Matematikani oqitiw metodikasi

QOSÍNDÍ HÁM QOSÍLÍWSHÍLAR ARASÍNDAǴÍ QATNAS

Ańlatpanıń mánisin tabıń:

Ne sezdińiz? Túsindirip bere alasızba?

Ańlatpanı esaplań. Hár bir qosındını 3 birlik arttırıw ushın ne qılıw kerek?

999 dan 1005 ke shekem, 9999 dan 10005 ke shekem izbe-iz birimlep sanań.

7394; 97384; 597863 hám 769411 sanların xana birlikleriniń qosındısı túrinde ańlatıń.

Qosıwdı baǵana túrinde orınlań:

Qosıw ámelinde:

a)eger qosılıwshılardan birewi qanshaǵa artsa (kemeyse), qosındıda sonsha birlik artadı (kemeyedi);

b)eger qosılıwshılardan birewi bir neshe birlik artıp, ekinshisi sonsha birlik kemeyse, qosındı ózgermeydi;

d)eger qosılıwshılardan birewi a birlik hám ekinshisi v birlik artsa (kemeyse), qosındı a+v birlik artadı (kemeyedi).

224

KEMEYIWSHI, ALÍNÍWSHÍ HÁM AYÍRMA

ARASÍNDAǴÍ QATNAS

Esaplań:

Neni sezdińiz? Juwmaq shıǵara alasız ba? 736-36; 1340-40; 6548-328 mısallardı sheshiń.

a)kemeyiwshini sonday ózgertiń, ayırma 10 birlik artsın (kemeysin)

b)alınıwshını sonday ózgertiń, ayırma 5 birlik artsın (kemeysin) d) kemeyiwshi hám alınıwshını sonday ózgertiń, ayırma

ózgermesin.

Alıw ámelinde:

a) eger kemeyiwshi ózgermegen halda alınıwshı neshe birlik artsa (kemeyse), ayırma kerisinshe sonsha birlik kemeyedi (artadı);

7435+1565; 3728+6232; 7382+6618 mısallardı sheshiń:

a)qosılıwshılardı sonday ózgertiń, qosındı 12 birlik artsın (kemeysin);

b)qosılıwshılardı sonday ózgertiń, qosındı ózgermesin.

Ámellerdi orınlań:

Ámel aǵzaların ózgertiń, nátiyje bolsa ózgermesin:

Alıw ámelinde: eger alınıwshı ózgermegen halda kemeyiwshi neshe birlik artsa (kemeyse), ayırma da sonsha birlik artadı (kemeyedi);

Eger kemeyiwshi hám alınıwshı bir waqıtta birdey sanǵa artsa yamasa kemeyse, ayırma ózgermeydi.

225

NOL MENEN TAMAMLANATUǴÍN SANLARDÍ QOSÍW

HÁM ALÍW

Kesteni toltırıń:

Qolaylı usılda esaplań:

Úlgi:

Qant shıǵarıwshı qospa kárxanasında bir jumıs kúninde 35 kg nabat, 67 kg konfet hám 33 kg shokolad islep shıǵarılǵan bolsa, barlıǵı neshe kilogramm boladı?

Jáne qızıq! Ámellerdi orınlań:

Teńlemelerdi sheshiń;

226

QOSÍW HÁM ALÍWDÍ TEKSERIW

Kesteni toltırıń:

Qaǵıydaǵa sáykes sanlı mısallar dúzip sheshiń:

Esaplawdıń qalay orınlanǵanın túsindiriń:

Qosındını tabıń, nátiyjeniń durıslıǵın eki usılda tekseriń:

Ayırmanı tabıń hám nátiyjeniń durıslıǵın eki usılda tekseriń:

1.Qosındıdan qosılıwshını alǵanda ekinshi qosılıwshı payda

boladı.

2.Kemeyiwshiden ayırmanı alǵanda alınıwshı payda boladı.

3.Alınıwshıǵa ayırmanı qosqanda kemeyiwshi payda boladı.

Esaplań, nátiyjeniń durıslıǵın túrli usılda tekseriń:

227

SANǴA QOSÍNDÍNÍ QOSÍW. SANNAN QOSÍNDÍNÍ ALÍW

Sheshiliwin túsindiriń:

Esaplań hám juwmaǵıńızdı dápterińizge jazıp qoyıń:

Sannan qosındını alıw ushın qosılıwshılardı bul sannan izbe-iz yamasa qolaylı usılda alınadı.

