Qaraqalpaq tilinin mornofologiyasi

ekinshi buwınları basındaǵı dawıssızlar (nálet-lánet, tısırla-pıtırla

hám t.b.), sózdiń birinshi buwını menen ekinshi buwınları shegarasındaǵı dawıssızlar dizbegi (jamǵır-jańbır, topraq-torpaq, dárya-dáyra hám t.b.), ekinshi hám úshinshi buwınlarınıń basındaǵı dawıssızlar (aynalıwaylanıw, jıynalıs-jıylanıs hám t.b.) orın almasadı.

-93-

Submorflar

V.G.Churganovanıń kórsetiwinshe, morfonologiya morfonema birligi

menen bir qatarda submorf birligine de iye. «Morfonema morfonologiyanıń ápiwayı birligi,»1 «submorf-morfonologiyanıń joqarǵı birligi.»2

Onıń pikirinshe, submorf sóz formalarınıń óz betinshe mánige iye emes yamasa mánige tásiri joq bólekleri bolıp esaplanadı.3 Submorf terminin hám túsinigin til biliminde kirgizgen de V.G.Churganova edi. Al soǵan she-

kem sóz qurılısındaǵı bunday bólekler ayırım miynetlerde «strukturatema»4, ayırımlarında «asemantema»5 terminleri menen atalıp keldi. V.G.Churganova submorflardı kórsetiw ushın tómendegi mısallardı kelti-

redi: a) gor-eс, kup-eс, molod-eс, ruch-ka, trop-k-a, b) koneс ,chepeс, ogureс,

quwatlawshılar da, oǵan qarsı shıǵıwshılar da bar. V.V.Lopatin óz miynetinde7 submorf terminin qollanǵan. Biraq onıń pikirinshe, submorf morftıń bólekleri bolıp esaplanadı.

V.B.Kasevich te submorfqa, onıń interfiksler menen baylanısına ayrıqsha toqtaǵan. Onıń pikirinshe, submorf haqqındaǵı túsinikti qayta qarap shıǵıp, til biliminde qollanıw zárúr.8

1Churganova V.G. Ocherk russkoy morfonologii. S.34.

2Sonda. B.37-39.

3Churganova V.G. O predmete i ponyatiyax fonomorfologii. –Izvestiya AN SSSR, OLYa.1967.№7. S.366-367.

4Tixonov A.N. Morfonema kak znachimaya chast slova. –Filologicheskie nauki.1971..№6

5Gimpelevich V.S. Asemantemı kak neznachimıe struktkurnıe elementı slov. –Aktualnıe pro-

blemı russkogo sloovobrozovanie. 1. –Samarkand: 1972.

6Churganova V.G. Ocherk russkoy morfonologii. S.34.

7Lopatin V.V. Russkaya slovoobrazavatelnaya morfemika. S.41-63.

8Kasevich V.B. Morfonologiya. S.86-95.

-94-

Ózbek til biliminde T.Mırzaqulov ta usınday pikirdi bildiredi.1

Lekin olardı tolıq mánide submorflar dep ataw qıyın. Onıń ústine, submorf termini qanday túsinikti bildiretuǵını e le til biliminde to-

lıq qabıl e tilmegen. Morfonologiya menen shuǵıllanıwshı kóplegen ilimpazlar bunday túsinikti biykarlaydı. Sebebi A.M.Smirniсkiydiń

kórsetkenindey, A V jasalıwda A birligi (yamasa V) sózdiń bólegi bolsa, onda V (yamasa A) birligi de sózdiń bólegi bolıp e saplanadı.2 Joqarıda keltirilgen bóleklerdi túbir morfemaǵa yamasa affiks morfemaǵa qosıp, bir pútin birlik sıpatında qaraw dástúrge aylanǵan. Submorf termini hám túsinigi haqqında hár tárepleme hám tereń izertlew jumısların júrgiziw zárúr.

Biz atalǵan miynetlerdi úyrene otırıp, maqalamızda qaraqalpaq tilinde qanday submorflar bar, olardıń túrleri qanday? – degen sorawlarǵa juwap izledik. Dáslep submorf terminine túsinik berip ótkendi maqul kórdik.

