Qaraqalpaq tilinin mornofologiyasi

sıwı yamasa ózgeriwi sóz dizbeginiń ornına «morfonema» atamasın qolla-

nıw qolaylı e keni kóp ilimiy izertlew jumıslarında kózge taslanadı. Morfonema fonemadan joqarı bolǵan formal túsinik1 -dep jazadı. Monografiyada túbir hám affiks morfemalardıń fonologiyalıq strukturası, morfonologiyalıq alternaсiyalar qarastırılǵan.

M.Djusupov óziniń miynetinde2 seslerdiń almasıwına toqtap, pozi-

сiyalıq seslik almasıwlar (fonologiyalıq) menen poziсiyalıq e mes seslik almasıwlardı (morfologiyalıq) bir-birinen ajıratadı. Onıń pikirinshe, poziсiyalıq seslik almasıwlar ózleriniń ózgeshelikke iye bolmawı arqalı hám poziсiya menen anıqlanadı, al poziсiyalıq e mes seslik almasıwlar ayırmashılıqqa iye hám poziсiya menen anıqlanbaydı.

Qaraqalpaq til biliminde morfonologiya e le arnawlı izertlewdiń

obekti bolǵan joq. Biraq basqa tillerdegi sıyaqlı qaraqalpaq til bili-

minde de fonetikaǵa, morfologiyaǵa, sonday-aq til tariyxı, dialektologiya máselelerine arnalǵan bir qatar miynetlerde búgingi kún kóz-qarasınan morfonologiya tarawınıń izertlew obektine kiretuǵın kóp ǵana máseleler úyrenilgen. Sonıń menen birge sońǵı dáwirde basılıp shıqqan ilimiy grammatika sóz jasalıw proсesinde sóz jasaw bazasınıń ayırım elementleri dórendi sózde geyde fonetikalıq ózgerislerge ushırawı múmkin ekeni, tildegi bunday ózgerislerdi izertleytuǵın taraw morfonologiya dep atalatuǵını kórsetiledi.3

Solay etip, til biliminiń e ń jas tarawlarınıń biri bolǵan morfonologiya boyınsha rus til bilimindegi hám tyurkologiyadaǵı tiykarǵı ilimiy - izertlew jumısları usılardan ibarat. Sholıw jasap ótken ádebiyatlardan málim bolǵanınday, e le rus til biliminde de, tyurkologiyada da morfonologiya máseleleri tereń hám hár tárepleme izertleniwi zárúr. Atap

1Sonda . . . B.69-70.

2Djusupov M. Fonemografiya A.Baytursınova i fonologiya singarmonizma. –Tashkent: O’zbekiston. 1995. S. 134-144.

3Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sóz jasalıw hám morfologiya. –Nókis.: Bilim. 1994. B.17.

-23-

aytqanda, tanısıp shıqqan ádebiyatlardan tómendegidey juwmaqlarǵa keldik:

1.Ulıwma til biliminde morfonologiyanı izertlew boyınsha ádewir

jumıslar islenip, onıń izertlew obektleri, til biliminiń basqa tarawları menen baylanısı, onıń til sistemasındaǵı ornı anıqlandı.

Álbette, ayırım máseleler boyınsha qarama-qarsılıqlı pikirler

bolǵanı menen kópshilik tárepinen moyınlanǵan morfonologiya máseleleri

de kóp. Tyurkologiyada morfonologiya máseleleri monografiyalıq planda endi izertlenip atır. Bul baǵdar boyınsha jazılǵan 90-jıllarǵa shekemgi miynetlerde kóbirek morfonologiyanıń payda bolıw tariyxı hám morfonologiyalıq máseleler ulıwma kólemde sóz e tilgen. Tek 90-jıllardan sońǵı

jazılǵan A.A.Abduazizovtıń, T.Sadıqovtıń, A.Ayǵabılovtıń,

M.Jusupovtıń miynetlerinde morfonologiyanı izertlewde jańa baǵdarlar, pikirler ushırasadı. Degen menen morfonologiyanıń izertlew obekti hám wazıypaları tolıq anıqlanbadı.