Úlgi:

Sannan ayırmanı alıw ushın bul sannan kemeyiwshini alıp, nátiyjege alınıwshını qosıw kerek.

Fermerdiń 185 ga jeri bar. Birinshi kúni 30 ga, ekinshi kúni 35 ga jer súrdi. Jáne qansha jerdi súriw kerek? Máseleni eki usıl menen sheshiń.

Qolaylı usılda esaplań:

228

QOSÍNDÍDAN HÁM AYÍRMADAN SANDÍ ALÍW

Ámeller qalay orınlanǵanın túsindiriń hám esaplań:

Qosındıdan sandı alıw ushın:

a)dáslep qosındı, keyin ayırma tabıladı

b)alınıwshını qálegen qolaylı qosılıwshıdan alıp, nátiyjeni ekinshi qosılıwshıǵa qosıw múmkin.

Ayırmadan sandı alıw ushın:

a)dáslep qawıs ishindegi, keyin sırtındaǵı ámel orınlanadı;

b)kemeyiwshiden alınıwshılar qosındısın alıw múmkin;

v) kemeyiwshiden qolaylı alınıwshını alıp, nátiyjeden ekinshi alınıwshını alıw múmkin.

Jazıwlardı dawam ettiriń:

Shembilikte 4-«A» klass oqıwshıları 2400 kg, 4-«V» klass oqıwshıları bolsa 2600 kg miywe terdi. Olar birgelikte neshe tonna miywe tergen? 4-«D» klass oqıwshıları tergen 2800 kilogramm miywe de qosılsa, úsh klass oqıwshıları jámi neshe kilogramm miywe tergen boladı?

229

NOLDI KÓBEYTIW HÁM NOLDI BÓLIW Oqıń hám nátiyjeni aytıń:

Tómendegi sorawlarǵa juwap beriń:

a)kóbeyme qashan kóbeytiwshige teń boladı?

b)kóbeyme qashan nolge teń boladı?

v) tiyindi qashan nolge teń boladı?

g) tiyindi qashan bóliniwshige teń boladı? d) tiyindi qashan birge teń boladı?

Soraw belgisi ornına sáykes sanlardı qoyıń:

Kesteni toltırıń:

Nolge bóliw múmkin emes!

230

NOLDI KÓBEYTIW HÁM NOLDI BÓLIW Oqıń hám nátiyjeni aytıń:

Teńlik durıs bolıwı ushın onı qalay ózgertiw kerek?

Kóbeymeler qanday сifr menen tamamlanadı?

Ámellerdi orınlań:

Palaw demlew ushın gúrish hám geshir teń shamada salınadı. Geshirden 3 márte kem piyaz salınadı. Gúrishtiń yarımına teń shamada gósh hám góshten 2 márte kem may salınadı. Bayramda 60 kg gúrishten palaw demlew ushın qansha zat zárúrligin esaplań.

Kórinistegi 9 dóńgelekke 1 den 9 ǵa shekem bolǵan sanlardı sonday jaylastırıń, súwrettegi 7 úshmúyeshlikten hár biriniń ushlarındaǵı sanlar qosındısı birdey (óz ara teń) bolsın:

231

ONLÍQLARDÍ BIR XANALÍ SANǴA KÓBEYTIW HÁM

BÓLIW Oqıń hám nátiyjeni aytıń:

Esaplań:

3 mıń ∙ 4 = 12 mıń, yaǵnıy 12000

Noller menen tamamlanatuǵın sandı bir xanalı sanǵa kóbeytiw (bóliw) ushın sanlardı nollersiz kóbeytip (bólip), keyin izine nollerdi jazıw múmkin.

72 mıń : 9 = 8 mıń, yaǵnıy 8000. Esaplań:

Nızamlardı bildińiz be? Esaplań:

232

Qolaylı usılda esaplań:

Esaplawdı túsindiriń:

Túsindirip esaplań:

a) taxlanǵan gerbishler neshew ekenligin tez hám durıs esaplaw ushın qanday pikirge keldińiz?

Bir sıyır bir sutkada 16 l sút beredi. Bir hápte (7 kún) dawamında 10 sonday sıyırdan qansha sút alıw múmkin?

Máseleni túrli usıllar menen sheshiń.

Salıstırıń:

Esaplań:

Juwaplardaǵı сifrlar tártibine itibar beriń.

233