Qaraqalpaq tilinin mornofologiyasi

beredi. Olarda bunday ózgerislerdiń payda bolıwınıń ózine tán ózgeshelikleri bar. Olardı hár tárepleme úyreniw ana tilimizdiń grammatikalıq qurılısın durıs túsiniwimizge múmkinshilik beredi. Qaraqalpaq tilinde

san kategoriyasınıń kóplik túrin jasawshı =lar//=ler affiksi atlıqlarǵa jalǵanıp, olardıń jańa formasın jasaydı. Olar jalǵanǵanda morfonologiyalıq ózgerisler payda bolmaydı. Tek ǵana bala sózine lar affiksi qosılǵanda awızeki sóylew tilinde túbirdiń e kinshi buwınındaǵı a dawıslı foneması túsirilip te aytıladı: bala+lar=ballar. Bizińshe, onıń túsip qalıwı analogiyaǵa tiykarlanǵan bolsa kerek.

Ulıwma aytqanda, qaraqalpaq tilindegi atlıqlardıń jasalıwında hám sóz ózgertiwshi affiksler menen ózgeriwinde bir qatar morfonologiyalıq qubılıslar payda boladı. Olardıń payda bolıwı fonetikalıq, morfologiyalıq hám tariyxıy sebeplerge baylanıslı kelip shıǵadı.

Qaraqalpaq tilinde sepleniwdiń úsh túri bar ekeni belgili. Solardıń biri almasıqlardıń sepleniwi bolıp, olarǵa seplik jalǵawları jalǵanǵan jaǵdayda túrli morfonologiyalıq ózgerisler boladı hám sonlıqtan olar sepleniwdiń ayrıqsha bir túri sıpatında qaraladı.

1. Men, sen betlew almasıqlarına iyelik sepliginiń jalǵawı jalǵanǵanda atlıq sózlerdiń sepleniwi sıyaqlı morfemalar shegarasında geminat dawıssız payda bolmaydı, al olardıń birewi túsirilip, n - morfoneması payda boladı. Bunday ózgeris seplik jalǵawlarınıń tariyxı menen baylanıslı kelip shıǵadı. Eski túrkiy jazba e stelikleriniń tilinde iyelik sepliginiń =ıǵ//=iǵ, =nıń//=niń jalǵawları bolǵan.1 Házir-

gi túrkiy tillerdiń ishinde azerbayjan, túrkmen, túrk hám chuvash tillerinde iyelik sepliginiń ıń variantı dawıssızǵa pitken sózlerge, al dawıslıǵa pitken sózlerge nıń variantı jalǵanadı. Basqa túrkiy tillerde

ıń variantı atlıqlarǵa jalǵanbaydı, túbirdiń sońǵı sesine qaray birde nıń, birde dıń, birde tıń variantı almasıp jumsaladı. Al betlew alma-

1 Kononov A.N. Grammatika yazıka tyurkskix runicheskix pamyatnikov VII-IX vv. S.149.

-113-

1Kononov A.N. Grammatika sovremennogo tureсkogo literaturnogo yazıka. S.95.

2Tomanov M. Qazaq tiliniń tarixi grammatikası. B.150.

-114-

nıń payda bolıwı bul almasıqlardıń (a) etimologiyası menen baylanıslı. Kópshilik tyurkologlardıń pikirinshe, túrkiy tillerdegi siltew almasıqları dáslep úsh sózden - u, bu, shu dan ibarat bolǵan, basqa formalar usı sózden rawajlanǵan. Ol, bul, sol almasıqlarınıń seplengende o,bu, so (shu) formalarına iye bolıwın olardıń dáslepki etimologiyalıq formasın saqlawınan dep túsinemiz. Bul almasıqlarǵa tartımnıń abstrakt formaları, sonday-aq ayırım sóz jasawshı affiksler jalǵanǵan jaǵdayda da olar

ózleriniń dáslepki formasın saqlydı: ol + nıki = onıki, bul + nıki = bunıki, sol + nıki, ol + lay = olay, bul + lay = bulay, sol + lay = solay hám t.b. Bunda túbirdegi l foneması túsip qalıp, l - morfonemasın payda etip tur.

