Fizika pani boyinsha lekciyalar

ÓZBEKİSTAN RESPUBLİKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA

ARNAWLÍ BİLİMLENDİRİW MİNİSTRLİGİ

BERDAQ ATINDAǴÍ

QARAQALPAQ MÁMLEKETLİK UNİVERSİTETİ

FİZİKA FAKULTETİ

YARIMÓTKİZGİSHLER FİZİKASÍ KAFEDRASÍ

FIZIKA

páni boyínsha

LEK IYALAR TOPLAMI

Nókis - 2019

Dúziwshiler:

M.Sháribaev – Elektr energetikasí kafedrasí dotsenti G.Seytimbetova – Yarímótkizgishler fizikasí kafedrasí assistenti

Sín beriwshiler:

S. Bekbergenov - QMU, Yarímótkizgishler fizikasí kafedrasí dotsenti, f.-m.i.k. B. Qunnazarov - QMU, Fizka kafedrasí dotsenti, f.-m.i.k.

2

1-modul. FIZIKA PA’NININ’ MAZMUNÍ, PREDMETI HA’M METODÍ.

MEXANIKANÍN’ FIZIKALÍQ QA’SIYETLERI.

1-tema. Fizika páni boyinsha túsinik.

Jobası:

1.Fizika páni. Fizikalíq izertlew usılları, gipoteza, teoriya, ámeliyat.

2.Fizika pániniń basqa pánler menen baylanısı. Fizika hám texnika.

3.Fizikalíq shamalar hám olardıń ólshem birligi.

4.Mexanika hám onıń wazıypaları

5.Materiya, waqıt, keńislik túsinigi, sanaq sisteması. Materiallíq tochka.

6.Materiallíq tochka kinematikası: tezlik, tezleniw, jol.

Tayanısh sóz hám túsinikler: Fizika, materiya, qozǵalıs, fizikalíq nızam hám hádiyse, tájriybe, baqlaw, eksperiment, gipoteza, fizikalíq teoriya, fizikalíq model, fizika hám basqa pánler, fizika hám texnika, fizikalíq shamalar, tiykarǵı hám qosımsha ólshem birlikler.mexanika, kalssikalíq mexanika, mexanikanıń bólimleri hám olardıń wazıypası, qozǵalıs, materiallíq tochka, orın awıstırıw, traektoriya, jol, waqıt, tezlik, bir zamattaǵı tezlik, teń ózgermeli qozǵalıs.

1. FIZIKA PÁNI. FIZIKALÍQ IZERTLEW USILLARI, GIPOTEZA, TEORIYA,

ÁMELIYAT

Fizika grekche «Physis» sózinen alınǵan bolıp, tábiyat maǵanasın bildiredi. Fizika páni basqa pánler sıyaqlı bizdi qorshap turǵan materiallíq dúnyanı-materiyanıń obektiv qásiyetlerin

úyrenedi.

Materiya túsinigi obektiv reallíqtı ańlatatuǵın filosofiyalíq kategoriya bolıp, bul obektiv reallíqtı insan óz sezgileri menen qabıllaydı, onnan nusqa aladı hám sáwlelendiredi. Materiya bizdiń seziw organlarımızǵa baylanıslı bolmaǵan halda jasaydı.

Materiya eki kóriniste – zat (elementar bóleksheler-elektron, proton, neytron 8.t.b., atom hám molekulalar, ionlar, fizik deneler) hám fizikalíq maydanlar (gravitatsion, kúshli, kúshsiz, elektronmagnit) kórinisinde boladı.

Fizika materiya qozǵalısınıń eń ulıwma kórinislerin hám olardıń bir-birine aylanıwların úyrenedi. Máselen, Jer hám aspan deneleriniń barlıǵı ximiyalíq jaqtan ápiwayı yaki quramalı bolıwınan qáttiy názer fizika ashqan pútkil dúnyalíq tartılısıw nızamına boysınadı. Tábiyatta bolatuǵın barlíq protsessler fizika anıqlaǵan nızamǵa energiyanıń saqlanıw nızamına boysınadı.

