Qaraqalpaq tilinin mornofologiyasi

lewlerdiń predmeti hám wazıypaları, fonologiya menen morfologiyanıń ózara baylanısı, morfonologiyanıń birligi hám t. b. máseleler e le jetkilikli dárejede anıqlanbadı.1

Qaraqalpaq til biliminde morfonologiya e le arnawlı izertlewdiń obekti bolǵan joq. Biraq bir qatar morfonologiya máseleleri fonetikalıq yamasa morfologiyalıq qubılıslar sıpatında úyrenilgen. Bul jerde V.N.Yarсevanıń morfonologiyanı úyreniwdi fonetistler grammatistlerge taslasa, grammatistler bolsa fonetistlerge qaldırıp keldi, 2 - degen piki-

rin qaraqalpaq til bilimine de qollanıwǵa májbúrmiz. Endi fonetika hám morfologiya tarawları ushın teńdey tiyisli máselelerdi bólip alıp, olardı morfonologiyalıq máseleler sıpatında úyreniw wazıypası tur.

Izertlew jumısınıń aldına ulıwma til bilimindegi hám tyurkologiyadaǵı jetiskenliklerdi esapqa alıp qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardıń tábiyatın, olardıń payda bolıw jolların, basqa tillik qubılıslardan ayırmashılıǵın, qaraqalpaq tili morfonologiyasınıń

predmetin anıqlaw maqset etip qoyıldı. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegidey wazıypalardı sheshiw belgilendi:

-morfonologiya máselelerine arnalǵan ulıwma til bilimindegi hám tyurkologiyadaǵı miynetlerge sholıw jasaw;

-morfonologiyanıń til bilimindegi ornın hám onıń til biliminiń

basqa tarawları menen baylanısın anıqlaw;

-qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardıń ózgesheligin anıqlap, olardı sistemalastırıw;

-morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisin úyreniw;

-morfonologiyalıq qubılıslar menen singarmonizm nızamı ara-

sındaǵı baylanıstı qarastırıw;

1Sadıkov T.Teoreticheskie osnovı kırgızskoy fonologii i morfonologii. ADD.- Almatı:1995.S.3.

2Yarсeva V.N. Sopostavitelnıy analiz strukturı slova v sovremennıx germanskix yazıkax. –Problemı morfologicheskogo stroya germanskix yazıkov. –M.: AN SSSR. 1963. S.10.

-4-

-qaraqalpaq tilindegi dawıslı morfonemalar modellerin anıqlaw;

-qaraqalpaq tilindegi dawıssız morfonemalar modellerin anıqlaw;

-morfemalar birigiwinde payda bolatuǵın morfonologiyalıq qubılıslardı sóz shaqapları boyınsha úyreniw.

Jumısta qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslar arnawlı ilimiy-izertlewdiń obektine aylanıp otır. Onda túbir hám affiks morfemalardıń dúzilisi, fonemalardıń distribuсiyası, hár tárepleme izertlendi. Morfemalarda bir-biri menen almasatuǵın fonemalardı hám fonemalar kompleksin morfonema dep ataw zárúrligi, onıń sebepleri hám tiykarları anıqlandı. Atlıq, almasıq, kelbetlik, sanlıq, ráwish, feyil, kómekshi sózlerdiń, olardıń grammatikalıq formalarınıń jasalıwında payda bolatuǵın morfonologiyalıq qubılıslarǵa sıpatlama berildi.

