Analitikaliq ximiya

Lekciya-1

Теmа: Analitikalıq ximiya páni hám onıń wazıypaları

1.Analitikalıq ximiya páni haqqında

2.Analitikalıq ximiyanıń xalıq xojalıǵındaǵı áhmiyeti

3.Analitikalıq ximiyanıń rawajlanıwınıń tiykarǵı basqıshları

Tayanısh túsinikleri: sapa analizi, muǵdar analizi, mikroelement, agregat jaǵday, koordinacion birikpe, geoximiya, geologiya, mineralogiya, fizika, biologiya, medicina, komponent, gravimetriya, titrimetriya, iodometriya, spektrofotometriya, masspektrofotometriya.

Analitikalıq ximiya páni haqqında

Zatlardıń analizi haqqındaǵı ilimdi analitikalıq ximiya dep ataymız. Analitikalıq ximiya - ulıwma, anorganikalıq, organikalıq hám fizikalıq

ximiyalar menen bir qatarda ximiya iliminiń bir bólimi bolıp esaplanadı.

Ilim retinde analitikalıq ximiyanıń predmeti ximiyalıq analizdiń teoriyası hám ámeliyatı esaplanadı.

Analitikalıq ximiya zattıń ximiyalıq quramı, muǵdarı hám onıń dúzilisin

anıqlaw usılları haqqında ilim bolıp esaplanadı.

Analitikalıq ximiya páni ekige bólinip, birinshisi sapa analizi, ekinshisi muǵdar analizi bolıp esaplanadı. Sapa analiziniń maqseti tekserilip atırǵan birikpeden element yamasa ionlardı tabıw bolsa, mugdar analiziniń maqseti quramalı zatlardıń yaki birikpelerdiń muǵdarın tabıw menen juwmaqlanadı.

Analitikalıq ximiyanıń wazıypası – analiz usılların islep shı ǵıw, olardı ámelde qollanıw hám de onıń usıllarını ń teoriyalıq tiykarların keń túrde úyreniwden ibarat. Buǵan elementlerdiń belgili formaları hám birikpelerdiń túrli agregat jaǵdayı, koordinaciyalıq birikpelerdiń turaqlılıǵı, olardıń quramın úyreniw, zattıń optikalıq, elektroximiyalıq reakciya tezligin úyreniw, usıldı metrologikalıq sıpatlaw hám t.b. kiredi.

Analitikalıq ximiya tábiyiy ilimler qatarında geoximiya, geologiya, mineralogiya, fizika, biologiya, medicina, lak-boyawshılıq, neft-ximiya sanaatı hám xalıq xojalıǵınıń basqa kópshilik ilimleri menen belgili dárejede tıǵız baylanısqan.

Analitikalıq ximiyanıń fundamental teoriyalıq tiykarların medicina nızamları, sonday-aq D.Mendeleevtiń dáwirlik nızamı, zatlardıń massası hám energiyanıń saqlanıw nızamı, zat quramını ń turaqlılıǵı, massalıq tásirlesiw nızamları quraydı.

Analitikalıq ximiya teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetkeiye. Derlik barlıq ximiya nızamlıqları analitikalıq ximiya usılları járdeminde tabıladı. Túrli materiallar, buyımlar, minerallar, ay topıraǵı hám basqa aspan deneleri hám de olardıń quramı analitikalıq ximiya usılı menen anıqlanadı. Dáwirlik sistemadaǵı birqansha elementler argon, germaniy hám de basqalar da anıq analitikalıq usıl járdeminde tabılǵan.

Analitikalıq ximiya jardeminde arnawlı ulıwma mámleketlik xızmet qılıw jámiyeti atmosfera topıraq, teńiz, ashshı suwlar quramını ń pataslanıw dárejesin baqlap baradı. Fabrika hám zavodlarda ximiyalıq laboratoriya bolıp, olar shıǵarılǵan ónimlerdi ń sapasın tekseredi. Shıǵarılǵan ónimlerdi mámleketlik standartlarǵa belgilew tiykarında da ximiyalıq analiz jatadı.

Analitikalıq ximiyanıń xalıq xojalıǵındaǵı áhmiyeti

Analitikalıq ximiya awıl xojalı ǵında da úlken áhmiyetke iye. Topıraq, tógin quramın analiz etpey turıp, awıl xojalı ǵında islep shıǵarıwdı tereńlestirip bolmaydı. Topıraq quramındaǵı mikro elementler muǵdarın analiz etiwde hám ónimdi asırıw ushın jetispeytu ǵın komponetlerdi anıqlap beriwde ayrıqsha áhmiyetke iye.

