Qaraqalpaq tilinin mornofologiyasi

4-keste

Qaraqalpaq tilindegi dawıssız fonemalardıń morfemalar pozi-

сiyasında jumsalıwı

Kestelerden kórinip turǵanınday, morfemalarda hám morfemalar shegarasında dawıssız fonemalardıń qabatlasıp jumsalıwı túrli dárejede.

Ayırım e ki dawıssız fonemanıń qabatlasıp jumsalıwı tek bireń-sarań sózlerde ǵana ushırasadı. Ayırım dawıssız fonemalardıń qabatlasıp jumsalıwın anıqlaw eksperimental maǵlıwmatlardı talap e tedi. Biziń

-43-

bul anıqlawımızda tek subektiv usıllar paydalanıldı. Ayırım e ki dawıssız qabatlasqanda olar bir-birine túrli dárejede tásir e tip, únli dawıssızdıń únsiz dawıssızǵa hám kerisinshe únsiz dawıssızdıń únli dawıssızǵa aylanıwı múmkin. Bul jaǵdaylar jazıwda tolıq kórine bermeydi. Solay da dawıssız fonemalardıń qabatlasıp jumsalıwın anıqlawda janlı sóylew tiliniń ózgeshelikleri belgili dárejede e sapqa alınadı.

Únli dawıssızlardıń ishinde b foneması túbir morfemalardıń basında hám ortasında jumsaladı. Auslaut poziсiyada jumsalmaydı. Qaraqalpaq tiline rus tili hám ol arqalı basqa tillerden kirgen sózlerde auslaut poziсiyada b háribi jazılǵanı menen ol p sesine aylanıp esitile-

di: klub-klup, shtab-shtap hám t.b. Bul qaraqalpaq tilinde b dawıssız fonemasınıń sózdiń aqırǵı poziсiyasında jumsalmawı menen baylanıslı.

«Túrkiy tillerde intervokal jaǵdayda b dawıssızı jiyi ushıraspaydı,

bul poziсiyada ol v, w, dawıssızlarına ótiwi bayqaladı. B dawıssızı tatar, qazaq, noǵay, qırǵız, qaraqalpaq tillerinde saqlanadı».1 B dawıssızınıń sózdiń aqırında jumsalıwı eski túrkiy jazba estelikleriniń tilinde az sandaǵı sózlerde ushırasadı.

Házirgi qaraqalpaq tilinde morfemalar shegarasında keyinli tásir nátiyjesinde túbir morfema aqırındaǵı p foneması b foneması menen almasıp, b fonemasınıń túbir fonema aqırında jumsalıwın keltirip shıǵaradı: kitap+ı=kitabı, tap+a (almadı)=taba (almadı) hám t.b.

Házirgi qaraqalpaq tilinde b foneması túbir morfemalar quramında b, j, z, l, r fonemaları menen qabatlasıp jumsaladı. Biraq olardıń dizbegi tek arab-parsı tillerinen ózlestirilgen az sandaǵı sózlerde ushırasadı. Mısalı, muhabbat, Abbaz, Ábjil, abzal, Qoblan, Ibrayım hám t.b.

Ǵ hám g sesleri túbir morfemalardıń úsh poziсiyasında da, al affiks morfemalardıń anlaut hám inlaut poziсiyalarında jumsaladı.Túrkiy til-

1 Sravnitelno-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazıkov. Fonetika. –M.: Nauka. 1984. S.170.

-44-

lerde olardıń payda bolıw hám rawajlanıw tariyxı haqqında hár qıylı pikirler bar. Solay da kópshilik ilimpazlar «... kishkene tillik q dawıssızın aytıw qıyın. Usı sebepli túrkiy tillerdiń barlıǵında ol ózgeris-