Bul almasıqlar seplengende n fonemasınıń payda bolıwı, biz tartımnıń sepleniwde kórip ótkenimizdey, buwınlardıń sistemasına baylanıslı dep esaplaymız. Máselen, onnan, bunda, sonda almasıqlarınıń sepleniwinde n foneması payda bolıp tur. Biz olarda l - n morfoneması payda bolǵan dep qarawǵa bolmaydı. Basqa seplik jalǵawları jalǵanǵandaǵı sıyaqlı túbirdegi l foneması túsip qaladı hám birinshi ashıq buwındı bekkemlew zárúrligi nátiyjesinde morfemalar shegarasında n foneması inter fonema xızmetinde qollanıladı. N fonemasınıń payda bolıwı usı siltew almasıǵınıń sepleniwinde de, sonday-aq ol, bul, sol, usı almasıqlarına ayırım sóz jasawshı affikslerdiń qosılıwında da payda bo-

ladı: usı+da= usında, usı+nan = usınnan, sol+sha = sonsha, bul + day = bunday, sol + shama = sonshama hám t.b.

3. Almasıqlarda taǵı bir morfonologiyalıq qubılıs men, sen, ol, sol, bul almasıqlarına barıs sepliginiń jalǵawı jalǵanǵanda payda boladı:

men+ǵan= maǵan, sen+ǵan= saǵan, ol+ǵan= oǵan, sol+ ǵan=saǵan, bul + ǵan = buǵan. Bularda morfonologiyalıq ózgerislerdi keltirip shıǵarıp turǵan

barıs sepliginiń ǵan jalǵawı bolıp esaplanadı. Usıǵan baylanıslı men,

-115-

sen almasıqlarında e -a morfoneması, ol, sol, bul almasıqlarında l- morfoneması payda bolıp tur.

F.G.Isxakov barıs sepliginiń ǵan jalǵawınıń etimologiyası haqqında tómendegidey boljaw aytadı: «Bizińshe, úsh túrli túsindiriwge boladı:

1) ǵan >- ǵar; 2) oǵan «emu» onǵa: n menen ǵ metateza jolı menen almasqan; 3) oǵan «emu» >oǵa >oǵar».1 Ilimpaz ǵan jalǵawın ǵar affiksiniń ózgeriwi-

nen kelip shıqqanın esapqa aladı. A.N.Kononov eski túrkiy tildegi barıs sepliginiń jalǵawı ǵar, ǵaru menen kelbetlik feyildiń keler máhálin jasawshı =ar//=er bir affikstiń e ki túrli kórinisi dep qaraǵan.2 Biz F.G.Isxakovtıń pikirin qollap, barıs sepligi jalǵawları jalǵanǵanda almasıqlardaǵı morfonologiyalıq ózgerisler olardıń rawajlanıw tariyxı, etimologiyası menen baylanıslı kelip shıqqan dep esaplaymız.

Qaraqalpaq tilinde men, sen betlew almasıqlarına tabıs sepliginiń i jalǵawı jalǵanadı. Házirgi qaraqalpaq tilinde tabıs sepliginiń bunday jalǵawı joq. Biraq ertede túrkiy tillerde tabıs sepliginiń ı/i jalǵawı

da bolǵan.

Solay e tip, qaraqalpaq tilindegi almasıqlardıń sepleniwindegi morfonologiyalıq ózgerislerdiń ayırımları seplik affiksine baylanıs-

lı kelip shıqsa, ayırımları almasıqlardıń etimologiyalıq tariyxıy rawajlanıwına baylanıslı kelip shıqqan.

2. Kelbetliklerde morfonologiyalıq qubılıslar

Kelbetlik ózine tán leksika-semantikalıq mánige, morfologiyalıq belgilerge hám sintaksislik ózgesheliklerge iye sóz shaqabı bolıp esaplanadı. Ol sóz ózgertiwshi affikslerge iye emes. Kelbetlik affiksaсiya, sóz qosılıw, sóz qosılıw hám affiksaсiya, leksika-semantikalıq hám leksika-

1Isxakov F.G. Mestoimeniya. – ISGTYa II. S.250-251.

2Kononov A.N. Grammatika sovremennogo tureсkogo literaturnogo yazıka. S.155.

-116-

sintaksislik usıllar arqalı jasaladı. Bul usıllar menen jasalǵan ayı-

rım dórendi hám qospa kelbetliklerdiń qurılısında hár qıylı morfonologiyalıq qubılıslar payda boladı: tiykardıń qısqarıwı, inter fonema-

nıń payda bolıwı, fonemalar almasıwı, fonemalar yamasa bir neshe fonemalardıń túsip qalıwı hám t.b. Sonday-aq kelbetliktiń dáreje formalarınıń jasalıwında da ayrıqsha morfonologiyalıq ózgerisler payda boladı. Biz olardaǵı bunday ózgerislerge izbe-iz toqtap ótkendi maqul kórdik.

1. Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik jasawshı affikslerdiń tek dawıs-

sızdan turatuǵın variantları kóp e mes. Tek feyilden kelbetlik jasawshı

=aq//=ek affiksiniń -q/-k variantı kórsetilip kiyatır. Biraq házirgi qaraqalpaq tilinde bul variant penen jasalǵan dórendi kelbetlikler joq. Bul jaǵday da affiks morfemalardıń tek dawıssızdan ibarat variantı bolmaydı. Sóz qosılıw usılı menen jasalǵan qospa kelbetliklerdiń morfemalar shegarasında e ki dawıslı qatar kelgen jaǵdayda aldıńǵı morfe-

2. Qaraqalpaq tilinde =ıy//=iy affiksi arab tilinen ózlestirilgen

bolıp, ol arqalı arab tiliniń grammatikalıq nızamları boyınsha dórendi kelbetlikler jasaladı. Ol arqalı mádeniyat, ádebiyat sózlerinen

kelbetlikler jasalǵanda iyat - morfoneması payda boladı: mádeni-

yat+ıy=mádeniy, ádebiyat+iy = ádebiy. Bularda morfonemalar payda bolıwı túbirdiń de, affikstiń de qaraqalpaq tiline arab tilinen ózlestirilgen-

ligine baylanıslı.

3. Qaraqalpaq tilinde ayırım dórendi kelbetliklerdiń jasalıwında interfonemalardıń payda bolıwı ushırasadı. Máselen, qudamlı (jer), burandalı (kran), qıdırımpaz (adam) dórendi kelbetliklerde -n, -ım morfonemaları payda bolıp tur. A.Ayǵabılov bulardaǵı inter fonemalardıń payda bolıwın sóz prosodikasına, yaǵnıy buwınlar sistemasına bay-

-117-

lanıslı dep kórsetedi.1 Bizińshe, olarda interfonemalar hám fonemalar kompleksiniń payda bolıwınıń tiykarǵı sebebi sóz prosodikasına e mes, al affikslerdiń qanday túbir morfemadan dórendi kelbetlik jasawına baylanıslı. Qaraqalpaq tilinde =lı//=li, -paz affiksleri atawısh sózlerden kelbetlik jasawshı affiksler bolıp e saplanadı. Al joqarıdaǵı mısallarda olar feyillerden kelbetlik jasap tur. Olardaǵı inter fonemalardıń payda bolıwı usı jaǵdayǵa baylanıslı kelip shıqqan. I.P.Pavlov ta

chuvash tilinde morfemalarda fonemalar almasıwınıń fonomorfologiyalıq jaǵdaylarınıń biri túbirdiń yamasa tiykardıń qanday sóz shaqabına tiyisli bolıwına baylanıslı2 ,-dep jazadı.

Qaraqalpaq tilinde =lı//=li, -paz affiksleri atawısh sózlerden kelbetlik jasaǵanda morfemalar qurılısında ózgeris bolmaydı: kerekli, aqıllı, ilimpaz, aspaz hám t.b. Al feyil sózlerden bul affiksler arqalı kelbetlik jasaǵanda olardıń qurılısında interfonemalardıń yamasa fonemalar kompleksi payda boladı. Qaraqalpaq tilinde jaǵımlı, unamlı,

úylesimli, jeńimpaz dórendi kelbetliklerinde -ım, - m, -im morfonemalarınıń payda bolıwı tiykardıń feyil sóz shaqabı bolıwına baylanıslı.

Bunnan basqa kelbetlik jasawshı =ıńqı//=ińki affiksleri de usınday jaǵdaylarǵa baylanıslı quramalı sıpatqa iye bolǵan. Bul affikstiń =qı//=ki bólegi atawısh sózlerden dórendi kelbetliklerdi ónimli jasaydı: túski, azanǵı, erteńgi hám t.b. Al feyil sózden dórendi kelbetliklerdi tikkeley dóretpesten inter fonemalardan soń keledi: túsińki, kóterińki, basıńqı hám t.b.