Ózbekstan Respublikası tábiyiy baylıqlarǵa bay bolǵan aymaqta jaylasqan bolıp, ol I.A.Karimovtıń «Ózbekstan ullı kelesheke qaray» dep atal ǵan shıǵarmasında

mámleketimiz jer astı baylıqlarınıń qorları 2,7 mıńnan zıyat hár túrli paydalı qazılma baylıqlardan ibarat ekenligi atap kórsetilg en.

Respublikamız altın qorları boyınsha dúnyada tórtin shi orındı, mıs kánleri boyınsha 10-11-orındı, uran kánleri boyınsha 7-8-orındı iyeleydi. Házirgi waqıtta 4

qımbat baha metall kánleri izlep tabılǵan. Oraylıq Qızılqumda altınnı ń tiykarǵı kánleri jaylasqan. Gúmis kánleri Nawayı hám Namangaoblastlarında jaylasqan Aqtepe káni. Mıs, qorǵasın, zink, volfram, molibden, kadmiy, indiy, tellur, selen, reniy, kobalt, nikel, osmiy hám usı toparǵa kiriwshi basqa da reńli metallardıń

rudaları tiykarınan Almalıq ruda maydanında jaylasq an. Qalmaqır káni kem

ushraytuǵıin kánlerden bolıp, ol mıs-molibden rudaların qazıp shıǵarıw boyınsha shet ellerdegiden joqarı turadı.

Ózbekstanda júda úlken kaliy duz kánleri bar bolıp, olar Qashqadarya oblastındaǵı Tubakat hám Surqandarya oblastındaǵı Xujaykán kánleri esaplanadı. Qaraqalpaqstan aymaǵında Barsa-kelmeste, Qusqanada, Ústirtte duz kánleri jaylasqan.

Ózbekstanda júdá kóp muǵdarda neft, gaz, kómir, kaolin zaxiraları bolıp, olar mámleketimizdiń ekonomikasın kóteriwde áhmiyetli shiyki zat derekleri bolıp tabıladı.

Bul tábiyiy baylıqlardan xalıq xojalıǵın ekonomikalıq jaqtan rawajlandırıwda paydalanıw jollların ámelge asırıwda analitikalıq ximiyanıń analiz metodları ayrıqsha áhmiyetke iye. Mámleketimizde ylasqanja rudalardan taza metallardı ajıratıp alıw sanaat ushın áhmiyetli. Analitikalıq ximiyada taza zatlar degende, olar quramındaǵı qosımshalardı zamanagóy metodlar járdeminde anıqlap bolmaǵan zatlar túsiniledi. Júdá taza zatlar quramına kiriwshi qosımshalardı analiz etiw atom, yarımótkizgish hám metallurgiya sanaatlarında qollanıladı.

Atom reaktorlarında qollanılatuǵın uran quramındaǵı qosımsha bolǵan bordıń muǵdarı protsenttiń júz mıńnan bir úlesinen artıq bolmaslıǵı;

yarımótkizgish sıpatında qollanılatu ǵın germaniy hám kremniy quramındaǵı qosımtalar: fosfor, alyuminiy, temir hám mıs muǵdarları júdá kem bolıwı lazım.

Analitikalıq ximiya atom energetikasında qollanılatuǵın jańa texnikalıq

resurslar, raketa qurılısı ushın ıssılıqqa shıdamlı quymalar hámde elektronika ushın yarımótkizgish materiallar tayarlaw tarawlarında je tiskenliklerge erisiwde

áhmiyetli úles qosadı. Analitikalıq ximiya bul tarawlardı jetik analiz usılları menen

támiyinlep qalmastan, bálkim kóplegen jańa texnologiyalıq protsesslerdi jaratıwǵada tiykar saldı.

Ózbekstan Respublikasında paxta, biyday jetlistiriw awıl xojalıǵınıń jetekshi

tarmaǵı bolǵanlıǵı ushın, topıraq, tógin hám basqa preparatlardı analiz etpey turıp,

awıl xojalıǵınıń islep shıǵarıwın jedellestirip bolmaydı. Topıraq quramında ǵı

mikroelementler muǵdarın analiz etiw hám hasıldı asırıw ushın jetispeytuǵın komponentlerdi anıqlap beriw ayrıqsha áxmiyetke iye.