2. Morfonologiyanıń arnawlı til birligine iye yamasa iye e mesligi haqqında pikirler rus til bilimindegi miynetlerde qarama-qarsılıqlı pikirlerdi tuwdırıp kiyatır. Rus til biliminde N.S.Trubeсkoy, V.G.Churganova, N.E.Ilina hám t.b. morfonemanı morfonologiyanıń birligi sıpatında qaraydı, al A.A.Reformatkiy, V.A.Redkin, E.A.Makaev,

E.S.Kubryakova, S.B.Bernshteyn hám t.b. morfonemanı morfonologiyanıń birligi sıpatında sanamaydı hám morfonologiya til biliminiń óz ba-

zisine iye e mes tarawı dep qaraydı. Al sońǵı dáwirlerde morfonologiya morfonemadan basqa joqarı birlikke – submorflarǵa iye, - degen pikirler payda bolıp atır. Bul kóz-qarastıń sanı kem-kem ósip barmaqta. Tyurkologiyada morfonema túsinigi haqqında pikirlerdi de eki toparǵa bóliwge boladı: birinshi topardaǵılar E.R.Tenishev, A.A.Yuldashev hám t.b. óz miynetlerinde morfonema terminin ulıwma qollanbaydı. Ekinshi topardaǵılar kópshilikti quraydı. Bular Ch.P.Pavlov, V.I.Zolxoev, M.Z.Zakiev,

-24-

D.A.Salixova, A.Ayǵabılov, A.Abduazizov, T.Sadıqov hám t.b. óz miynetlerinde almasatuǵın seslerdi morfonema sıpatında qaraydı.

3. Morfonologiyalıq qubılıslardıń tábiyatı, olardıń fonetikalıq qubılıslardan tiykarǵı ózgeshelikleri, sonıń ishinde seslerdiń almasıwı haqqında rus til biliinde kópshilik tárepinen qabıl etilgen pikir bar. Rus til biliminde tariyxıy seslik almasıwlar morfonologiyanıń izertlew obektine kiredi. Al tyurkologiyada kópshilik ilimpazlar seslerdiń tariyxıy almasıwların da, fonetikalıq seslik almasıwlardı da morfonologiyaǵa kirgizedi. Al qazaq til biliminde A.Ayǵabılov tek tariyxıy seslik almasıwlardı ǵana morfonologiyaǵa kirgiziwdi usınıs etedi.

4. Til biliminde morfonologiyaǵa berilgen anıqlamalardıń sanı kóp. O.S.Axmanova «morfonologiya - morfologiyalıq elementlerdi quraytuǵın túrli fonemalardıń qollanılıw prinсipleri»,1 V.A.Redkin «morfonolo- giya-sóz qurılısı menen onı quraytuǵın komponentler haqqında ilim,»2

V.G.Churganova «morfonologiya morfema hám sózlerde morfologiyalıq nızamlar menen shólkemlesken fonemalardıń, yaǵnıy morfofonemalar haqqında ilim,»3 E.R.Tenishev «morfonologiya-fonologiyanıń morfologiyalıq maqsette qollanılıwı,»4 V.B.Kasevich «morfonologiya - bul fonologiyanıń háreketi, bul mánili birliklerdiń fonologiyası»1, - degen anıqlama-

lar beredi. Bul anıqlamalardıń hámmesinde de morfonologiyanıń fonolo-

giya menen tıǵız baylanıslı e keni tastıyıqlanadı hám olar N.S.Trubeсkoydıń morfonologiyaǵa bergen anıqlamasınan uzaqlasıp ketpeydi.

Morfonologiya til biliminiń ayrıqsha tarawı bolıp e saplanadı. Ol birinshi gezekte, fonetika hám morfologiya tarawları menen tıǵız baylanıslı. Usı waqıtqa shekem morfonologiya máseleleriniń fonetika hám

1Axmanova O.S . Fonologiya, morfonologiya, morfologiya. –M.: MGU. 1966. S.52.

2Redkin V.I.Postoreniya razdela morfonologii –V sb.: Osnovı postroenie opisatelnoy grammatiki sovremennogo russkogo literaturnogo yazıka. –M.: Nauka. 1966. S.7.

3Churganova V.G. Ocherk russkoy morfonologii. –M.: Nauka. 1973. S.33.

4Tenishev E.R. Stroy sarıg-yugurskogo yazıka. –M.:Nauka. 1976. S.39.

-25-

morfologiya tarawlarında úyrenilip keliwiniń ózi bul tarawlardıń óz ara tıǵız baylanısqa iye ekenin kórsetedi. Usı eki tarawǵa teńdey tiyisli bolǵan tillik qubılıslar morfonologiya tarawında úyreniledi. Morfonologiya til biliminiń sóz jasaw tarawı menen de tıǵız baylanısqa iye.