ke ushıraǵan»1,-deydi. Sonıń ishinde anlaut poziсiyadaǵı q dawıssızı g, k, x dawıssızlarına aylanǵan. Sózdiń absolyut basında g fonemasınıń ushırasıwı e kinshi dárejeli sıpatqa iye bolıp, ol k dawıssızınıń únlesiw proсesine baylanıslı bolǵan. Házirgi qaraqalpaq tilinde g dawıssızı túbir morfemalardıń anlaut hám inlaut poziсiyalarında jumsaladı. Al auslaut poziсiyada jumsalıwı sheklengen. Tek beg sózinde jazılǵanı menen janlı sóylew tilinde ol k dawıssızı menen almasadı. Ǵ dawıssızı házir-

gi qaraqalpaq tilinde g dawıssızı sıyaqlı túbir morfemanıń anlaut hám inlaut poziсiyalarında jumsaladı. Onıń auslaut poziсiyada jumsalıwı sheklengen. Eger onıń erte dáwirdegi tariyxına itibar bersek, ǵ dawıssızı sózdiń basında ulıwma jumsalmaǵan. Ol ushın úsh poziсiya xarakterli bolǵan: 1) qamaw buwınnıń aqırında dawıssızdıń aldında; 2) sózdiń e ń sońında; 3) birinshi hám e kinshi buwınlar shegarasında intervokal jaǵdayda.1 Túrkiy tillerdiń rawajlanıw barısında ǵ dawıssızı kóp ózgerislerge ushıraǵan. Joqarıda kórsetilgen poziсiyada házirgi túrkiy tillerde ayırım sózlerde saqlanǵan, al kópshiliginde basqa dawıssızlar menen almasqan yamasa ulıwma túsip qalǵan.

Morfemalar shegarasında keyinli tásirge baylanıslı túbir morfemalardaǵı k hám q dawıssızları sáykes g hám ǵ dawıssızları menen almasadı: júrek+i=júregi, taraq+ı=taraǵı hám t.b.

Házirgi qaraqalpaq tilinde g sesi túbir morfema quramında d hám z fonemaları menen, al ǵ reńki d foneması menen az sandaǵı sózlerge qabatlasıp jumsaladı: jegde, megze, baǵdar, jaǵday hám t.b. Morfemalar shegarasında g sesi z hám m, ǵ sesi j hám m fonemaları menen qabatlasadı:

Begzada, Begman, baǵman, Taǵjap hám t.b.

1 Sravnitelno-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazıkov. Fonetika. –M.: Nauka. 1984. S.186.

-45-

Qaraqalpaq tilinde g hám ǵ dawıssız sesleriniń sózlerdiń poziсiyasında jumsalıwı hám basqa dawıssızlar menen qabatlasıp keliwi túrkiy tillerde olardıń rawajlanıw tariyxı menen baylanıslı. Bul e ki dawıssızdıń payda bolıwı, usas distribuсiyalıq sıpatlamaǵa iye bolıwı ekewin bir fonemanıń reńkleri sıpatında qarawǵa tolıq múmkinshilik beredi.

D foneması sózdiń basında hám ortasında jumsaladı. Ayırım sózlerde auslaut poziсiyada jazılǵanı menen sóylew tilinde t foneması menen almasadı: abad-abat, shad-shat hám t.b. Ata túrkiy tilde d foneması sózdiń basında qollanılmaǵan. Ol t fonemasınıń únlesiwi nátiyjesinde payda bolǵan.

Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalarda d foneması anlaut pozi-

сiyada jumsaladı. Affiks morfemalardıń d fonemasınan baslanatuǵın variantları aqırı dawıslı hám únli dawıssızlarǵa tamamlanǵan sózlerge qosıladı: almada, qaǵazdan, tamda, jaydan hám t.b.

D foneması túbir morfemalarda tek d foneması menen qabatlasıp, geminat dawıssızdı payda etedi: múddet. Affiks morfemalarda onıń basqa dawıssızlar menen qabatlasıwı ushıraspaydı. Biraq Samarqand sózinde nd dizbegi jazıwda esapqa alınǵanı menen janlı sóylew tilinde d foneması

túsip qaladı yamasa t foneması menen almasadı: samarqand-samarqan- samarqant. Sonday-aq orıs tili hám ol arqalı basqa tillerden ózlestiril-

gen sezd, poezd sıyaqlı sózlerde de d foneması túsirilip qaladı. Bul d fonemasınıń qaraqalpaq tilinde auslaut poziсiyada jumsalıwınıń shekleniwine baylanıslı bolsa kerek.