Fizika barlíq tábiyat pánleriniń tabıslı rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan izertlew usılların islep shıǵadı hám zárúr áspablar jaratıwǵa imkán beredi. Máselen, mikroskoptıń biologiya pániniń rawajlanıwındaǵı, spektral analizdiń ximiya, rentgen analizdiń meditsina rawajlanıwındaǵı, teleskoptıń astronomiyadaǵı áhemiyeti úlken.

Stoletovtıń fotoeffekt hádiysesi ústinde alıp barǵan jumısları házirgi zaman televideniyası hám avtomatikasınıń rawajlanıwında keń qollanılmaqta. Fizika pániniń awıl xojalıǵı ónimlerin islep shıǵarıwdaǵı roli hám úlken.

4

Fizikalíq nızamlar tájriybelerden alınǵan maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıw nátiyjesinde tabıladı. Fizikalíq nızamlar fizikalíq hádiyseler arasındaǵı obektiv ishki baylanıstı hám fizikalíq shamalar arasındaǵı real qatnaslardı sıpatlaydı.

Tábiyattaǵı bar denelerdiń halatın, qásiyetlerin hám qozǵalısların úyreniwde hámde olar menen baylanıslı bolǵan protsesslerdi súwretlewde qoyılǵan maqsettiń áhmiyetine kóre fizikada hár qıylı ápiwayılastırılǵan uqsatıwlardan (modellerden) paydalanıladı, yaǵnıy bar obektler olardıń ideallasqan nusqası-modeli menen almastırıladı. Usı maqsette fizikanıń mexanika bóliminde materiallíq tochka, absolyut qattı dene, úzliksiz ortalíq dep atalatuǵın mexanikalíq uqsatıwlardan (modellerden) paydalanıladı.

Úyrenilip atırǵan sharayatta geometriyalíq ólshemleri hám forması esapqa alınbaytuǵın hámde massası bir tochkaǵa toplanǵan dep qaralatuǵın hár qanday dene materiallíq tochka dep ataladı. Materiallíq tochka túsinigi ilimiy abstraktsiya esaplanadı. Bul túsinikti kiritkende biz tiykarǵı itibardı úyrenilip atırǵan hádiyseniń bas mánisin anıqlap beriwshi táreplerge qaratıp, basqa qásiyetlerin (deneniń geometriyalíq ólshemleri, quramı, ishki halatı) inabatqa almaymız. Fizika páninde tek bir ǵana dene úyrenilmesten, bir neshe deneler toplamı da úyreniledi. Bul denelerdi materiallíq tochkalar toplamı (sisteması) dep qaraw mumkin. Bir makroskopiyalíq deneni mayda bóleklerge bólip, bul bóleklerdi óz-ara tásirlesiwshi materiallíq tochkalar sisteması dep kóz aldımızǵa keltiriw mumkin.

Absolyut qattı dene dep qálegen eki tochkası arasındaǵı aralíq onıń qozǵalısı dawamında ózgermeytuǵın denege aytıladı. Tábiyatta absolyut qattı deneniń ózi joq. Bizge beligili hár qanday qattı dene sırtqı kúsh tásirinde deformatsiyalanadı, yaǵnıy geometriyalíq ólshemleri, forması qandayda bir dárejede ózgeredi. Biraq qoyılǵan máseleniń áhmiyetine qarap kóp hallarda deformatsiya nátiyjesinde bolatuǵın ózgerislerdi esapqa almasada boladı. Absolyut qattı dene hár qanday makroskopik dene sıyaqlı bir-biri menen qattı baylanısqan materiallíq tochkalar sistemasınan ibarat dep qaraladı.

Suyıqlíqlarda, gazlarda denelerdiń qozǵalısın hám de teńsalmaqlıǵın úyreniwde úzliksiz ortalíq túsinigi qollanıladı. Bizge belgili, hár qanday materiallíq dene atom hám molekulalardan quralǵan bolıp, diskret dúziliske iye. Biraq máseleni ápiwayılastırıw maqsetinde zattı úzliksiz ortalíq dep qarap, onıń atom hám molekulalardan dúzilgenligi itibarǵa alınbaydı.