Sebebi túbir morfemalarǵa yamasa sóz tiykarına sóz jasawshı morfemalar qosılǵanda túbirde yamasa affikslik morfema qurılısında hár qıylı morfonologiyalıq qubılıslar júz beriwi múmkin. Sonday-aq e ki túbir morfema birigiwinde de hár qıylı seslik almasıwlar ushırasıwı múmkin. Bul olardıń baylanısın kórsetedi. Seslerdiń almasıwı sóz dizbeklerinde

de ushırasadı. Bul morfonologiya menen sintaksis tarawlarınıń baylanısın kórsetedi.

Bul tarawdı ayırım ilimpazlar fonetikanıń bir bólimi, ekinshi topardaǵılar morfologiyanıń bir bólimi dep te e saplaydı. Morfonologiya til biliminiń óz aldına ayırıqsha bir tarawı. Onda úyreniletuǵın tiykarǵı másele seslerdiń almasıwı bolıp tabıladı. Morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisi, morfemalarda fonemalar distribuсiyası, affiks morfemalardıń variantları hám olardıń túbir morfemalarǵa jalǵanıw qaǵıydaları, fonemalardıń tariyxıy almasıwları morfonologiyanıń izertlew obektine kiredi. Biz usı tiykarda qaraqalpaq tiliniń morfonologiyasın úyrendik.

1 Kasevich V.B. Morfonologiya. –L.: Leningradskiy gosuniversitet. 1986. S.4.

-26-

II. Qaraqalpaq tilinde morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisi

1.Túbir morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisi hám buwın qurılısı

Til birlikleriniń ishinde morfema ayrıqsha orındı iyeleydi. Ol - semantikalıq - morfologiyalıq birlik. Morfema sózdiń e ń kishi mánili bólegi bolıp, sózdi bunnan arı qaray tek fonetikalıq jaqtan buwın hám fonemalarǵa bóliwge boladı. Morfemalardıń fonemalıq dúzilisi haqqında máseleler morfonologiya ushın zárúr. Sebebi morfonologiya túrli morfemalardaǵı fonemalar almasıwın úyretedi.

N.A.Baskakov túrkiy tillerde sóz túbiri rus tilindegi sóz túbirinen pútkilley ajıraladı, ol túrkiy tillerde gáplerdiń yamasa sóz dizbekleriniń quramında leksikalıq máni bildiriwshi jeke hám belgili bir leksi- ka-grammatikalıq kategoriyaǵa qatnaslı sóz sıpatında kórinedi,1 - dep ja-

zadı. Túbir morfemalar usı ózgesheligine, yaǵnıy qanday sóz shaqaplarına tiyisli e kenine qaray atawısh túbir morfemalar hám feyil túbir morfemalar bolıp bólinedi. Atawısh túbir morfemalar da, feyil túbir morfemalar da sózlerdiń morfologiyalıq qurılısında leksikalıq mánilerge iye boladı. Olar predmetti, predmettiń belgisin yamasa predmettiń dinamikasın bildiredi. Sonıń menen birge I.P.Pavlovtıń kórsetkenindey, feyil

túbir morfemalar atawısh túbir morfemalar sıyaqlı ulıwmalıq - abstrakt máni ańlatpaydı. Feyil barlıq waqıtta determinant penen qollanıladı: proсess ideyası modallıq, waqıt hám t.b. anıqlawısh mánilersiz qollanılmaydı.1

Túrkiy tillerde túbir morfemalardıń dúzilisi hám fonemalıq quramınıń evolyuсiyası haqqında e ki túrli pikir bar. Birinshi pikirdiń

tárepdarları V.V.Radlov, N.A.Batmanov, V.L.Kotvich, J.Deni, N.A.Baskakov

1 Baskakov N.A. Istoriko-tipologicheskaya morfologiya tyurkskix yazıkov. –M.: Nauka. 1979. S.144.

-27-

hám t.b. pikirinshe, eń dáslepki túbir morfemalardıń dúzilisi dawıssız+ dawıslı+ dawıssız buwınnan ibarat bolıp, onnan (dawıssız) +dawıslı+ dawıssız~dawıssız+dawıslı+ (dawıssız)~ (dawıssız)+ dawıslı+ (dawıssız) buwın túrindegi morfemalar kelip shıqqan. Al e kinshi pikirdiń

tárepdarları A.N.Kononov, A.M.Sherbak, E.V.Sevortyan, A.A.Zayonchkovskiy, B.M.Yunusaliev hám t.b. pikirlerinshe, eń dáslep túbir morfemalar dawıslıdan ibarat ashıq buwın bolıp, soń onnan dawıssız+dawıslı~dawıslı+ dawıssız~dawıssız+dawıslı+dawıssız qurılısına iye morfemalar payda

bolǵan.