J foneması qarqalpaq tilinde túbir morfemalardıń barlıq poziсiyalarında ushırasadı: jıl, taj, jigit, májbúr, wáj hám t.b. Orxon-Enisey jazba e stelikleriniń tilinde j foneması ulıwma ushıraspaydı. Al Mahmud Qashǵariydiń sózliginde j fonemasınıń úsh poziсiyada da qolla-

1 Sravnitelno-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazıkov. Fonetika. –M.: Nauka. S.200.

-46-

nılıwı ushırasadı. Avtordıń ózi j dawıssızı oǵuzlar menen qıpshaqlarǵa tán dep kórsetedi.1 J fonemasınıń eski túrkiy jazba estelikle-

rinde ushıraspay, al Mahmud Qashǵariydiń sózliginde ushırasıwı, onıń orta túrk dáwirinde qáliplese baslaǵanın kórsetedi.

Házirgi qaraqalpaq tilinde túbir morfemanıń anlaut poziсiyasında y

foneması menen almasıwı janlı sóylew tilinde kóbirek ushırasadı. Bunıń sebebin qońsı otırǵan ózbek, túrkmen tilleriniń tásiri sıpatında emes, al y-j fonemalarınıń rawajlanıw evolyuсiyasınan qarastırıw kerek2.

1Qoshǵariy M. Devonu luǵat-it-turk. –Toshkent: Fan. T.I. 1960. B.75.

2Malov S. E. Zametki o karakalpakskom yazıke . –Nukus: Karakalpakstan. 1966. S.24.

3Sravnitelno-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazıkov. Fonetika. –M.: Nauka. S.230.

4Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. II tom. –M.: AN SSSR. 1952. S.66.

-47-

Mahmud Qashǵariydiń «DLT» sózliginde z foneması sózdiń ortasında hám aqırında jumsalǵan. Bul z fonemasınıń túrkiy tillerdiń rawajlanıwı-

nıń sońǵı baqıshında payda bolıwına baylanıslı bolsa kerek.

Házirgi qaraqalpaq tilinde z foneması affikslerdiń auslaut poziсiyasında jumsaladı. Morfemalar shegarasında z foneması b, g, ǵ, d, l, t fonemaları menen qabatlasa aladı: jazba, gúzge, jazǵa, tezlet, biz tumsıq hám t.b. Z fonemasına tamamlanǵan túbir morfemaǵa s hám sh morfemalarnan baslanǵan affiksler qosılǵanda keyinli tásir nátiyjesinde z foneması s

yamasa sh foneması menen almasadı: duzshı-dushshı, jazsın-jassın hám t.b.

Solay e tip, qaraqalpaq tilindegi únli dawıssız fonemalardıń morfemalar poziсiyalarında jumsalıwı hám basqa dawıssızlar menen qabatlasıp keliwiniń ózine tán ózgeshelikleri bar. Únli dawıssızlar túbir hám affiks morfemalarda jumsalıwı boyınsha bir-birinen úlken ayırmashılıqlarǵa iye. Barlıq únli dawıssızlar ushın ulıwmalıq distribuсiyalıq belgi sıpatında olardıń tek únli hám ayırım sonor dawıssızlar menen dizbeklesip jumsalıwın atap kórsetiwge boladı. Túbir morfemalarda únli dawıssız fonemalardıń qabatlasıp jumsalıwı ónimsiz sıpatqa iye. Olar kóbirek qaraqalpaq tiline arab-parsı tillerinen kirgen sózlerdiń quramında ushırasadı. Bunday ózgeshelik túrkiy tillerde dáslep sózlerdiń bir buwınlı bolıwı hám únli dawıssız fonemalardıń soń payda bolıw jaǵdayları menen tıǵız baylanıslı. Únli dawıssızlar únsiz dawıssızlardıń únlesiw qubılısınan payda bolǵan. Bunı túrkiy tiller boyınsha izertlew júrgizgen ilimpazlardıń miynetleri, eski túrkiy jazba estelikleri tili, házirgi túrkiy tillerdegi ayırım til faktleri tolıq tastıyıqlaydı.