Submorf termini e ki sózden latınsha Sub - tómen , grekshe morphe- forma sózlerinen qáliplesken bolıp, bizińshe «morftan tómen» degen máni ańlatadı. Ayırım morfemanıń sóylewdegi bir kórinisi morf bolsa,

ol túrli sebeplerge baylanıslı tariyxıy rawajlanıwlar barısında ózgerislerge ushırawı , ózine tán bolǵan máni hám xızmetti atqara almawı múmkin, yaǵnıy ayırım morflardıń mánisi hám xızmeti ózgerse, e kinshileri ulıwma morf xızmetin atqara almawı, biraq olar óziniń sırtqı formasın tolıq dárejede saqlawı múmkin. Mánisi hám xızmeti boyınsha morftan tómen, al forması boyınsha morfqa sáykes keletuǵın ayırım sózlediń qurılısında ushırasatuǵın bóleklerdi submorf ataması menen ataw maqsetke muwapıq alınǵan. Qaraqalpaq til biliminde de usı termindi qollanıw durıs dep oylaymız.

1Mirzaqulov T. Grammatika wqitishning lingvistik asoslari. -Toshkent: 1994.B.31-35.

2Smirniсkiy A.I. K voprosu o slove (problema «otdelnosti slova»). -Voprosı teorii i istorii yazıka. - M.:1952.S.192-193.

-95-

Endi qaraqalpaq tilinde qanday submorflar bar ekenine toqtaymız.

1.Qaraqalpaq tilinde ma(me, ba, be, pa, pe) qosımtası hár qıylı xızmet atqaratuǵın omonimlik sıpatqa iye grammatikalıq forma bo-

lıp e saplanadı. Ol feyil tiykarlarınan atlıq jasawshı qosımta xızmetin atqaradı: tartpa, kórgizbe, jarma hám t.b.; bolımlı feyillerge qosılıp olardıń bolımsız túrlerin payda e tetuǵın forma jaspawshı qosımta xızmetin atqaradı: kel-kelme, bar-barma, ayt-aytpa hám t.b.; soraw janapayı xızmetinde qollanıladı: bara ma? kele me? kelip pe? hám t.b.

Al sonshasonshama, bunshabunshama, onshaonshama hám t.b. sózlerde ma forması qanday xızmet atqarıp tur?-degen orınlı soraw payda

boladı. Bul jerde ma formasınıń qanday xızmet atqarıp turǵanın

anıqlaw ushın onıń konteksttegi qollanılıwın qarastırıw kerek.

Salıstırıń: sonsha jerden meni izlep kelipti-sonshama jerden meni

sonshama, bunsha-bunshama, onsha-onshama formaları parallel jumsalıp kiyatır. Demek, ma (me, ba, be, pa, pe) forması bunday sózlerdiń qurılısında óziniń tiykarǵı xızmetin atqara almay, tek submorf boladı.

2. Qaraqalpaq tilinde sı (si) III bet tartım jalǵawı bolıp ol ózi jalǵanǵan atlıq yamasa atlıqlasqan sózdiń bildirgen zatınıń sóylewshi menen tıńlawshıdan basqa betke tiyisli ekenin bildiredi. Máselen, apası, inisi, kitabı hám t.b. Biraq kóbisi, qaysısı sózleriniń qurılısında sı

(si) qosımtası óziniń bul xızmetin atqara almaydı. Mısallar keltireyik: oqıwshılardıń kóbi keldi-oqıwshılardıń kóbisi keldi~ Seniń kitabıń qaysı? – seniń kitabıń qaysısı?

-96-

Bul mısallarda sı (si) formasınıń submorf bolıwına pleonizm qubılısı sebepshi bolǵan. Sebebi kóbi sózindegi ekinshi morfema da tartım jalǵawı hám qaysı sóziniń de túbiri qay bolıp, birdey jalǵawlar bir sózge izbe-iz jalǵanǵan. Bul jaǵday sı (si) formasınıń ózine tán xızmetti atqara almawına sebepshi boladı.