Izertlewdiń teoriyalıq juwmaqlarınan qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisindegi, buwın qurılısındaǵı, sóz jasaw hám sóz ózgertiw sistemasındaǵı búgingi kúnge shekem hár qıylı pikirlerdi payda etip júrgen bir qatar seslik qubılıslarǵa juwap tabıw múmkin. Jumıs ámeliy jaqtan oǵada úlken áhmiyetke iye. Onıń juwmaqları qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydaların tolıqtırıwda, olardı qayta qarap shıǵıwda úlken áhmiyetke iye. Qaraqalpaq tiliniń etimologiyalıq sózliklerin, sonday-aq morfemalar sózligin dúziwde izertlew jumısınıń juwmaqları payda keltiriwi sózsiz. Házirgi waqıtta ayırım tiller boyınsha jazılıp atırǵan grammatikalarda, sabaqlıqlarda morfonologiya til biliminiń bir tarawı sıpatında berilip atır. Qaraqalpaq tili boyınsha jazılatuǵın sabaqlıqlarǵa, grammatikalarǵa ol ayrıqsha taraw sıpatında kirgiziliwi kerek. Bunday iste monografiyalıq izertlewdiń áhmiyeti jáne de arta túsedi.

Izertlew jumısınıń teoriyalıq bazasın til bilimindegi sońǵı jańalıqlar, belgili tilshi-ilimpazlar I.A.Boduen de Kurtene, Ferdinand

de Sossyur, N.S.Trubeсkoy, L.V.Sherba, L.R.Zinder, Yu.S.Maslov, S.E.Malov, E.D.Polivanov, A.N.Kononov, N.K.Dmitriev, E.V.Sevortyan,

-5-

N.A.Baskakov, A.M.Sherbak, A.A.Reformatskiy, rus til biliminde L.V.Bondarko, L.A.Verbiсkaya, M.V.Gordina, V.V.Lopatin, V.B.Kasevich, N.E.Ilina, E.S.Kubryakova, Yu.G.Pankraс, ózbek til biliminde A.Ǵulamov, A.Hojiev, H.Nematov, E.Tojiev, F. Abdullaev, T.Mirzaqulov, A.Abduazizov, A.Maxmudov, N.Avazbaev, M.Jusupov, qazaq til biliminde K.Axanov, M.Tomanov, A.Ayǵabılov, A.Júnisbekov, B.Qaliev, M.Raymbekova, qırǵız til biliminde T.Axmatov, T.Sadıqov, J.Sıdıqov, túrkmen til biliminde S.Kurenov, A.Nurmuxamedov, A.Mollaev, B.Veyisov, qaraqalpaq til biliminde D.Nasırov, K.Ubaydullaev, H.Hamidov, A.Dáwletov, O.Dospanov, A.Bekbergenov, Sh.Abdinazimov hám t. b. miynetleri xızmet etti.

Avtor monografiyanı redaktorlap, óziniń biybaha másláhátlerin bergeni ushın belgili ilimpaz akademik A. Dáwletovqa, miynetke unamlı pikirlerin bildirgeni ushın filologiya ilimleriniń doktorı, professor O.

Dospanovqa hám filologiya ilimleriniń doktorı M.Dáwletovqa sheksiz minnetdarshılıq bildiredi.

-6-

I. Morfonologiyanıń izertleniwi

1. Morfonologiyanıń ulıwma hám rus til biliminde izertleniwi

Túrkiy tiller, sonıń ishinde qaraqalpaq tili de agglyutinativ tiller toparına kiredi. Agglyutinativ tillerde morfemalar bir-birine qosılǵanda, birikkende olarda ayrıqsha seslik ózgerisler bolmaytuǵını, bul olarǵa tán bolǵan belgilerdiń biri sıpatında til biliminde qabıl etilgen. Biraq bul belgi agglyutinativ tillerdi, sonıń ishinde túrkiy tillerdi flektiv tillerge tereń salıstırıwdan payda bolǵan juwmaq. Chuvash tili morfonologiyası boyınsha izertlew júrgizgen I.P.Pavlov til biliminde qabıl e tilgen túrkiy tillerde morfemalar bir-birine qosılǵanda ózleriniń fonetikalıq dúzilisin saqlap qalatuǵını haqqındaǵı pikirge

tek ǵana ayırım jaǵdayda (chastichno) qosılıwǵa bolatuǵının, biraq morfemalardaǵı irgeles fonemalar bir tipke kiretuǵın bolsa, onda fonemalardıń almasıwı, qosılǵan morfemalar arasında jańa fonemalar qoyılıwı yamasa dóretiwshi tiykardıń qısqarıwı hám t.b. seslik ózgerisler payda bolıwı múmkin ekenin ayrıqsha atap kórsetedi hám oǵan dálilli mısallar keltiredi.1