1 Kononov A.N. Grammatika yazıka tyurkskix runicheskix pamyatnikov VII-IX vv. –L.: Nauka. 1980. S.63-64.

-48-

Qaraqalpaq tilinde sonor dawıssızlar bolǵan m, n, ń, r, y, w, l fonemaları ózlerine tán artikulyaсiyalıq, akustikalıq ózgesheliklerge iye bolıw menen bir qatarda distribuсiyalıq ózgesheliklerge de iye. A.M.Sherbak bılay jazadı: «Barlıq tyurkologiyalıq hám tyurkologiyalıq emes izertlewlerde sonantlar adamzat tiliniń e ń e ski sesleri sıpatında qarastırıladı.

Olardıń basqa dawıssızlar toparına salıstırǵanda onsha ózgerislerge ushıramay, turaqlılıǵın saqlawı atap kórsetiledi.»1 Sonday-aq belgili

tyurkologlar G.Ramstedt, N.Poppe, M.Ryasyanen, A.N.Kononov, G.Sadwaqasov hám t.b. sonant dawıssızlardıń eń sıpatlı belgileri retinde olardıń me-

tateza qubılısına ushırawın atap kórsetedi. N.Poppeniń kórsetiwinshe, altay ata tilde sonorlardan murınlıq m, n fonemaları sózdiń basında ushırasadı.2 Al A.N.Kononov túrk tilinde m, n dawıssız fonemalarınan baslanǵan sózler túbir morfemalarda oǵada az ushırasadı3, -deydi. Sonlıqtan sonorlardıń sózlerdegi tiykarǵı poziсiyası inlaut hám auslaut poziсiyalar bolıp esaplanadı.

M foneması házirgi túrkiy tillerde, sonıń ishinde házirgi qaraqal-

paq tilinde de bul sonor dawıssız túbir morfemalardıń úsh poziсiyasında da jumsaladı. Eski túrkiy jazba estelikleriniń tilinde de m dawıssızı-

nıń túbir morfemalardıń úsh poziсiyasında da jumsalǵanın tómendegi mısallardan kóriwge boladı: men < ben, mana <bana, tazman, semiz, tamqa, qutım.4 Orxon-Enisey jazba estelikleriniń tilinde de sózlerdiń basında

m ~ b sáykesligi ushırasqan. Ayırım izertlewshiler m dawıssızınıń ertede túrkiy tillerde sózdiń basında jumsalıwın biykarlaydı. Máselen, N.K.Dmitrievtiń pikirinshe, eski tilde m dawıssızınan baslanǵan sózler

2Poppe N.N. Chuvashskiy yazık i ego otnoshenie k mongolskomu i tureсkim yazıkam. IV. Glasnıe. – Izvestiya. AN SSSR, ser.6, 1925, vıp. 19. № 9-11. S.33.

3Kononov A.N. Grammatika sovremennnogo tureсkogo literaturnogo yazıka. –M-L.: AN SSSR. 1956. S.45.

4Kononov A.N. Grammatika yazıka tyurkskix runicheskix pamyatnikov VII-IX vv. –L.: Nauka. 1980.

S.64.

-49-

arab tilinen ózlestirilgen. Házirgi waqıtta m dawıssızınan baslanǵan rus hám xalıq aralıq sózler ózlestirilgen.1 Solay da ata túrkiy tilde m dawıssızınıń sózdiń basında jumsalǵanın qollap-quwatlawshılar kópshilikti quraydı. Biraq onıń b dawıssızınan burın payda bolǵan ba yamasa

keyin payda bolǵan ba? - degen sorawǵa tyurkologiyada anıq pikir joq. Bir qatar ilimpazlar sózlerdiń basındaǵı m dawıssızı b dawıssızınıń assimilyaсiyaǵa ushırawınan payda bolǵan dep shamalawın ayırım til faktleri tastıyıqlamaydı. Sonlıqtan bul máseleler ele de tereńirek izertlew tyurkologiyada alda turǵan wazıypalardıń biri.