Denelerdiń qozǵalıs nızamların úyreniwde keńislik hám waqıt túsiniklerin anıq kóz aldımızǵa keltiriw úlken áhmiyetke iye. Bizge belgili, barlíq materiallíq deneler kólemge iye bolǵanlíqları ushın olar belgili orındı iyeleydi hám bir-birlerine salıstırǵanda qandayda bir jaǵdayda jaylasqan boladı. Dene óz qozǵalısı nátiyjesinde halatların(orınların) ózgertedi. Bul ózgeris, tábiyiy túrde, keńislikte bolıp ótedi hám málim waqıt aralıǵında ámelge asadı. Hár qanday mexanikalíq protsess bazı bir waqıt aralıǵında keńislikte bolıp ótedi. Waqıt-hádiyselerdiń izbe-iz ózgeris tártibin ańlatatuǵın fizikalíq shama. Deneler qozǵalısın keńislik hám waqıttan ajratılgan halda kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı.

Qozǵalıstıń kinematikalíq sıpatlaması degende deneniń qálegen waqıtta keńisliktegi halatın basqa bazı bir denege salıstırǵanda anıqlaw túsiniledi.

Qálegen momentte deneniń keńisliktegi halatın anıqlawda qollanılatuǵın waqıttı ólshewshi

áspab (máselen saat) hám sanaq bası(O tochka) menen baylanıslı koordinatalar sisteması sanaq sisteması delinedi.

Fizikalíq hádiyselerdi úyreniw tájriybe tiykarında baslanadı. Hádiyselerdi tábiyiy sharayatlarda úyreniw tiykarında tájriybe arttırıw- baqlaw dep, hádiyselerdi jasalma sharayatta,

5

yaǵnıy laboratoriya sharayatlarında ámelge asırıp tájriybe ótkeriwdi bolsa eksperiment dep ataymız. Álbette, eksperiment baqlawǵa salıstırǵanda bir qatar jetiliskenliklerge iye. Birinshiden, eksperimentte maǵlıwmat alıw ushın sarıplanatuǵın waqıttı tejew mumkin. Máselen, tábiyiy sharayatlarda bazı bir hádiyse bolıwı ushın bir neshe sutkalap, hátteki aylap kútiwge tuwra keledi. Laboratoriyalarda bolsa bul hádiyseni qálegen waqıtta ámelge asırıw múmkin. Ekinshiden, tábiy sharayatlarda ámelge asıp atırǵan tájriybede hádiysege bir neshe faktorlardıń tásiri boladı. Laboratoriyada bolsa jasalma ráwishte sonday sharayatlar jaratıw múmkin, nátiyjede faktorlardan tek biriniń ózgerisi hádiyseniń ótiw protsessine qanday tásir kórsetiwin tekseriw imkániyatı tuwıladı. Basqasha etip aytqanda, eksperimentte “tazaraq sharayatlar” jaratıw mumkin. Bul bolsa tájriybede anıqlanıp atırǵan shamalardı anıǵıraq ólshewge imkániyat jaratadı.

Ulıwma, tájriybe degende faktlardı anıqlaw ǵana emes, bálki faktlardı sistemaǵa keltiriw, hádiyse yaki protsessti xarakterlewshi fizikalíq shamalar arasındaǵı baylanıstı sapa, muǵdar jaǵınan anıqlawdı túsiniw lazım.

Tájriybelerde jıynalǵan maǵlıwmatlar hádiyseni túsindiriw ushın gipotezalar jaratıwǵa tiykar bolıp xızmet etedi. Gipotezanı logikalíq rawajlandırıw nátiyjesinde payda bolatuǵın juwmaqlar tájriybelerde tastıyıqlanbasa, bunday gipoteza sınawdan ótpegen, yaǵnıy qáte gipoteza esaplanadı.

Kerisinshe, gipotezadan kelip shıǵıwshı nátiyjeler tájriybelerde tastıyıqlanǵan jaǵdayda gipoteza fizikalíq teoriyaǵa aylanadı. Fizikalíq teoriya bir tarawdaǵı bir qatar hádiyselerdi, olardıń mexanizmlerin hám nızamlılíqların túsindire alıwı kerek. Bunnan tısqarı, fizikalíq teoriya ushraspaǵan jańa hádiyselerdi aldınnan aytıp bere alıw múmkinshiligine iye bolıw kerek. Eger bul jańa hádiyseler tájriybede esapqa alınsa, teoriya jáne sınawdan ótken boladı.