Qaraqalpaq tilinde =shı//=shi affiksi atlıq jasawshı ónimli affiks. Ol affiks járdeminde ayırım kelbetlik te jasaladı. Máselen, aldamshı (dúnya). Bunda dórendi kelbetliktiń jasalıwı ushın tiykar bolıp

1Ayǵabılov A. Kórsetilgen miyneti. B.84-90.

2Pavlov I.P. Kórsetilgen miyneti. B.12.

-118-

turǵan feyil (aldı). Bunda -m morfoneması payda bolıp tur. Onıń pay-

da bolıwı dórendi kelbetliktiń tiykarı da, sóz jasawshı formantı da basqa sóz shaqaplarına tán ekenine baylanıslı kelip shıqqan.

Qaraqalpaq tilindegi kelbetliklerdiń dáreje formalarınıń jasa-

lıwında ayrıqsha morfonologiyalıq qubılıslar payda boladı. Sarı kelbetligine páseytiw dárejesiniń ǵısh, ǵılt affiksleri qosılǵanda

túbirdiń sońındaǵı qısıq dawıslı túsip qalıp, a- morfoneması payda

boladı: sarı+ǵısh=sarǵısh, sarı+ǵılt = sarǵılt. Qızıl kelbetligine bul affiksler qosılǵanda túbirdegi ıl fonemalar kompleksi túsip qalıp, ılmorfoneması payda boladı: qızıl+ǵısh=qızǵısh, qızıl+ǵılt=qızǵılt.

Bularda morfonemalardıń payda bolıwı ol sarı hám qızıl kelbetlikleriniń dáslepki túbiri sarıǵ bolıwına, al qızıl kelbetliginiń túbiri

qız bolıwına baylanıslı. Dáreje affiksi jalǵanǵanda sarı kelbetliginde ekinshi buwındaǵı ı dawıslısı eki únli dawıssızdıń arasında kelip

redukсiyaǵa ushıraǵan, al qızıl kelbetligine bul affiks qosılǵanda óziniń dáslepki formasın saqlaǵan.

Qaraqalpaq tilinde kelbetliktiń arttırıw dárejesiniń intensiv usılı menen jasalıwında da ayrıqsha ózgerisler payda boladı. D.A.Salixova tatar tilindegi kelbetliktiń arttırıw dárejesiniń inten-

siv usıl menen jasalıwına toqtap, bul haqqında «Bunday jaǵdayda ekinshi komponent tolıq mánili sóz sıpatında, al birinshi komponent onıń qısqarǵan variantı sıpatında kórinedi. Bunday ózgerisler tiykardıń qısqarıwı dep qarawǵa múmkinshilik beredi. Onda birinshi komponenttiń qısqarıwı arqalı morfonemanıń ayrıqsha modeli jasaladı. ... fonemalar kompleksi menen nol fonema e mes, al p foneması menen fonemalar kompleksi almasadı»,1-dep jazadı. Al, A.A.Abduazizov « ... p foneması kelbetliktiń arttırıw dárejesin jasawda morfonologiyalıq alternaсiyaǵa bel-

sene qatasadı. Biraq bul orında kelbetliktiń redukсiyaǵa ushırawı

1 Salixova D.A. Ob odnom morfologicheskom yavlenii v tatarskom yazıke. S.59.

-119-

haqqında pikir durıs emes. Bálkim, bul tatar tiline tán ózgeshelik bolıp tabıladı»1 -deydi.

Bizińshe, qaraqalpaq tilinde de kelbetlikler intensiv usıl arqalı jasalǵanda birinshi komponentte birinshi buwınnan basqa buwınlar qısqaradı. Ol tiykarǵı túbirdiń mánisin kúsheytip kórsetiw ushın xızmet etedi. Sonlıqtan bunday intensivler qısqarǵan tákirar sózler2 dep

te ataladı.

D.A.Salixova da, A.A.Abduazizov ta kelbetliktiń intensiv formasındaǵı birinshi komponentte p fonemasınıń payda bolıwı haqqında pikir bildirmegen.