M fonemasınıń sózdiń ortasında jumsalıwı barlıq túrkiy tillerde

ónimli. Sózdiń aqırǵı poziсiyasında da jumsalıwı turaqlı. Sonday-aq házirgi túrkiy tillerde m foneması affiks morfemalarda da, kómekshi sózlerde de anlaut hám auslaut poziсiyalarda jiyi jumsaladı. Morfemalar shegarasında m dawıssızı mb, mg, mǵ, mj, mz, ml, mm, mn, ms, mt, msh dawıs-

sızlar dizbegin payda e tedi: kómbe, tamǵa, qumda, adamzat, e mle, úyimnen, qımta, kemshilik hám t.b. M foneması házirgi qaraqalpaq tilinde túbir morfemalardıń buwınlar shegarasında b, ǵ, z, l, m, p, k, q, t, sh, s fonemala-

rı menen qabatlasıp keledi: qamba, tamǵa, hamza, hámme, kempir, kepkir, qamqa, qamshı, qımbat, tompaq, shımshı, samqal hám t.b. Sonday-aq qaraqalpaq tilinde eliklewish sózlerde bir buwın ishinde m fonemasınıń

p únsiz dawıssızı menen qabatlasıp jumsalıwı kóp ushırasadı: tomp, gúmp, jımp hám t.b. Solay etip, házirgi qaraqalpaq tilinde m sonor dawıssızınıń túbir hám affiks morfemalardıń túrli poziсiyalarında jumsalıwı, onıń basqa dawıssızlar menen qabatlasıp qollanılıwı ónimli bo-

lıp e saplanadı.

N foneması házirgi qaraqalpaq tilinde úsh poziсiyada da jumsaladı. Biraq n dawıssızınan baslanǵan sózlerdiń kópshiligi arab-parsı tilleri-

nen ózlestirilgen. A.M.Sherbak «Tek bir ne degen soraw almasıǵında n so-

1 Dmitriev N.K. Grammatika bashkirskogo yazıka. –M–L.: AN SSSR. 1948. S.31.

-50-

nantınıń qollanılıwı ushırasadı,»1 -dep jazadı. Al M.Ryasyanen bul pikirge qarsı shıǵıp, bul sestiń eski túrkiy tilde ushıraspaytuǵının, onıń altay tillerinde j sesine aylanǵanın, ne sózinde qollanılıwı assimilya-

сiya nátiyjesinde sońǵı dáwirlerde payda bolǵanın aytadı.2 Solay da kópshilik ilimpazlar n fonemasınıń sózdiń basında ne, nege, neshe, neń sózlerinde jumsalǵanın e skertedi. N foneması affiks morfemalardıń anlaut hám auslaut poziсiyalarında ónimli jumsaladı. Morfemalar shegarasında n foneması d, j, z, n, s, sh fonemaları menen qabatlasadı: azanda, azan menen, menmen, kúnnen, qansıra, menshik hám t.b. Aqırı n fonemasına tamamlanǵan túbir morfemaǵa b dawıssızınan baslanǵan affiks yamasa ekinshi bir sóz qosılsa b dawıssızı m dawıssızı menen almasadı: Saǵın- bay-Saǵımbay, isenbe-isembe hám t.b. Al n fonemasına tamamlanǵan sózge l fonemasınan baslanǵan affiks qosılsa, n foneması l foneması menen almasadı: sanlıq-sallıq, janlıq-jallıq. Bul jaǵday n fonemasınıń b hám

l fonemaları menen qabatlasıp jumsala almaytuǵının tolıq tastıyıqlaydı.