2. FIZIKA PÁNINIŃ BASQA PÁNLER MENEN BAYLANISI. FIZIKA HÁM TEXNIKA

Fizika biziń eramizdan aldınraq payda bolǵan pán, usı waqıtta onıń quramına házir ximiya, astronomiya, biologiya, geologiya dep atama alǵan bir qatar tábiyiy pánler hám kirgen. Keyinshelik, olar ǵáresiz pánler dárejesinde payda bolǵan. Ulıwma, fizika hám basqa tábiyiy pánler arasında keskin shegara joq. Bul sózlerdiń dáliyli sıpatında ximiyalíq fizika, geofizika, biofizika sıyaqlı birlesken pánlerdiń payda bolıwın kórsetiw mumkin. Basqacha etip aytǵanda, fizikanı barlíq tábiyiy pánlerdiń fundamenti dep esaplaw mumkin. Sonıń ushın Abu Rayxan Beruniy hám Abu Ali ibn Sino sıyaqlı ullı alımlarımızdıń ilimiy miyraslarında fizikaǵa tiyisli bir qansha original pikirler tabılıp atır.

Fizikanıń hám texnikanıń rawajlanıwı ózara tıǵız baylanıslı. Ájayıp fizikalíq jańalíqlar erteme-keshpe texnikada úlken ózgerisler jasaydı. Máselen, elektromagnit tolqınlardı tarqatıw hám esapqa alıw, yaǵnıy radiobaylanıstıń payda bolıwı radiotexnikanı rawajlandırdı. Ekinshi mısal, neytronlar hám olar tásirinde awır yadrolardıń bóliniwiniń ashılıwı yadrolíq energetikaǵa tiykar saldı. Óz gezeginde texnikanıń rawajlanıwı fizikanıń rawajlanıwın kúsheytiwshi tiykarǵı sebeptiń biri. Birinshiden, texnika fizika páni aldına jańa wazıypalar qoyadı. Ekinshiden fiziklerdi jańa materiallar, anıǵıraq áspablar hám qurılmalar menen támiynleydi. Máselen, házirgi waqıtta yadrolíq izertlewlerdi zamanagóy texnikanıń rawajlanıwın ózinde toplaǵan qurılmalarsız (yadrolíq reaktor, sinxrofazatron, yarımótkizgishli mikrosxemalar, elektron-

6

esaplaw mashinalar) kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Álbette, fizika páni erisip atırǵan utıslar filosofiyalíq dúnyaqaraslardı da rawajlandıradı.

Pánniń rawajlanıwı menen tábiyatta bolıp ótiwshi hádiyselerdiń mánisin ańlawda insan bilimi bayıp baradı. Tábiyiy pánlerge, ásirese fizikaǵa, juwmaqlanǵan pán dep qaraw mumkin emes. Fizika páni úzliksiz rawajlanıp baradı, bul rawajlanıw protsessinde fizikalíq túsinikler, nızamlılíqlar bayıydı hám tereńlesedi. Materiya dúzilisi haqqındaǵı bazı bir fizikalíq kózqarastı juwmaqlanǵan dep esaplaw mumkin emes.

Fizikalíq kózqaraslar obektiv reallíqtan shama menen alınǵan nusqa (kopiya) bolıp, olar kóp qırlı haqıyqattıń ayırım basqıshların sáwlelendiredi.

Sonıń ushın dialektik materializm pozitsiyasınan fizika utıslarına jaqınlasıw “krizis”lerdi joq etedi hám pánniń rawajlanıwına járdemlesedi. Óz gezeginde, fizikanıń utısları dialektik materializmniń rawajlanıwına úlken ǵana úlesin qostı. Fizika pániniń rawajlanıwı basqa pánlerdiń rawajlanıwına da úles qosıp atır. Máselen, ximiya hám biologiya pánlerinde aqırǵı ashılǵan jańalíqlardıń kópshiligi teoriyalíq hám ekspermental fizika metodlarına súyengen halda ámelge asıp atır. Sonıń ushın hám S.İ. Vavilov fizikanı zamanagóy pánniń “shtabı” dep ataǵan.