3. Lı (li) qosımtası tiykarınan atawısh sózlerden kelbetlik jasaydı: aqıllı, atlı, janlı hám t.b. Bul qosımta ayırım kelbetliklerge qosılǵanda onıń sózge beretuǵın mánisi shamalı: qızıqlı, zıyanlı, ersili hám t.b. Bulardı gápte keltirip kóreyik: qızıq kitap - qızıqlı kitap;

densawlıqqa zıyan shóp - densawlıqqa zıyanlı shóp, ersi waqıya - ersili waqıya.

Demek, bul mısallarda lı (li) qosımtasınıń kelbetlik sózlerge beretuǵın ayırıqsha máni joq.. Olar bunday sózdiń qurılısında submorf boladı.

4. Qaraqalpaq tilinde ıs (is) qosımtası da omonimlik sıpatqa iye.

Ol sóz jasawshı hámń dáreje qosımtası xızmetin atqaradı: tartıs, jırtıs, aparıs, aytıs hám t.b.

Bul qosımta ayırım atawısh sózlerge qosılǵanda sózdiń mánisine

tásir jasay almaydı. Máselen, máni-mánis, keń-keńis, dóń-dóńis hám t.b. Demek, bunday sózlerdiń qurılısında ıs (is) qosımtası submorf boladı.

5. Qaraqalpaq tilinde usı waqıtqa shekem qospa qosımtalar dep kórse-

Bunnan juwmaq: qospa qosımtalardıń payda bolıwı morfemalardıń tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında ayırım morfemalardıń

1Mirzaqulov T. Grammatika wqitishning lingvistik asoslari. Toshkent, 1994, B.35

-97-

ózgerislerge ushırap, óziniń dáslepki mánilerin joytıp submorfqa

aylanıwınan bolsa kerek. Bul qospa qosımtalardıń payda bolıwınıń bir jolı bolıp tabıladı. Qaraqalpaq tilinde ayırım sózlerdiń

qurılısında bir qatar morfemalardıń turaqlasıp ajıralmaytuǵın

bir túbir morfemaǵa aylanıwı da ushırasadı. Máselen, ayǵabaǵar,

atawısh sózlerge qosılıp, olarǵa sińisip ketiwi detilde málim qubı-

lıslardıń biri. Bulardıń submorflardan ózine tán ózgeshelikleri

bar. Sebebi bular házirgi tilde ajıralmaytuǵın bir túbir morfemaǵa aylanǵan. Al submorflar sóz qurılısında óz aldına morfema sıpa-

tında ajıraladı da, biraq mánisi boyınsha morfema talabına juwap bermeydi. Biz kórip ótken ayırım sózlerdiń qurılısındaǵı bólekler sırtqı forması boyınsha morfemaǵa usaǵanı menen sózdiń qurı-

lısında jańa máni yamasa jańa forma jasay almaydı, sintaksislik

Ol tartım jalǵawı hám atlıq jasawshı qosımta xızmetin atqaradı.

joq. Unamlı sózinde de lı qosımtası una feyiline tikkeley qosıla almaydı hám sonlıqtan olardı baylanıstırıw ushın m qollanılǵan.

-98-

Demek bul sózlerdiń qurılısında baylanıstırıwshılıq xızmet atqa-

ratuǵın submorflar bar.

2. Qospa affiks dep qarastırılıp kiyatırǵan ıńqı (ińqi), ımsıra

(imsire), qosımtalarınıń quramındaǵı ıń (iń), ım(im) qosımtaları da usınday baylanıstırıwshılıq xızmet atqaradı. Máselen, shıǵıńqı, kóterińki, túsińki, kúlimsire, jılamsıra hám t.b. Qaraqalpaq tilin-

de ıń(iń), ım(im) bólekleriniń baylanıstırıwshılıq xızmeti qı(ki), sıra (sire) qosımtalarınıń feyil sózlerge qosılıwında payda bola-

dı. ál olar atawısh sózlerge baylanıstırıwshı bóleklersiz-aq qosıla beredi: túski, keshki, azanǵı, ańqawsıra, jógisire hám t.b.

