Qaraqalpaq tilinin mornofologiyasi

3. Sanlıqlarda morfonologiyalıq qubılıslar

Qaraqalpaq tilinde eki, altı, jeti sanlıqları dawıslı fonemalarǵa

tamamlanǵan. Olarǵa qatarlıq sanlıq jasawshı =ınshı//=inshi, jıynaqlaw sanlıq jasawshı =aw//=ew affiksleri qosılǵanda túbirdiń aqırındaǵı

qısıq dawıslı túsip qalıp, i - , ı- morfonemaları payda boladı:

eki+inshi =ekinshi, e ki + e w = e kew, altı+ ınshı = altınshı, altı + aw = altaw, jeti+ inshi = jetinshi, jeti + ew =jetew. Bularda qatarlıq sanlıq jasawshı affikler qosılǵanda qatar kelgen dawıslınıń qaysısı túsip qalatuǵının anıqlaw qıyın. Biraq basqa sóz shaqaplarındaǵı hám jıynaqlaw sanlıq jasawshı =aw//=ew affiksi jalǵanǵanda túbirdiń sońındaǵı qısıq dawıslınıń túsip qalıwına tiykarlanıp, olardaǵı túbirdiń sońındaǵı dawıslı túsip qalǵan dep tolıq aytıwǵa boladı. Son-

da házirgi qaraqalpaq tili boyınsha mektep sabaqlıqlarında hám joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan sabaqlıqlarda =ınshı//=inshi affiksiniń

=nshı//=nshi variantın biykarlawǵa tuwra keledi. Bul variant biziń sózlerdi morfemalarǵa bólgende máselege tek bir tárepleme qatnas jasawımızdan kelip shıqqan.

Qaraqalpaq tilindegi eki, jeti, toǵız, otız, eliw sanlıqları kóbirek geminat dawıssızlardıń payda bolıwı ushırasadı. Mısalı,

Qállibek, Qaraqum ekki inisi (Ájiniyaz).

Otız jeti, otız sákkiz (Berdaq).

Keldi endi otız toqqız,

Xannıń toqqız xanımı («Edige»).

Seniń bahań e kki (Sh.Seytov).

Ekkisi kem ellige kelip, qayttı ıǵbalım meniń (Ájiniyaz).

Bularda -k, -q, -l morfonemaları payda bolıp tur. A.Bekbergenov olardaǵı bunday ózgerislerdi eski ózbek, házirgi ózbek hám túrkmen tille-

-123-

riniń tásiri sıpatında kórsetedi.1 Sonıń menen bunday ózgerisler arqalı A.M.Sherbaktıń durıs kórsetkenindey, sózdi aytıwdıń intensivligi payda bolǵan.2 Sanlıqlarda geminat dawıssızlar sóylewshiniń (jazıwshınıń) tıńlawshıǵa (oqıwshıǵa) aytayın degen pikirin dál, tásirli jetkerip beriw ushın psixologiyalıq kewil-kúyge baylanıslı qáliplesken morfonologiyalıq qubılıs.

Házirgi qaraqalpaq tilinde alpıs sanlıǵı altmısh túrinde de qollanıladı. Etimologiyalıq jaqtan alpıs sózi altmısh sózinen kelip shıǵıp, ondaǵı altı ald, alt sózleri menen baylanıslı.3 Sonda alpıs sózinde t- morfoneması payda bolǵan. Altmısh forması qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpeleriniń, qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmalarınıń, úlken jastaǵı hám qubla dialektte jasawshı qaraqalpaqlardıń sóylew tilinde ushırasadı.4

Ulıwma aytqanda, qaraqalpaq tilinde sanlıqlarda morfonologiyalıq qubılıslar az da bolsa ushırasadı. Ásirese olarda geninat dawıssızlardıń payda bolıwı kóbirek kórinedi.

4. Ráwishlerde morfonologiyalıq qubılıslar

Qaraqalpaq tilinde ayırım dórendi hám qospa ráwishlerdiń, sondayaq ráwishtiń dáreje formalarınıń jasalıwında bir qatar morfonologiyalıq qubılıslar boladı. Ráwishtiń dáreje formalarınıń jasalıwında payda bolatuǵın morfonologiyalıq qubılıslar tiykarınan kelbetliktiń dáreje formalarınıń jasalıwındaǵı sıyaqlı ózgesheliklerge iye. Tek ayırım ráwishlerdiń dáreje formasınıń jasalıwında kelbetliktiń

1Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilindegi sanlıqlar. –Nókis: Qaraqalpaqstan.1976.B.29.

