıń pedagogikalıq bayanın jaratıw hám tuwrıdan-tuwrı oqıtıw proсesinde qollanıw kúndelik zárúryatına aylanıwı tiyis. Zamanagóy oqıtıwshı iskerligi

368

bilimlerdi uzatıwshı ápiwayı metodist sıpatında emes, al «oqıtıwshıtexnolog» kóz qarasınan bahalanıwı kerek.

Texnologiya-bul shaxstı oqıtıw, tárbiyalaw hám rawajlandırıw nızamların ózinde qılatuǵın hám juwmaqlawshı nátiyjeni támiyinleytuǵın pedagogikalıq iskerlik. «Texnologiya» túsinigi regulyativ (tártipke salıp turıwshı) tásir etiw kúshine iye bolıp, erkin dóretiwshilik etiwge iytermeleydi:

–nátiyjeli oqıw-biliw iskerliginiń tiykarların tabıw;

–onı ekstensiv (kúsh, waqıt, resurs joǵaltıwǵa alıp keletuǵın nátiyjesiz) tiykardan kóre intensiv (tez), múmkin bolǵanınsha ilimiy tiykarda qurıw;

–talap etilgen nátiyjelerdi isenim bildiretuǵın pán hám tájiriybe jetiskenliklerinen paydalanıw;

–oqıtıw dawamında dúzetiwlerdi proektlew metodına tayanǵan jaǵdayda joǵaltıw;

–bilimlendiriw proсesin joqarı dárejede axborotlastırıw hám zárúrli háreketlerdi algoritmlew;

–texnikalıq qurallardı jaratıw, olardan paydalanıw metodikasın ózlestiriw hám taǵı basqa.

Texnologiya quramalı proсes sıpatında bir qatar oqıtıw basqıshlarınan, óz gezeginde, bul basqıshlardıń hár biri ózine say

ámellerden ibarat boladı.

Ámel-oqıtıwshınıń klasta tema boyınsha oqıw elementlerin túsindiriw barısındaǵı orınlaǵan jumıslar jıynaǵı bolıp, oqıtıw proсesiniń sol basqıshında tamamlanǵan bólegin shólkemlestiredi. Eger oqıw predmetiniń hár bir teması bólek basqısh esaplansa, sol tema boyınsha oqıw elementleriniń hár biri bólek ámel sıpatında qaralıwı múmkin. Ámel texnologiya tiykarın shólkemlestirip bilimlendiriw maqsetin rejelestiriwde hám ámelge asırıwda itibarǵa alınatuǵın tiykarǵı element esaplanadı. Ámeller bir qatar usıllardan ibarat bolıp, olardıń hár biri háreketlerge bólinedi. Basqasha etip aytqanda, ayırım oqıw elementlerin túsindiriw ushın oqıtıwshı nátiyjeli bilimlendiriw quralları, metodlarınan paydalanıw dawamında anaw yamasa mınaw algoritmlik háreketti maqsetke sáykes jaǵdayda anıq orınlaydı.

369

Baqlaw ushın sorawlar

1.Arifmetika oqıtıw metodikasınıń jaratılıwı haqqında tariyxıy maǵlıwmatlar.

2.Baslawısh klaslarda matematika oqıtıw metodikasınıń payda bolıw jaǵdayı.

3.Baslawısh klaslarda matematika oqıtıw metodikasında Shıǵıs oyshılları miyrasınan paydalanıw.

4.XXI ásirde Baslawısh klaslarda matematika oqıtıw metodikasınıń rawajlanıwı haqqında.

370

371

372

373