3. FIZIKALÍQ SHAMALAR HÁM OLARDIŃ ÓLSHEM BIRLIGI

1960 jıl oktyabrde fizikalíq shamalardıń Xalíqara Sisteması qabıl etildi. 1961 jıldıń 24avgustinde «Sistema İnternatsionalnaya» sózleriniń bas háripleri boyínsha Sİ tárizde belgilengen birlikler sisteması tastıyıqlandı. Sİ da jeti tiykarǵı birlik hám eki qosımsha birlik qabıl etilgen.

 Tiykarǵı birlikler:

Uzınlíq, metr (m). Kripton-86 atomınıń 2r10 hám 5d5 qáddileri arasındaǵı ótiwge sáykes bolǵan nurlanıwdıń vakkumdaǵı tolqın uzınlıǵınan 1650763,73 márte úlken bolǵan uzınlíq 1 metr dep qabıl etilgen.

Massa, kilogramm (kg). Kilogrammnıń xalíqara prototipinıń massası 1 kilogram dep qabıl etilgen.

Waqıt, sekund (s). Tseziy-133 atomınıń tiykarǵı halatınıń eki júdá názik qáddileri arasındaǵı ótiwige sáykes bolǵan nurlanıw periodınan 9192631770 márte úlken waqıt 1 sekund dep qabıl etilgen.

Elektr togınıń kúshi, Amper (A). Vakkumda bir-birinen bir metr aralíqta jaylasqan eki parallel sheksiz uzın, biraq kesimi júdá kishi tuwrı ótkizgishlerden bir amper tok ótkende ótkizgishlerdiń

hár bir metr uzınlıǵına 210– 7 N Amper kúshi tásir qıladı.

Termodinamikalíq temperatura, Kelvin (K). Suwdıń úshlik tochkasın xarakterlewshi termodinamikalíq temperaturanıń 1/273,15 úlesi 1 Kelvin dep qabıl etilgen.

Zat muǵdarı, Mol (Mol). Uglerod–12 nıń 0,012 kg massasındaǵı zattıń muǵdarı 1 mol dep qabıl etilgen.

Jaqtılíq kúshi, kandela (kd). 540 1012 Gts jiyilikli monoxromatik nurlanıw shıǵarıp atırǵan derek jaqtılıǵınıń energetikalíq kúshi 1/683 Vt/Sr ǵa teń bolǵan baǵıttaǵı jaqtılíq kúshi 1 kandela dep qabıl etilgen.

 qosımsha birlikler:

Tegis múyesh, radian (rad). Sheńberde uzınlıǵı radiusǵa teń bolǵan doǵanı ajratatuǵın eki radius arasındaǵı múyesh 1 radian dep qabıl etiledi.

Keńislikli múyesh, steradian (sr). Ushı sfera orayínda jaylasqan hám usı sfera betinen radius kvadratına teń madanlı betti ajratıwshı keńislikli múyesh 1 steradian dep qabıl etilgen.

7

4. Mexanika hám onıń wazıypaları

Mexanika – fizikanıń bir bólimi bolıp, materiya háreketiniń eń ápiwayı hám eń ulıwmalíq formaların úyrenedi , ol denelerdiń yaki deneler bólekleriniń keńislikte bir-birine salıstırǵanda orın awıstırıwın sıpatlawshı mexanikalíq qozǵalıs haqqındaǵı táliymat bolıp tabıladı.

Mexanikanıń pán sıpatında rawajlanıwı biziń eramızdan aldıńǵı III ásirlerge barıp taqaladı. Usı dáwirdegi áyemgi grek alımı Arximed (287-212 eramızdan aldıńǵı jıllar) tárepinen rıchagtıń teńsalmaqlíq nızamınıń úyreniliwi onıń mexanika pániniń rawajlanıwına qosqan dáslepki úlesi dep qaraw mumkin. Mexanikanıń tiykarǵı nızamların İtaliya alımı G.Galiley (1564-1642) anıqlaǵan bolsa, ingliz alımı İ.Nyuton (1643-1727) bul nızamlardı úzil-kesil táriyplep berdi hám fundamental nızam sıpatında jetilistirdi.