2Sherbak A.M. Sravnitelnaya fonetika tyurkskix yazıkov. S.104.

3Bekbergenov A. Kórsetilgen miyneti. B.14.

4Nasırov D. Dospanov O. Bekbergenov A. Saytov D. Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmalarınıń tili. B.112-114.

-124-

dáreje formasınıń jasalıwında ǵana ushıraspaytuǵın morfonologiyalıq

qubılıstı kóriwge boladı. Máselen, arı hám beri ráwishlerine salıstırıw dárejeniń qosımtaları qosılǵanda eki túrli ózgeristi kóriwge boladı. Birinshiden, arı + raq = arıraq, beri + rek = berirek. Ekinshiden, olar

arraǵıraq hám berregirek túrinde de ushırasadı. Bunda - =raǵ//=reg mor-

foneması payda bolıp tur. Eski túrkiy tilinde =ra//=re seplik forması bolǵan.1 Arı hám beri sózlerindegi =rı//=ri de e ski seplik forması bolıp e saplanadı.2 Bular morfologiyalıq ıǵısıwlardıń nátiyjesinde bir sózge izbe-iz jalǵanǵan. Soń =rı//=ri túbirge sińisken. =Ra//=re affiksleriniń salıstırıw qosımtalarınıń aldında birde qollanıw, birde qollanbawı usınday rawajlanıw dáwirlerinen qalǵan izler bolsa kerek. Onıń sózdiń mánisine ayrıqsha tásiri bolmaǵanlıqtan birde túsirilip, birde qosılıp aytıladı. Ol qosılǵanda salıstırıwshılıq máni az da bolsa kúsheytiledi.

Házirgi qaraqalpaq tilinde =sha//=she hám =lay//=ley ráwish jasawshı ónimli affiksler bolıp e saplanadı. Ayırım sóz shaqaplarındaǵı sıyaqlı, máselen, atlıq jasawshı sha hám lıq affikslerdey olar bir sózge izbe-iz jalǵanıp ráwish jasay almaydı. Ayırım siltew almasıqlarına izbe-iz qosılıp ráwish jasaǵanda eki affikstiń aralıǵına olardı baylanıstırıwshı ın fonemalar kompleksi qosılıp hám ol layınsha qospa affiksine aylanadı: usı-layınsha, bılayınsha, so-layınsha. Demek, bul jaǵdayda - ın morfoneması payda bolıp, ol sóz jasawshı affikslerdiń ózgesheliklerine baylanıslı kelip shıǵadı.

Qaraqalpaq hám basqa da túrkiy tillerde birikken ráwishler sanı boyınsha ádewir muǵdarda ushırasadı. Birikken ráwishlerdiń ayırımlarınıń jasalıw barısında túrli morfonologiyalıq ózgerisler bolıp, bunday ózgerisler uzaq tariyxıy rawajlanıwlardı basınan keshirgen. Olar

1Malov S.E. Pamyatniki drevnetyurkskiy pismennosti. S.44.

2Ramstert G. Vvedenie v altayskoe yazıkoznanie. S.44-45.

-125-

til tariyxı ushın kóp maǵlıwmatlar beredi. Usı tárepin e sapqa alıp

L.Uspenskiy olardı « ... ráwishler ayrıqsha sózler toparı bolıp tabıladı, olardı shın mánisinde « janlı qazılmalar» dep atawǵa boladı. Ráwishler uzaq ótmishtiń qaldıqlarına tolı. Olar e rte dáwirlerden pútin yamasa bólek túrinde saqlanıp kelgen áyyemgi haywanlar menen ósimliklerdiń tasqa aylanǵan qaldıqlarına, bálkim, tas jınıslarına usaydı,»1 -dep jazadı.

Qaraqalpaq tilinde burınnan birigip, házir bir sózge barabar bolıp qollanılıp júrgen búgin, bıyıl, kúndiz sózlerinde tómendegidey ózgerisler bolǵan. Búgin sózi bul hám kún almasıq penen atlıqtıń birigiwinen jasalıp, olar birikkende tariyxıy sebeplerge baylanıslı l - morfoneması payda bolsa, fonetikalıq sebeplerge baylanıslı k - g morfoneması

payda bolǵan. A.N.Kononov «... eto slovo v jivoy rechi daje vırovnyalo svoy glasnıy sostav v sootvetstvii s zakonom garmonii glasnıx»,2-dep jazadı.