3. Sonday-aq malı (meli, balı, beli, palı, peli) qosımtalarındaǵı ma (me, ba, be, pa, pe) bólegi de kelbetlik jasawshı lı (li) qosımtası feyil sózlerge tikkeley qosıla almawına baylanıslı olardıń aralıǵında baylanıstırıwshı submorf sıpatında payda bolǵan. Qaraqalpaq tilinde tákirar sózlerdiń jasalıwında da ma (me, ba, be, pa, pe) bólekleri qatnasadı: úyme-úy, kósheme-kóshe, atpa-at hám t.b.

E.AZemskaya submorflardıń usınday xızmetin e sapqa alıp olardıń «interfiks» dep ataǵan.

Solay etip qaraqalpaq tilinde bir qatar affiks morfemalar ayırım sózlerdiń qurılısında submorf boladı. Olar ózlerine tán bolǵan máni hám xızmetten ayırılıp, sózge azı-kem kúsheytiwshilik máni beredi yamasa morfemalardı bir-biri menen baylanıstırıw ushın xızmet etedi.

Endi túbir morfemalar da submorf bola ma?-degen soraw payda bolıwı tábiyiy. Qáliplesken túsinikler boyınsha qısqarǵan tiykarlardı túbir submorflar dep e saplaw múmkin. Sebebi ayırım sózlerdi morfemalarǵa ajıratqanda túbirde qısqarıw júz berip ol tek forması boyınsha morfe-

maǵa usap, al mánisi boyınsha pútkilley ózgerip yamasa ulıwma máni ańlatpaydı. Máselen, qaraqalpaq tilinde qızıl kelbetligine salıstırıw dárejeniń ǵısh, ǵılt qosımtaları qosılǵanda túbirde qısqarıw júz bere-

-99-

di hám ol qızıl formasına iye boladı. Usı qısqarǵan bólek túbir submorf bolıp e saplanadı: qızıl+ǵısh=qızǵısh, qızıl+ǵılt=qızǵılt.

Sarı kelbetligi de salıstırıw dárejeniń joqarı keltirilgen qosımtalardı qosılǵanda ol sar formasına iye boladı.

Juwmaqlap aytqanda, submorflar tilde ayırım sózlerdiń qurılısında ushırasatuǵın bólekler bolıp e saplanadı. Sońǵı dáwirlerde olardı morfonologiya tarawınıń birligi sıpatında qarawshı ilimpazlar da bar. Biraq bul tolıq sheshilmegen, hár qıylı pikirlerdi payda e tip atırǵan temalardıń biri. Aldaǵı waqıtları qaraqalpaq tilindegi submorflardı tereń hám hár tárepleme izertlew zárúr. Ol oqıtıw islerinde de, ilimiy-izertlew jumıslarında da úlken teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye boladı dep oylaymız.

Qaraqalpaq tilindegi morfonemalardı hám olardıń modellerin

úyrenip, tómendegidey juwmaqqa keldik:

1. Morfonema fonemadan joqarı bolǵan formalıq til birligi bolıp esaplanadı. Bir morfema qurılısında qálegen eki fonemanıń almasa bermewi morfonemanı til birligi sıpatında qarawǵa tiykar boladı.

2. Qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalardıń almasıwınıń túrli modelleri ushırasadı. Kópshilik jaǵdayda juwan-jińishke, ashıq-qısıq, erinlik-eziwlik oppoziсiyadaǵı fonemalar almasıwı, máselen, a-á, a-e, ı-i, u-ı hám t.b., sonday-aq úsh fonemanıń almasıwı (a-e-ó, a-ı-i), tórt fonemanıń almasıwı (a-e-ı-i) túbir morfema qurılısında hám affiks variantlarında jumsaladı.