Házirgi qaraqalpaq tilinde túbir morfemalar quramında n foneması d, j, z, t, sh, l fonemaları menen qabatlasıp jumsaladı: e ndi, kúndiz, múnji, gúnji, tentek, enshi hám t.b.

N.A.Baskakov qaraqalpaq tilinde n dawıssızınıń sózdiń basında keliwi tán e mes, tek sanawlı n dawıssızınan baslanatuǵın sózler ushırasa-

dı. Ne «chto» hám ne sózinen jasalǵan neshe «skolko» nárse «vesh» sondayaq aldıńǵı dawıslı sesi túsip qalǵan naǵashı sheshe «babushka po materi», nan «verit»1 -dep jazadı. Demek, n dawıssızınan baslanatuǵın sózlerdiń

eski túrkiy tilde bolǵan-bolmaǵanı haqqında hár qıylı pikirler bar.

Ń foneması házirgi qaraqalpaq tilinde sózdiń ortasında hám aqırında jumsaladı. Eski túrkiy jazba estelikleriniń tilinde de ń fonema-

1Sherbak A.M. Sravnitelnaya fonetika tyurkskix yazıkov. – L.: Nauka. 1970. S.29.

2Ryasyanen M. Materialı po istoricheskoy fonetike tyurkskix yazıkov (Per. s nemeсkogo A.A.Yuldasheva). –M.: AN SSSR. 1955. S.176.

-51-

sı sózdiń ortasında hám aqırında jumsalǵan. N.Poppeniń anıqlawınsha, altay ata tilde murınlıq ń foneması buwın yamasa sózdiń tek aqırında jumsalǵan2. Házirgi qaraqalpaq tilinde ń foneması intervokal jaǵdayda jumsaladı. Bunda ol buwınnıń basında keledi. Máselen, teńiz, kóńil hám t.b. Sonday-aq ń foneması qaraqalpaq tilinde dawıslı hám dawıssız fonemalardıń aralıǵında jumsaladı. Bunda ol buwınnıń aqırında keledi.

Máselen, jeńge, teńge hám t.b.

Házirgi túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de sóz ortasında ń fonemasınıń assimilyaсiya qubılısı nátiyjesinde n fonemasınıń g, ǵ hám k, q fonemalarınıń aldında keliwine baylanıslı payda boladı: tún+gi=túńgi, jon+qa=jońqa hám t.b. Ń foneması qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalardıń auslaut poziсiyasında jumsaladı.

Eliklewish sózlerde ń foneması k,q dawıssızları menen bir sóz ishinde keledi: dúńk, ǵańq, tańq hám t.b. Bul fonema túbir morfemalarda b, g, ǵ, l, k, q, t, s menen qabatlasıp jumsala aladı: tańba, jańbır, teńge, dańq, qańtar, qońsı, qańlı hám t.b.

L foneması házirgi qaraqalpaq tilinde tiykarınan sózdiń ortasında hám aqırında jumsaladı. Al anlaut poziсiyada basqa tillerden ózlestirilgen sózlerde hám eliklewish sózlerde jumsaladı.

M.Ryasyanen ata túrkiy tilde l foneması anlaut poziсiyada ushıraspaytuǵının aytadı3. Eski túrkiy jazba e stelikleri tilinde lazzun - «dońız»

(Mog, 10), lisün - er adam atı (KTB, 52), lij «drakon» (Oa, 4; Ob), 5) sózlerinde sóz basında jumsalǵan.4

Házirgi qaraqalpaq tilinde l fonemasınan baslanǵan basqa tillerden

ózlestirilgen bir qatar sózlerdiń aldına protezalıq dawıslılar

1Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. II tom. S.63.

2Poppe N.N. Sravnitelnaya grammatika altayskix yazıkov. Sravnitelnaya fonetika. Viesbaden. 1960. S.71.

3Ryasyanen M. Materialı po istoricheskoy fonetike tyurkskix yazıkov. S.181.

4Aydarov G. Yazık orxonskix pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti VIII veka. –Alma-Ata: Mektep. 1971. S.62.

-52-