Álbette, túrkiy tillerdegi túbir morfemalardıń buwın qurılısı hám onıń fonemalıq quramı haqqında úzil-kesil pikir aytıw qıyın. Biraq sońǵı dáwirlerde jazılıp atırǵan miynetlerdiń kópshiliginde dáslepki pikirdi alǵa súrgen. Bul pikirdiń belgili tárepdarı hám óz miynetlerinde túrkiy tillerde túbir morfemanıń dawıssız+dawıslı+ dawıs-

sız fonemadan ibarat qamaw buwınnan kelip shıqqanın dálillewge háreket etken N.A.Baskakov bolıp e saplanadı. Ol «Drevnetyurkskiy slovar» dan 709 túbir morfemanı keltirip, olardıń fonetikalıq dúzilisi tómendegishe ekenin kórsetedi:2

* SGS - 540 - 76,3%

(S) GS - 107 - 15,1% SGSS - 25 - 3,6%

(S) GSS - 14 - 2,0%

SG (S) - 18 - 2,5%

(S) G (S) - 5 - 0,5%

_______________

709 – 100%

1Pavlov I.P. Joqarıda kórsetilgen miyneti. B.6.

2Baskakov N.A. Joqarıda kórsetilgen miyneti. B.146.

* Bunda S háribi dawıssız fonemanı, G háribi dawıslı fonemanı bildiriw ushın qabıl etilgen.

-28-

Qazaq til biliminde Á.K.Xasenova qazaq tilinde qarım-qatnas jasawda kóbirek qollanılatuǵın 230 túbir morfemanı alıp, olar fonetikalıq dúzilisi boyınsha tómendegishe ekenin kórsetedi:1

SGS - 179 - 78,1%

(S) GS - 39 - 17%

SGSS - 4 - 1,6%

(S) GSS - 3 - 1,3%

SG (S) - 4 - 1,6%

(S) G (S) - 1 - 0,4%

_______________

230 – 100%

Ózbek til biliminde de túbir morfemalardıń fonetikalıq dúzilisin anıqlaw boyınsha statistikalıq izertlewler júrgizilgen.2 Onda dawıssız+dawıslı qurılısına iye túbir morfema 49%, al dawıssız+dawıslı+dawıssız qurılısına iye morfema 40% ke shamalas e keni anıqlanǵan. Bul haqqında A.A.Abduazizov: «Bul e sap ózbek tilindegi sózlerde keyin dawıssız+dawıslı buwınnıń kóbeygenin kórsetedi. Dawıssız+dawıslı buwın dúnya tillerinde ádewir kóp tarqalǵan ulıwma buwın

túri e saplanadı. Sebebi bul buwınnıń aytılıwı ádewir ańsat, dawıssızdıń artikulyaсiyası menen dawıslı qosıp aytıladı»3 - dep jazadı.

N.A.Baskakov óz miynetinde4 E.D.Polivanovtıń koreeс tilindegi, F.V.Malkovtıń chuvash hám koreeс tillerindegi túbir morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisin anıqlaw ushın júrgizgen statistikalıq maǵlıwmatların keltirip, olarda da dawıssız + dawıslı + dawıssız qurılısına iye túbir morfemalardıń kóp ekenin kórsetken.

1 Xasenova A.K. Proizvodnıe glagolnıe osnovı kazaxskogo yazıka. –Alma-Ata: AN Kaz SSR. 1959. S.17.

2Rizaev S.A. Bwǵin strukturasini wrganish tajribasidan. –Tashkent: Fan. 1975. B.7.

3Abduazizov A.A.O’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi. –Toshkent. Wqituvchi. B.84-85.

4Baskakov N.A. Kórsetilgen miyneti. B.145.

-29-

Biraq ayırım til faktleri bul pikirge qarama-qarsı da keledi.

Máselen, túrkiy tillerdegi kóz, jay, jaz hám t.b. sózlerdiń dáslepki

túbiri kó, ja boldı degen shamalawlar onıń ayqın mısalı boladı. Son-

lıqtan túbir morfemalardıń buwın qurılısın hám onıń fonemalıq

quramın ele de hár tárepleme izertlew zárúr.