Ózbekstanda noorganikalıq mineral tóginler, gerbits idler hám pestitsidlerdiń qollanılıwı eń joqarı mólsherlerden de bir neshe barabar artıq ed i. Olar topıraqtı,

dár`ya, kól, jer astı hám ishimlik suwların patasladı. Topıraqtıń hár qıylı sanaat shıǵındaları hám kúndelikli turmıs shıǵındıları menen pataslanıwı real mashqalalar tuwdırmaqta. Túrli ximiyalıq úskeneler, qáwipli zatlar hám mineral tóginlerdi,

sanaat hám qurılıs materialların saqlaw, tasıw hámolardan paydalanıw

qaǵıydalarınıń qopal ráwishte buzılıwı jerdiń pataslanıwına alıp kelmekte. Paydalı qazılmalardı orınsız qazıp alıw, kóbinshe olardı qa yta islewdiń texnologiyalıq sxemalarınıń jaramsızlıǵı kóp mu ǵdarda kúl, shlak hám basqa zatlardıń toplanıp qalıwına alıp kelmekte. Bular diyxanshılıq ushın ja ramlı bolǵan jerlerdi iyelep

ǵana qalmay, balkim topıraqtı, jer ústi hám jer astısuwların, atmosfera hawasın pataslaw dereklerine aylanbaqta. Respublikada záxárli shıǵındılardan paydalanıw sanaatı bolsa házirgi shekem jartılǵan emes.

Hawa boslıǵınıń pataslanıwı respublikada ekologiyalıq qáwipsizlikke salınıp atırǵan qáwip bolıp tabıladı. Qánigelerdiń maǵlıwmatalrına qaraǵanda, hár jılı respublikanıń atmosfera hawasına 4 million tonnaǵa jaqın zıyanlı zatlar shıǵarılmaqta. olardıń yarımı uglerod oksidlerine tuwra keledi, 15 payızı n uglevodorod shıǵındıları, 14 payızın kúkirttiń qos oksidi, 9 payızın azot oksidleri,

8 payızın qattı bóleksheler quraydı hám 4 payızǵa jaqını ózine tán iyisli ótkir záhárli zatlarǵ tuwrı keledi.

80-jıllardıń baslarında qońsı Tajikstanda alyuminiy óndiriwshi zavod iske qosılıwı nátiyjesinde Ózbekstannı ń Surxandar`ya oblastına qaraslı kóplegen rayonlarında ekologiyalıq jaqtan awır jaǵday júzege keldi. Zavod atmosferaǵa kóp muǵdarda vodorod ftorid, uglerod oksidleri, kúkirt birikpeleri, azot oksidlerin shıǵarıp taslamaqta. «Ekologiyaǵa salınıp atırǵan qáwip Ózbekstan ushın, ulıwma pútkil Oraylıq Aziya ushın júdá joqarı ekenligin esapqa alǵan halda húkimet hám mámleket qorshaǵan ortanı qáwipten qorǵaw, tábiyiy zaxiralardan aqılana paydalanıw máselelerine júdá úlken itibar bermekte»[1].

Analitikalıq ximiyanıń rawajlanıwınıń tiykarǵı basqıshları

Analitikalıq ximiyadaǵı kópshilik usıllar hám olardıń metodları áyyemgi zamannan málim edi. Bul dáslep ásbapsazlıq sanaatınsáykes qurǵaq analiz usılları menen probirkada analiz etiw yaki úlgini eritpe tayarlamay alıp barılatuǵın process bolıp esaplanadı. Probirkada analiz etiw jolı menen hasıl metallardıń tazalıǵın qadaǵalap olardıń basqa birikpelerdegi muǵdarın anıqlap bergen. Bul usıllar Mısır hám Greciya, Kiev Rusında keńnen qollanılǵan.

XVII ásir ortalarında sanaattıń túrli tarawında islep shıǵarıwdıń rawajlanıwı jańa analiz hám izertlewlerdi talap etti. XVIII ásirrtalarındao analitikalıq ximiya payda boldı hám óz aldına ilim sıpatında qáliplesti. Mineral hám basqa zatlardıń quramın anıqlawǵa júdá úlken qızıǵ w payda boldı. Bul waqıtta

ximiyaliq analiz ximiya pánindegi ilimiy anıqlawdıń tiykarǵı metodı sıpatında qollanıla basladı. Ximiyalıq analiz haqqında ǵı ulıwma túsinikler ingliz ilimpazı Boyl (1627-1691-jıllar) tárepinnen XVII ásirdiń ekinshi yarımında islep shı ǵıldı. Boyl eritpe menen islew reakciyaların hám basqa zárúr usıllardı usınıs etti.