Bıyıl sózi bul hám jıl sózlerinen jasalıp, olar birikkende tariyxıy sebeplerge baylanıslı u - ı morfonemaları payda bolǵan. Kúndiz sózi kún hám júz sózleriniń birigiwinen jasalıp, onda j - d morfoneması payda bolǵan.

Qaraqalpaq janlı sóylew tilinde soraw, siltew hám basqa da almasıqlardıń ayırım sózler menen birigiwinen jasalǵan ráwishlerde ayı-

rım dawıssızlardıń túsip qalıp, túrli morfonemalardıń payda bolıwı ushırasadı: bul+jaq= buyaq, ol+jaq =oyaq, qay +jer= qáyer, qay+jaq=qayaq, arı + jaq = arjaq, beri+jaq = berjaq, bul +kara = bukara hám t.b. Bularda morfonemanıń tómendegidey modelleri jasaladı: l - , j - y, a - á, ı - .

Morfonemalardıń bunday modelleri ádebiy tilde kórinbegeni menen haqıyqıy janlı sóylew tilinde ushırasadı. Ádebiy tildegi juwǵarada birikken ráwishlerde ı - , q - ǵ morfonemaları payda bolıp tur.

1Uspenskiy L. Slova o slovax. -L.: 1956.S.177.

2Kononov A.N. Grammatika sovremennogo tureсkogo literaturnogo yazıka. S.290.

-126-

Ulıwma aytqanda, qaraqalpaq tilinde dórendi hám birikken ráwishlerde tariyxıy hám fonetikalıq sebeplerge baylanıslı fonemalardıń almasıwı, fonemalardıń túsip qalıwı ushırasadı. Olardıń kópshiligi túrkiy tillerdiń rawajlanıwınıń erte dáwirlerinen-aq payda bolǵan.

5. Feyillerde morfonologiyalıq qubılıslar

Feyil hár qanday tildegi eń úlken sóz shaqaplarınıń biri bolıp esa-

planadı. Ol ózine tán leksik-semantikalıq mánige iye, morfologiyalıq kategoriyalarǵa bay, ózgeretuǵın sózler toparı bolıp e saplanadı. Usınday ózgesheliklerge iye bolıw menen birge feyil formalarınıń jasalıwında, awızeki sóylew tili ushın tán bolǵan birikken feyillerde morfonologiyalıq ózgerisler de boladı.

1. Házirgi qaraqalpaq tilindegi bir qamaw hám tuyıq buwınlı l fo-

nemasına tamamlanǵan feyillerge bir qatar forma jasawshı affiksleri

qosılǵanda, túbirdiń aqırındaǵı l fonemasınıń túsip qalıp l - mor-

fonemasınıń payda bolıwı awızeki sóylew tili ushın tán bolǵan morfonologiyalıq qubılıs bolıp e saplanadı. Birinshiden, l fonemasına tamamlanǵan feyillerge bolımsız feyildiń =ma//=me affiksi qosılǵanda túbirdegi l foneması túsip qalıp aytıladı: salma - sama, kelme - keme, bolma - boma hám t.b. Biraq l fonemasına tamamlanǵan sonday fonetikalıq dúziliske iye ayırım feyillerge =ma//=me affiksi qosılǵanda ol túsip aytılmaydı: tolma, kúlme hám t.b. feyillerdegi l fonemasın túsirip ay-

tıw múmkin e mes. Ekinshiden, l fonemasına tamamlanǵan bir qatar feyil sózlerge shárt meyildiń =sa//=se affiksi qosılǵanda túbirdegi l foneması túsirilip aytıladı: bolsa - bosa, salsa - sasa, qalsa - qasa hám t.b. Biraq tol, jul hám t.b. feyillerge =sa//=se affiksi qosılǵanda túbirdegi l fonemasın túsirip aytıw múmkin e mes. Úshinshiden, l fonemasına tamamlanǵan ayırım feyillerge kelbetlik feyildiń =ǵan//=gen affiksi