3. Qaraqalpaq tilinde dawıssız fonemalar ishinde p-b-m, d-t-n, d-t, p- b-w, q\k-ǵ\g hám t.b. almasıı ónimli ushırasadı. Sonday-aq d-y, z-y, l-s\sh, j-y, r-z, ń-w dawıssızlarınıń almasıwı da azlap ushırasadı.

4. Metateza morfonologiyalıq qubılıs bolıp, onda fonemalar hám fonemalar qatarı bir morfema qurılısında orın almasadı. Qaraqalpaq ti-

-100-

linde n-l, wh-hw, kp\qp-pk\pq, bg-gb, pr-rp, il-li, ry-yr, yq-qy hám t.b.orın almasadı.

5. Submorflar tilde ayırım sózlerdiń qurılısında ushırasatuǵın bólekler bolıp e saplanadı. Sońǵı dáwirlerde olardı morfonologiya tarawınıń birligi sıpatında qarawshı ilimpazlar da bar. Biraq bul tolıq sheshilmegen, hár qıylı pikirlerdi payda e tip atırǵan temalardıń biri.

Aldaǵı waqıtları qaraqalpaq tilindegi submorflardı tereń hám hár tárepleme izertlew zárúr. Ol oqıtıw islerinde de, ilimiy-izertlew jumıslarında da úlken teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye boladı dep oylaymız.

Qaraqalpaq tilinde bunday morfonologiyalıq qubılıslar ózine tán ózgesheliklerge iye. Olardıń tilde payda bolıwınıń túrli sebepleri bar.

Usı sebeplerdi anıqlaw morfonologiya iliminiń baslı wazıypalarınıń biri. Keleshekte keltirilgen morfonologiyalıq qubılıslardıń hár birin

tereń hám hár tárepleme izertlew kerek. Bul tek morfonologiya ushın e mes, al fonetika, morfologiya, til tariyxı hám t.b. tarawlar ushın da áhmiyetli.

-101-

VI. Sóz shaqaplarında morfonologiyalıq qubılıslar

1. Atlıqlarda hám almasıqlarda morfonologiyalıq qubılıslar

Atlıq hár qanday tildegi eń úlken sóz shaqabı bolıp, ol ózine tán lek-

sika-semantikalıq mánisine, grammatikalıq belgilerine iye boladı. Atlıq sózlerdiń sanı boyınsha kóp bolıwı, birinshiden, olardıń bizdi qorshaǵan dúnyadaǵı zat, qubılıslardıń ulıwma ataması bolıwına baylanıslı, e kinshiden, olardıń túrli sóz jasaw usıllarınıń járdeminde ónimli jasalıwına da baylanıslı. Házirgi qaraqalpaq tilindegi atlıqlar sóz jasaw usıllarınıń barlıq túrleri menen jasaladı. Ásirese

atlıq affiksaсiya usılı menen ónimli jasalıw múmkinshiligine iye. On-

da túbir morfemaǵa yamasa tiykarǵa sóz jasawshı morfemalar qosılıwı arqalı dórendi atlıqlar jasaladı. Bul usıl menen dórendi atlıqlar jasalǵanda ayırım morfemalarda dawıslı yamasa dawıssız fonemanıń túsip qalıp, onıń nol fonema menen almasıwı ushırasadı.

1. Atlıqtıń jasalıwı ushın tiykar bolǵan feyil morfema dawıslı

fonemaǵa tamamlansa, oǵan dawıslıdan baslanǵan sóz jasawshı affiks qosılıp, dórendi atlıq jasalǵanda túbir morfemadaǵı sońǵı dawıslı fo-

nema túsip qalıp, ol nol morfema menen almasadı. Máselen, tara+aq=tar

aq, gúre+ek=gúr ek, keyi+is=key is hám t.b. Bunda a - , e - , i - morfonemaları payda boladı.

2. Qaraqalpaq tilinde ayırım atlıqlardıń jasalıwında dawıslı fo-

nemanıń túsip qalıwı túbir morfemanıń dawıslı fonemaǵa, al affiks morfemanıń dawıslı fonemadan baslanıwı sebepshi bolmaydı. Máselen,

-102-