Ximiyalıq analizde birinshi bolıp táreziniń qollanılıwı rus ilimpazı M.B.Lomonosov (1711-1765) tárepinnen ámelge asırılǵan.

I.Ya.Bercelius (1779-1848) hám Y.Libix (1803-1873) tárepinen organikalıq birikpeler quramındaǵı tiykarǵı elementler C, H, N hám basqalarda analizlew usılların rawajlandırdı. Titremetrik anal iz sezilerli dárejede óse basladı hám buǵan iodometoriya, permanganatometriya usılları qosıldı.

1824-1848-jıllarda fransuz ilimpazı Gey-Lyussak (1778-1850) ilimge titrimetriyalıq analiz metodın kirgizdi hám házirgiwaqıtqa shekem bul metod óz áhmiyetin saqlap kelmekte.

Rus alımı T.E.Lovic (1756-1804) XVIII ásirdiń aqırında kristallardıń forması menen olardıń ximiyalıq quramı arasındaǵı baylanıstı anıqladı hám mikrokristalloskopiyalıq analiz metodına tiykar saldı.

Rus ilimpazı V.M.Severgin (1765-1826) eritpe reńi intensivligin zat konsentraciyasına baylanıslıǵın sıpatlawshı kolorometriyalıq analiz metodın jara ttı. Ol ximiyalıq analiz metodları haqqında bir neshe oqıw qollanbaların jaratıp, analitikalıq ximiyanıń rawajlanıwına úlken úles qostı.

1859-1860-jıllarda R.V.Bunzen (1811-1899) hám G.R.Kirxgof (18241887) spektral analizdiń tiykarın saldı.

Rus ximigi D.I.Mendeleev (1834-1907) tárepinen ashılǵan dáwirlik nızam hám elementlerdiń dáwirlik sisteması analitikalıq ximiya metodlarınıń teoriyalıq tiykarı boldı. Sonday-aq analitikalıq ximiyanı ń rawajlanıwında tiykarǵı baǵdarlardı belgilep berdi.

1871 jılı ullı ximik hám pedagog N.A.Menshutkin kationlardıń analitikalıq toparlar boyınsha eń qolaylı klassifikasiyasın ilimge kirgizdi. 1871 jılı analitikalıq ximiya sabaqlıǵın baspadan shıǵardı.

Beketov (1827-1911) ximiyalıq reakciyalarda teń salmaqlıq hám de K.M.Gulberg (1836-1902), P.Vaage (1833-1900)lerdiń massalıq tásirlesiw nızamını ń rawajlanıwı menen baylanıslı boldı.

1887-jıl S.Arrenyustıń (1859-1927) elektrolitlik dissorcacyalanıw teoriyasınıń payda bolıwı bolsa analitikalıq ximiyanı ń rawajlanıwına imkaniyat berdi.

Analitikalıq ximiyanıń rawajlanıwında organikalıq zatlar menen payda etilgen metall komplekson birikpelerdi úyreniw áhmiyetke iye. Bunday izleniwler nátiyjesinde L.N.Chugaev (1873-1922) 1905-jılı nikel ushın dimetilglioksimdi reaktiv sıpatında usınıs etti. Dimetilglioksim ózini ń analitikalıq xarakteristikası boyınsha házirgi zaman analitikalıq ximiyasında eń áhmiyetli reaktiv bolıp esaplanadı hám onı dúnya júzi «Chugaev reaktivi» dep tán aladı.

Organikalıq zatlardı analitikalıq ximiyada shóktiri wshi sıpatında birinshi márte M.A.Ilinskiy (1856-1941) hám L.A.Chugaev (1873-1922)lar qollandı

Organikalıq reaktivlerdiń qollanılıwı analitikaliq ximiya imkaniyatların bir qansha keńeyttirdi. Óz qásiyetleri menen bir-birine jaqın zatlardıń adsorbciya hám basqa bir qatar qásiyetlerine tiykarlanıp, olardı bir-birinen ajıratıw metodın 1903jılı M.S.Cvet (1872-1919) usındı hám bul metod «xromatografiyalıq analiz» dep ataldı.

1925-jılı chex ilimpazı Ya.Geyrovskiy (1890-1967) polyarografiyalıq analiz usılın jarattı. Usı miyneti ushın 1959jılda «Nobe l» sıylıǵın alıwǵa miyassar boldı.