-127-

qosılǵanda l foneması túsip qalıp aytıladı: bolǵan - boǵan, kelgen - ke-

gen, alǵan - aǵan hám t.b. Al jul, sol hám t.b. feyillerge =ǵan//=gen affiksi qosılǵanda l fonemasın túsirip aytıwǵa bolmaydı. Tórtinshiden, l fonemasına tamamlanǵan ayırım feyillerge hal feyildiń =ıp//=ip affiksi qosılǵanda l hám onıń sońındaǵı ı foneması da túsip qalıp aytıladı: qalıp-qap, kelipkep, bolıp - bop hám t.b. Al tol, jul, ol hám t.b. feyillerge =ıp//=ip affiksi jalǵanǵanda l fonemasın túsirip aytıwǵa bolmay-

dı. Besinshiden, l fonemasına tamamlanǵan ayırım feyillerge ózgelik dáreje jasawshı =ǵız//=giz affiksi qosılǵanda l foneması túsip qalıp aytıladı: kelgizkegiz, bolǵız-boǵız, alǵız-aǵız hám t.b. Al jul, kúl, bol hám t.b. feyillerge =ǵız//=giz affiksi qosılǵanda l foneması túsip qalmaydı.

2. Házirgi qaraqalpaq tilinde birikken feyiller ádebiy til ushın tán

emes. Al janlı sóylew tilinde almasıq hám sanlıqtan jasalǵan ráwishler menen e t kómekshi feyili birigip aytıladı. Olar birigip aytılǵanda qısqartıw qubılısı júz beredi: olay e t = óyt, bulay e t = búyt, qalay etkende = qáytkende hám t.b. Sonday-aq hal feyil formaları ózinen keyingi kómekshi feyiller menen birigip aytıladı: alıp kel - ákel, alıp bar - apar, bara atır - baratır, kele atır - kiyatır hám t.b. Birikken feyillerdiń

N.K.Dmitriev azerbayjan tilinen apar<alıp bar, bashqurt tilinen ápkil<alıp kel, ápkit<alıp ket, ápir<alıp ber sózlerinde l fonemasınıń túsiriliwin atap kórsetedi.1 E.V.Sevortyan oǵuz tillerinde qıpshaq tillerine salıstırǵanda l fonemasınıń túsip qalıwı az ushırasatuǵının atap

1 Dmitriev N.K. Vstavka i vıpadenie glasnıx i soglasnıx v tyurkskix yazıkax. – ISGTYa.1.S.285.

-128-

ótedi.1 G.Sadwaqasov uyǵır tilinde, onıń dialektlerinde l dawıssızınıń

basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda kóbirek ushırasatuǵının dálilli mısallar arqalı kórsetip bergen.2 Al M.I.Trofimov l foneması, sondayaq basqa da dawıssızlardıń túsip qalıwınıń sebeplerin anıqlawǵa háreket e tken. Onıń pikirinshe, bul qubılıs birinshiden, qarapayım sóylew tili menen ádebiy tildiń orfoepiyalıq normalarına, e kinshiden, sóylew hám jazıwǵa baylanıslı.3 Biz bul pikirge qosılamız. Qaraqalpaq tilinde-

gi feyillerde l fonemasınıń túsip qalıp, l - morfonemasınıń payda

bolıwı sózdiń mánisine tásir etkende júz beredi. Biraq ol jazıwda esapqa alınbaydı. Al ayırım feyillerde onıń túsip qalıwı sózdiń mánisine tásir etetuǵın bolsa onda bul jaǵdayda l foneması túsirilmeydi.

3. Házirgi qaraqalpaq tilinde =ra//=re qosımtası arqalı az sandaǵı atawıshlardan hám feyillerden awıspalı hám awıspasız feyiller jasala-

dı: quw - ra, taw - la, jay - ra, túy - re. Sonıń menen birge ayırım eliklewishlerden de dórendi feyiller jasaydı. Bul jaǵdayda ol eliklewish sózlerge tikkeley qosılmay, al olardıń arasında baylanıstı-

rıwshı ń foneması payda boladı: mó- ń -re, ma- ń -ra hám t.b. Bunda -ń morfoneması payda bolıp, ol feyil jasawshı affikstiń e liklewishten dórendi sóz jasawına baylanıslı kelip shıqqan. Al atawıshlardan hám feyilden feyil jasaǵanda bunday ózgeris bolmaydı.

4. Qaraqalpaq tilinde feyildiń dawamlı túrin jasawshı qospa affiks sıpatında kórsetilip kiyatırǵan =ıńqıra//=ińkire, =ımsıra//=imsire affiksleriniń quramın-daǵı =ıń//=iń, =ım//=im bólekleri túbir menen affiks morfemanı baylanıstırıwshı xızmet atqaradı. =Qıra//=kire, =sıra//=sire atawısh sózlerge hám e liklewishlerge tikkeley jalǵanıp, feyildiń dawamlı túrin jasaydı: gúrkire, kúlimsire, qansıra, ólimsire hám t.b. Al feyil sózlerge qosılǵanda ol tikkeley jalǵanbay, aralarında

1Sevortyan E.V. Vıpadenie soglasnıx v yujnıx tyurkskix yazıkax. – ISGTYa.1.S.290.