Galiley hám Nyuton mexanikası klassikalíq mexanika dep aytıladı hám jaqtılíq tezligine qaraǵanda bir qansha kishi tezliklerde qozǵalatuǵın makroskopik denelerdiń qozǵalıs nızamların úyrenedi.

Jaqtılíq tezligine jaqın tezliklerde qozǵalıwshı makroskpik denelerdiń qozǵalıs nızamların

A.Eynshteyn (1879-1955) ashqan salıstırmalılíq teoriyası úyrenedi. Mikroskopik denelerdiń (atomlar hám elementar bóleksheler) qozǵalıs nızamlarına kelsek, bulardı klassikalíq mexanika túsindire almaydı. Olardı kvant mexanikası úyrenedi.

Mexanika tómendegi úsh bólimdi óz ishine aladı: kinematika, dinamika hám statika. Kinematika – denelerdiń qozǵalısın onı payda etken sebeplerge qarap emes, al olardıń

qozǵalısı dawamında qaldırǵan izlerine (traektoriyasına) qarap úyrenedi.

Dinamika – denelerdiń qozǵalıs nızamların onı payda etken sebeplerge qarap, yaǵnıy kúsh tásirinde deneler qozǵalısın úyrenedi.

Statika - deneler sistemasınıń teńsalmaqlíq nızamların úyrenedi. Eger denelerdiń qozǵalıs nızamları málim bolsa, onda teńsalmaqlíq nızamlarında anıqlaw múmkin.

5. MATERIYA, WAQIT, KEŃISLIK TÚSINIGI, SANAQ SISTEMASI. MATERIALLÍQ

TOCHKA

Materiyanıń keńisliktegi hár qanday ózgerisine qozǵalıs delinedi. Materiya qozǵalısınıń eń ápiwayı túri mexanik qozǵalıs bolıp, ol deneler yaki dene bólekleriniń keńislikte bir-birine salıstırǵanda jıljıwın sıpatlaydı. Mexanikalíq qozǵalıstı keńislik hám waqıttan ajratilgan halda kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı, sebebi hár qanday hádiyse keńisliktiń qanday da bir ornında hám qanday da bir waqıtta bolıp ótedi.

Qozǵalısı izertlenip atırǵan deneniń turli momentlerde keńisliktegi halatların anıqlaw ushın sanaq sisteması qabıl etiledi. Hár bir qozǵalıs bazı bir sanaq sistemasına salıstırǵanda qaralıwı kerek. Bazı bir deneni ılaqtırıp, onıń úyge salıstırǵandaǵı qozǵalısın kórsek, bul halda úy sanaq denesin quraydı. Sanaq sisteması ushın jáne saat mexanizmı hám koordinata sisteması alınadı. Koordinata sisteması sonday tańlap alınadı, bunda onıń baslanǵısh tochkası dene qozǵalısınıń izertlene baslaw tochkasına tuwrı keliwi kerek.

Materiallíq tochka degende, forması, ólshemi hám dúzilisi kórilip atırǵan másele ushın ahmiyetke iye bolmaǵan, biraq málim massaǵa iye bolǵan dene túsiniledi.

8

6. MATERIALLÍQ TOCHKA KINEMATIKASI: TEZLIK, TEZLENIW, JOL

Qozǵalıstaǵı materiallíq tochkanıń qaldırǵan izi traektoriya dep ataladı. Eger traektoriya tuwrı sızıqtan ibarat bolsa, qozǵalıs tuwrı sızıqlı, traektoriya iymek sızıqtan ibarat bolsa, qozǵalıs iymek sızıqlı dep ataladı.

Qálegen traektoriya boylap qozǵalıstaǵı materiallíq tochkanı baqlayı3. Baqlawdı materiallíq tochkanıń A tochkadaǵı halatınan baslaymız.

Bazı bir t waqıttan keyin materiallíq tochka B tochkaǵa jetip kelsin, ol S joldı ótedi (1- súwret).

(1.3)-teńlikten kórinip tur, tezliktiń san mánisi joldan waqıt boyínsha alınǵan birinshi tartipli tuwındı menen ańlatılar eken.