Bizińshe, ol birinshi ashıq buwındı qamaw buwınǵa aylandırıw hám usı arqalı ol kúsheytiwshi komponent boladı. Sebebi ashıq buwın artikulyaсiyalıq jaqtan qamaw buwınǵa qaraǵanda ázzi esitiledi. Intensivtiń bul túri birdey formada tákirarlanǵan kelbetliklerden kelip shıqqan. Mısa-

lı, qara - qara - qap -qara, qızıl - qızıl - qıp qızıl hám t.b. A.Kaydarov bul e ki formanıń genetikalıq baylanısın moyınlay otırıp, qısqa formanı tikkeley tolıq formadan qáliplesti dewge bolmaydı, tolıq forma qısqa formaday intensivlik mánige iye e mes, ol tek jıynaqlaw reńkine ǵana iye e kenin atap kórsetedi.3 A.Hojiev te intensiv formalardı tákirarlanǵan tolıq kelbetliklerden kelip shıqqan degen pikirge qosılmaydı.

Onıń pikirinshe, tákirarlanǵan kelbetlikler hámme waqıt kóplik máni bildiredi. Olar belgini kúsheytpeydi. Intensiv formada hesh qanday kóplik máni ańlatılmaydı, tek hámme waqıt belgi kúsheyttiriledi.4

Haqıyqatında da, bul pikirler shınlıqqa tolıq sáykes keledi. Bunday belgini kúsheytiwde p foneması menen birinshi komponenttiń qamaw buwınǵa aylanıwı tiykarǵı xızmet atqaradı. Biz de qaraqalpaq tilinde

1Abduazizov A.A. Kórsetilgen miyneti. B.108.

2Kaidarov A. Parnıe slova v sovremennom uygurskom yazıke. - Alma-Ata: AN SSSR. 1958.S.70.

3Kaydarov A. Joqarıda kórsetilgen miyneti. B.70.

4Hojiev A. O’zbek tilida qwshma, juft va takroriy swzlar. -Toshkent: Fan.1963.B.99.

-120-

kelbetliktiń intensiv formasında p foneması morfonemalar dúziwge qatnasadı dep esaplaymız. Olardıń tómendegidey ayırım túrlerin kórsetip ótiwdi maqul kórdik.

1. ra - p: qap - qara; 2. rı - p: sap - sarı; 3. zıl - p: qıp-qızıl; 4. man - p: jap - jaman; 5. miz - p: sep - semiz; 6. rańǵı - p: qap - qarańǵı; 7. sıl - p: jap - jasıl hám t.b.

Qaraqalpaq tilinde ayırım kelbetliklerdiń intensiv formalarınıń jasalıwına m foneması da qatnasadı: shım - shıtırıq, qım - quwıt hám t.b. Bunda tırıq - m, wıt - m morfonemaları payda bolıp tur.

Qaraqalpaq tilindegi aq kelbetligi arttırıw dárejesinde bolmay appaq bolıwınıń da sebepleri bar. Bul haqqında joqarıda aytıp ótkenimizdey, buwınǵa baylanıslı bolǵan. Usınıń nátiyjesinde - p morfoneması payda boladı. Sebebi tuyıq buwın sózdiń aqırında jumsalmaydı. Sonda ekinshi buwın dawıssızdan baslanadı.

Qaraqalpaq tilindegi ayırım kelbetliklerdiń arttırıw dárejesiniń jasalıwında bunnan basqa da morfonologiyalıq ózgerisler kórinedi.

Máselen, teń kelbetligi arttırıw dárejesinde tep-teń bolıw menen tep- pe-teń, say kelbetligi arttırıw dárejede sap-say bolıw menen birge say- ma-say, tuwrı kelbetligi arttırıw dárejesinde tup-tuwrı bolıw menen birge tuppa-tuwrı hám t.b. ózgerislerine iye boladı. Bulardaǵı ózgerisler tiykarınan buwınǵa baylanıslı kelip shıqqan. Sebebi tep-teń degende eki komponent buwınnıń quramındaǵı fonemalar sanı boyınsha teń kelip tur. Bul jaǵdayda eki komponent te buwın sanı boyınsha teńdey bolıp, birinshi komponentti kúsheytip aytıw xızmeti tómenleydi. Usıǵan baylanıslı bunday jaǵdayda - ma (me, ba, be, pa, pe) morfonemaları júzege keledi.

Ulıwma aytqanda qaraqalpaq tilindegi kelbetliklerdiń jasalıwında basqa sóz shaqaplarında ushıraspaytuǵının, kelbetliklerdiń ózlerine tán bolǵan morfonologiyalıq qubılıslar bar. Olardıń payda bolıwı kóbirek

-121-

kelbetliklerdiń etimologiyası, tariyxıy rawajlanıw jolları menen bay-

lanıslı.

-122-