2Sadvakasov G. Yazık uygurov Ferganskoy dolinı. Chast I. -Alma-Ata: Nauka. 1970.S.51-54.

3Trofimov M.I. Foneticheskie proсessı v sloge sovremennogo uygurskogo yazıka. S.52.

-129-

olardı baylanıstırıwshı =ıń//=iń, =ım//=im bólekleri payda boladı: barıńqıra, basıńqıra, jılamsıra hám t.b. Demek, bunda - =ım//=im, - =ıń//=iń morfemaları payda boladı.

Bunday affiksler túrkiy tiller grammatikasında qospa affiks sıpatında túsindirilip kiyatır. Biraq olardıń qospalanıwınıń sebepleri tolıq úyrenilmey kiyatırǵan máselelerdiń biri. Házirgi túrkiy tillerdegi qospa affikslerdiń bir qatarı ózine tiyisli sóz shaqabınan qosılǵan jaǵdayda usınday sebeplerge baylanıslı qospalanadı. Olardı ele de tereń hám hár tárepleme úyreniw ayrıqsha tariyxıy izertlewlerdi talap etedi.

Solay e tip, qaraqalpaq tilindegi feyillerdiń forma jasawında l- morfoneması kóbirek ushırasadı. Sonday-aq awızeki sóylew tili ushın tán bolǵan birikken feyillerde qısqarıw júz berip, onıń nátiyjesinde morfonemanıń túrli máseleleri jasaladı. Feyildiń dawamlı túriniń jasalıwında -f morfoneması payda boladı. Olardıń payda bolıwı morfonologiyalıq sebeplerge baylanıslı kelip shıǵadı.

6. Kómekshi sózlerde morfonologiyalıq qubılıslar

Qaraqalpaq tilinde sap kómekshi sózler bolıp e saplanatuǵın tirkewish, dáneker hám janapaylarda da ayırım morfonologiyalıq ózgeshelikler ushırasadı. Kómekshi sózlerdiń grammatikalıq hám fonetikalıq ózgeshelikleri1 qaraqalpaq til biliminde ayırım izertlewlerdiń obektine aylandı. Olarda kómekshi sózlerdiń ayırım ózine tán morfonologiyalıq ózgeshelikler de ushırasadı. Sonlıqtan biz tirkewish, dáneker, janapay,

1 Dáwletbaev Q. Qaraqalpaq tilindegi dánekerlerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri. – Óz IA QB Xabarshısı. 1968.№4. B.93-94; Dáwletov M. Qaraqalpaq tilinde gáhi, gá dánekerleri haqqında. – Óz IA QB Xabarshısı. 1991.№4.B116-119; Dáwenov E. Qaraqalpaq tilinde kómekshi sózler. – Nókis: Bilim.1994; Shrazov B. Qaraqalpaq tilindegi kómekshi sózlerdiń fonetikalıq ózgeshelikleri. Kandidatlıq dissertaсiya jumısınıń túp nusqası. –Nókis: 2001; Tleuova Z. Strukturnosemanticheskoe osobennosti poslelogov v sovremennom karakalpakskom yazıke. Avtoref. diss…. kand.fil.nauk. –Nukus: 2002. B.24.

-130-

sonday-aq ayrıqsha sózler toparına kiretuǵın e liklewishlerde ushırasatuǵın morfonologiyalıq qubılıslardı kórsetip ótkendi maqul kórdik.

Tirkewish atlıqlardan soń kelip, olardı gáp ishindegi basqa sózler menen grammatikalıq baylanıstırıw ushın xızmet e tetuǵın kómekshi sózdiń bir túri bolıp e saplanadı. Tirkewishlerdiń ishinde bir qatarı eki, úsh hám onan da kóp variantlarǵa iye. Tirkewishlerdiń variantları qurılısındaǵı dawıslı yamasa dawıssız seslerdiń almasıwı arqalı payda bolǵan hám olardıń qaysı variantınıń qollanılıwı ózleri basqarıp kel-

gen atlıq yamasa atlıqlasqan sózdiń aqırındaǵı dawıssız seslerdiń únli yamasa únsiz bolıwına, sonday-aq olardıń sońǵı buwındaǵı dawıslı sestiń juwan yamasa jińishke bolıwına baylanıslı boladı.