Dene qozǵalısınıń tezligi teń waqıt aralíqlarında birdey ( v) muǵdarǵa ózgerip baratuǵın qozǵalısqa teń ózgermeli qozǵalıs delinedi. Bunday qozǵalıs teń tezleniwshi hám teń ásteleniwshi qozǵalıslarǵa bólinedi. Eger materiallíq tochka tezligi t - to waqıt dawamında V -

9

1.Fizika páni neni úyrenedi?

2.Materiya túrlerine mısallar keltiri4.

3.Fizika páni utıslarınıń basqa pánler rawajlanıwına tásiri haqqında aytıp beriń.

4.Xalíqara birlikler sistemasındaǵı tiykarǵı fizikalíq shamalar nelerden ibarat?

5.Mexanika hám onıń wazıypaları?

6.Mexanika qanday bólimlerge bólinedi?

7.Mexanikalíq qozǵalıs dep qanday qozǵalısga aytıladı?

9. Waqıt hám keńislik túsinigi neden ibarat?

9.Tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalısta tezlik, tezleniw dep nege aytıladı?

10.Tuwrı sızıqlı teń ózgermeli qozǵalıstı túsindirip beriń.

10

2-tema. Tuwrí sízíqlí ózgermeli qozǵalís.

Jobasi:

1.Teń ólshewli tezleniwsheń qozǵalís.

2.Eki hám úsh ólshemli kinematika.

3.Teń ólshewli hám teń ólshewsiz aylanbalı qozǵalıs

4.Vertikal atılǵan dene qozǵalısı. Erkin túsiw

Tayanısh sóz hám túsinikler: Tochkanıń sheńber boyínsha qozǵalısı, múyeshlik tezlik, sızıqlı hám múyeshli tezliklerdiń óz-ara baylanısı, teń ólshewli iymek sızıqlı qozǵalıs, tezleniw, bir zamattaǵı tezleniw, normal hám tangentsial tezleniw, múyeshlik tezleniw.

Erkin túsiw, vertikal atılǵan dene qozǵalısı, tezliklerdi qosıw, gorizontal baǵıtta atılǵan dene qozǵalısı, gorizontqa múyesh astında atılǵan deneniń qozǵalısı, gorizontqa múyesh astında atılǵan deneniń traektoriyası, tezligi, joqarıǵa kóteriliw waqtı, kóteriliw biyikligi, ushıw uzaqlıǵı.

1. TEŃ ÓLSHEWLI TEZLENIWSHEŃ QOZǴALÍS

Qozǵalıstaǵı materiallíq tochkanıń qaldırǵan izi traektoriya dep ataladı. Eger traektoriya tuwrı sızıqtan ibarat bolsa, qozǵalıs tuwrı sızıqlı, traektoriya iymek sızıqtan ibarat bolsa, qozǵalıs iymek sızıqlı dep ataladı.

Qálegen traektoriya boylap qozǵalıstaǵı materiallíq tochkanı baqlayı3. Baqlawdı materiallíq tochkanıń A tochkadaǵı halatınan baslaymız.

Bazı bir t waqıttan keyin materiallíq tochka B tochkaǵa jetip kelsin, ol S joldı ótedi (1- súwret).

Materiallíq tochkanıń baslanǵısh (A) hám aqırǵı (B) halatların

sıpatlawshı r hám r0 radius vektorlardıń ayırmasına teń vektorlíq shama r r0 r

materiallíq tochkanıń orın awıstırıwı dep ataladı.

Materiallíq tochkanıń qozǵalısı dawamında qaldırǵan izi tuwrı sızıq bolıp, teńdey waqıtlar ishinde teńdey jollardı ótse, qozǵalıs tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalıs dep ataladı. Deneler teń waqıtlar aralíqlarında hár qıylı jollardı basıp ótiwleri mumkin.

Qozǵalıslar arasındaǵı bul parıqtı xarakterlew ushın tezlik túsinigi kiritiledi.

S S0 Waqıt birligi ishinde basıp ótilgen jol menen ańlatılatuǵın fizikalíq shamaǵa tezlik delinedi.

Eger dene t-t0 waqıt ishinde S-S0 joldı basıp ótse, (2- súwret) tezliktiń matematikalíq ańlatpası:

kóriniste boladı

Eger S0 = 0 hám t0 = 0 bolsa,

11