Qaraqalpaq tilinde bir dawıslı fonemadan ibarat túbir morfemalar

tańlaqlarda ushırasadı. Atap aytqanda a, á, o fonemaları tańlaq túbir

morfema xızmetinde jumsaladı. Máselen, A, siz be keshe kelip ketken

(Sh.Seytov). O,-dedi Atajanov meniń soraǵanıma tań qalǵan sıyaqlı tús

bildirip,...(K.Sultanov)

Házirgi qaraqalpaq tilinde dawıssız+dawıslı fonemadan turatuǵın

ashıq buwınlı túbir morfemalar da sheklengen. Tek ǵana má, je, de sıyaqlı

ayırım feyil túbir morfemalar ushırasadı. Eki fonemadan ibarat dawıs-

lı+dawıssız túrindegi tuyıq buwınnan turatuǵın túbir morfemalar kóp.

Olar atawısh sózlerde de, feyil sózlerde de ónimli ushırasadı: at, ol, aq,

al, ar, ul hám t.b. Bunday dúziliske iye morfemalardıń anıq sanın tómen-

degishe anıqlaw múmkin:

-30-

Bunday dúziliske iye morfemalardıń sanın anıqlawda tómendegi jaǵdaylar esapqa alındı: birinshiden, (+) belgisi morfemanıń bar ekenin,

(-) belgisi morfemanıń joq e kenin, @ belgisi kómekshi morfema e kenin bildiriw ushın qabıl e tildi; e kinshiden, qaraqalpaq tiliniń seslik nızamlarına baǵınatuǵın morfemalar e sapqa alındı; úshinshiden, qaraqalpaq tilinde jedel jumsalatuǵın, fonema xızmetin atqaratuǵın dawıssız-

lar ǵana esapqa alındı hám sonlıqtan v, h, x, f fonemaları kirgizilmedi.

Úsh fonemadan ibarat dawıslı+dawıssız+dawıssız túrindegi tuyıq buwınnan ibarat túbir morfemalar qaraqalpaq tilinde siyreklew ushırasadı. Bunday túbir morfemanıń sońındaǵı qabatlasqan dawıssızdıń aldıńǵısı sonor, sońǵısı únsiz bolıp keledi: iyt, ayt, ant, órt hám t.b.

«Qaraqalpaq tilinde úst, ast usaǵan túbir sózlerdiń aqırında eki únsiz dawıssız sesler qatara keledi. Biraq ol sózler mudamı ústi, astı túrinde qosımta qosılǵan halda jumsaladı.»1

Úsh fonemadan ibarat dawıssız+dawıslı+dawıssız túrindegi qamaw buwınnan ibarat túbir morfemalar qaraqalpaq tilinde kóp hám olar ónimli jumsaladı: nan, qan, gúl, sen hám t.b. Bul jaǵday túrkiy tillerde

dáslepki túbir sózler úsh fonemalı qamaw buwın túrinde bolǵan degen shamalawdıń shınlıqqa sáykesliginen bolsa kerek. Bunday dúziliske iye sózlerdiń dál sanın tómendegishe anıqlaw múmkin. Bunda da joqarıdaǵı belgiler esapqa alındı. Biz 9 dawıslı qatnasqan barlıq kestelerdi kórsetiwdi maqul kórmedik, al tek a dawıslı foneması qatnasqan morfemalardı keltirip, qalǵan dawıslı fonemalar qatnasqan morfemalardıń tek sanın kórsettik.

A dawıslısı qatnasqan qamaw

1 Dáwletov A. Joqarıda kórsetilgen miyneti. B.352.

-31-

buwınlı sózler

Házirgi qaraqalpaq tilinde úsh fonemadan ibarat qamaw buwın túrindegi túbir morfemalardıń sanı tómendegishe: á foneması qatnasqan mor- fema-33, o foneması qatnasqan morfema-40, ó foneması qatnasqan morfe- ma-31, u foneması qatnasqan morfema-45, ú foneması qatnasqan morfema36, ı foneması qatnasqan morfema-49, i foneması qatnasqan morfema-33, e foneması qatnasqan morfema-48.

Tórt fonemadan ibarat dawıssız+dawıslı+dawıssız+dawıssız túrindegi qamaw buwınnan turatuǵın túbir morfemalar siyreklew ushırasadı.

Olardıń qurılısındaǵı qabatlasqan e ki dawıssızdıń aldıńǵısı sonor, sońǵısı únsiz dawıssız boladı. Máselen, qant, márt, tórt, tart, shárt hám t.b. Mısallardan kórinip turǵanınday bunday túbir morfemalardıń aqırı tiykarınan t únsiz dawıssızına tamamlanǵan. Sonıń menen tórt

-32-