Qaraqalpaq tilindegi tirkewishlerde m-b-p morfoneması ataw sepligin basqarıp keletuǵın menen-benen-penen tirkewishlerinde kórinedi.

Olardıń almasıwı ózleri basqarıp kelgen atlıqtıń sońındaǵı dawıssız sestiń únli únsizligine baylanıslı boladı: e ger aldındaǵı túbir sóz dawıslı seslerge hám sonor dawıssızlardıń birine tamamlansa, oǵan menen variantı, únli dawıssızlardıń birine tamamlansa benen variantı, únsiz dawıssızlardıń birine tamamlansa penen variantı basqarıp keledi.

Máselen, jala menen, adam menen, naz benen, aǵash penen hám t.b. Qaraqalpaq tilinde barıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın

deyin tirkewishi sheyin variantına da iye. Biraq olarda d-sh dawıssızlarınıń bir-biriniń ornına almasıp jumsalawında qatań nızamlılıq joq.

Olardıń almasıwı tildiń tariyxıy rawajlanıwı dawamında payda bolǵan. Bul tirkwishler házirgi qaraqalpaq tilinde bir-biriniń ornına sinonim

bolıp qollanıla beredi: keshke deyin-keshke shekem, azanǵa deyin - azanǵa shekem hám t.b. Qaraqalpaq tilindegi bul tirkewishler dawıslı seslerge tamamlanǵan sózlerge ǵana dizbeklesip, olardı basqarıp keledi.

Házirgi qaraqalpaq tilinde shıǵıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın góre tirkewshiniń awızeki sóylew tilinde kóre variantı da

-131-

bar.1 Olarda g-k morfoneması payda boladı. Góre variantı aqırı dawıslı, únli hám sonor dawıssızlarǵa, al kóre variantı aqırı únsiz dawıssızǵa tamamlanǵan sózlerge dizbeklesip, olardı basqarıp keledi.

Ulıwma aytqanda, házirgi qaraqalpaq tilindegi tirkewishlerde m-b-p, d-sh, g-k morfonemaları ushırasadı. Olarda dawıslı fonemalardıń morfonema xızmetinde jumsalıwı ushıraspaydı.

Dáneker sóz benen sózdi, qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdi baylanıstırıw ushın xızmet etetuǵın kómekshi sóz bolıp esap-lanadı. Dánekerlerdiń mánilik toparlarınıń ishinde biriktiriwshi dánekerler bolǵan da\\=de, ta\\=te sózlerinde d-t, a-e morfonemaları ushırasadı. Olardaǵı únli hám únsiz dawıssızlardıń almasıwı dizbeklesip kelgen sóziniń aqırǵı sesine baylanıslı boladı, al dawıslı seslerdiń almasıwı al-

dındaǵı sózdiń aqırǵı buwınındaǵı dawıslınıń juwan yamasa jińishkeligine baylanıslı boladı. Máselen, dárya da, kól de, boldıq ta qoydıq, minip te otırdı hám t.b.

Menen, benen, penen tirkewishler dáneker xızmetinde de jumsaladı. Olarda dawıssızlardıń almasıwı birdey ózgesheliklerge iye..

Janapaylar sózge, sóz dizbegine, al geyde pútin gápke hár túrli qosımsha máni beriw xızmetin atqaratuǵın kómekshi sózler bolıp esaplanadı. Olar tirkewish dánekerlerge salıstırǵanda kóp variantlı sıpatqa iye. Olarda tómendegidey morfonemalar ushırasadı. Kúsheytiw janapaylarına kiretuǵın da, de, ta, te janapaylarında d-t, a-e morfonemaları ushırasadı.

Olardıń almasıwı dáneker xızmetinde jumsalǵan usı sózlerdegi sıyaqlı ózgesheliklerge iye.

Ajıratıw hám sheklew janapaylarınıń ishinde ǵana janapayı gene variantına da iye. Biraq gene variantı ádebiy tilde ónimsiz qollanıla-

1 Shrazov B. Qaraqalpaq tilindegi kómekshi sózlerdiń fonetikalıq ózgeshelikleri. Kandidatlıq dissertaсiyasınıń túp nusqası. –Nókis: 2001. B.48.

-132-