G.Rozening 1829-jılı birinshi bolıp «Analitikalıq x imiyadan qollanba» degen miynetin jarattı.

K.Frezenius 1841-jılı birinshi bolıp «Ximiyalıq sıp at analizinen qollanba» miynetin jarattı.

K.K.Klaus 1862-jılı birinshi bolıp «Analitikalıq xi miyadan tekseriwlerde qollanılatuǵın reakciyalardıń metodikalıq kesteleri» dep atalǵan kitabın baspadan shıǵardı.

XIX ásirdiń aqırında Rossiyada N.Kurnakov hám onıń shákirtleri «Fizikoximiyalıq analiz» atamasın alǵan jańa usıldı oylap taptı. Bul usıl házirgi kúnde de nátiyjeli paydalanıp kelinbekte.

Analitikalıq ximiya paninıń rawajlanıwında ózbek ilimpazlarını ń da úlesi úlken. Respublikamızdıń bir qatar joqarı oqıw orınları hám ilimiy-tájiriybe institutlarında analitikalıq ximiyanı ń hár túrli baǵdarları boyınsha ilimiy jumıslar alıp barılmaqta. Usınday qánigelerdiń qatarına Ózbekstan Milliy Universiteti akedemigi Sh.T.Tolipov ftoridler qatnasında baratuǵın reaksiyalardı ximiyaliq analizde qollawdı, xromdı anıqlaw, natriy hám kaliyge uqsas siltili metallardı anıqlawdıń jańa metodların oylap taptı.

Tashkent ximiya-texnalogiya institutı akademigi N.A.Parpiev kompleks birikpeler ximiyası tarawında ilimiy izleniwler alıp bardı hám analitikalıq ximiyanıń rawajlanıwına óz úlesin qostı. Tashkent Farmacevti ka institutı professorı M.A.Azizov kompleks birikpeler alıw boyınsha ilimiy jumislar alıp barıwı nátiyjesinde jańa dári-dármaqlar jarattı. Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń Yadro Fizikası instititı professorı A.F.Fanievtim basshıl ıǵında siyrek ushırasatuǵın metallardıń kompleks birikpelerin alıw boyınsha náteyjeli ilimiy izleniwler alıp barılmaqta. Akademiyanıń uliwma hám organikalıq emes ximiya institutinda analizdiń fiziko-ximiyalıq metodların úyreniw boyınsha professor T.Azizov basshılıǵında ilimiy-izertlew jumısları alıp barılmaqta [2].

Sonday-aq Analitikalıq ximiya paninıń rawajlanıwında jergilikli ilimpazlardıń da úlesi bar. «Uz-Kor Gas Chemical» QK JShJ Zavod oraylıq laboratoriyası jetekshi injeneri, docent B. Allambergenov «Palladiya(II) ni 2,4,6- trimetilpirimidin eritpesi menen amperometriyalık titrlew hám elektroximiyalıq sensor jaratıw» degen tema boyınsha ilimiy-izertlew jumısların alıp barıp, analitikalıq ximiyanın rawajlanıuına óz úlesin qost ı.

Házirgi kúnde M.S.Mirkomilova, K.Rasulov, O.Fayzullaevlar sıyaqlı ilimpazlar «Analitikalıq ximiya» páninen Joqarı hámorta arnawlı bilimlendiriw ministrligi tárepinen usınıs etilgen «Analitikalıqximiya» páni sabaqlıǵnıń avtorları bolıp tabıladı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Analitikalıq ximiya neni úyretedi?

2.Sapa analizi degenimiz ne?

3.Sıpat analizi degenimiz ne?

4.Analitikalıq ximiyanıń wazıypası neden ibarat?

5.Analitikalıq ximiya pán retinde qashan qáliplesti?

6.Analitikalıq ximiya páni boyınsha eń birinshi sabaqlıq qashan hám kim tárepinen jaratıldı?

7.Ózbekstanda qanday re ńli metall qorları bar?

8.Analitikalıq ximiyanıń rawajlanıwına qaysı sırt el alımlar óz úleslerin qosqan?

9.Ózbekstanda analitikalıq ximiyanı ń rawajlanıwına kimler úles qostı?

10.Qaraqalpaqstanda qanday duz kánleri bar? 3-ekspert beti

JUMBAQ KUROSSVORDTÍ ShEShIŃ

Bul jumbaq krossvordta analitikalıq ximiya iliminiń rawajlanıw-ına óz úleslerin qosqan ilimpazlardıń atları jasırıl ǵan