Haqıyqatında da, qaraqalpaq tilinde morfemalar qurılısında tariyxıy rawajlanıwlar barısında payda bolǵan fonemalar almasıwınan basqa túbir morfemalarǵa affiks morfemalar qosılǵanda singarmonizm nızamına baylanıslı kelip shıǵatuǵın fonetikalıq ózgerisler menen bir qatarda fonetikalıq sebepler menen túsindiriw qıyın ózgerisler de payda

boladı. Máselen, samal hám shamal, gelle hám kelle hám t.b. sózlerdegi s-sh, g-k sáykesligi; dos sózine tartım affiksi jalǵanǵanda affiks morfema quramında t fonemasınıń payda bolıwı; murın, qarın hám t.b. sózlerge

1 Pavlov I.P. Kratkiy ocherk morfonologii sovremennogo chuvashskogo yazıka. // Sb.nauch.tr. Chuvashskiy yazık, literatura i folklor. –Cheboksarı: 1974. S.3.

-7-

tartım affiksi jalǵanǵanda túbir morfemadaǵı qısıq dawıslılardıń

túsip qalıwı, al sonday seslik dúziliske iye ayırım sózlerge, máselen, julın, kelin hám t.b. sózlerge tartım affiksi jalǵanǵanda túbir morfemadaǵı qısıq dawıslılardıń túsip qalmawı; ayırım atlıqlar, almasıqlar seplengende affiks morfema quramında n fonemasınıń payda bolıwı, máselen, atası+da=atasında, usı+da=usında, bul+da=bunda hám t.b. Bulardan basqa qaraqalpaq tilinde sóz jasalıw proсesinde de morfemalarda hár qıylı fonetikalıq ózgerisler payda boladı. Máselen, dawıslı fonemaǵa tamamlanǵan túbir morfemalarǵa dawıslı fonemadan baslanatuǵın

sóz jasawshı yamasa forma jasawshı affiks morfemalar, bolmasa e kinshi bir túbir morfemalar qosılǵanda qabatlasqan e ki dawıslınıń birewi túsip qaladı yamasa olardıń aralarına dawıssız fonema kelip qosıladı:

jıla + ıq = jılawıq, dırılda + ıq = dırıldawıq, aǵa + ini = aǵayin hám t.b. Ayırım túbir morfemalarǵa affiks morfemalar qosılǵanda

Demek, túrkiy tillerde de morfemalar birikkende, dizbekleskende, juplasqanda, túbir morfemalarǵa affiks morfemalar qosılǵanda singarmoniyalıq ózgerislerden basqa da qubılıslar payda boladı. Bunday ózgerisler túrkiy tillerde jaqın waqıtlarǵa shekem fonetika hám morfologiya tarawlarında úyrenilip keldi. Biraq olar bul tarawlarda ulıwma kólemde aytılıp, ózgerislerdiń tábiyatı tolıq ashıp berilmedi. Qaraqalpaq til biliminde fonetikaǵa baylanıslı miynetlerde1 sózlerdegi seslik ózgerisler poziсiyalıq hám spontanlıq seslik ózgerisler dep bólinip, poziсiyalıq ózgerislerge fonetikalıq jaǵdaylardan ǵárezli, al spontanlıq ózgerislerge fonetikalıq jaǵdaylardan ǵárezsiz payda bolatuǵın ózgerisler

1 Dáwletov A. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika. – Nókis: Bilim. 1999. B.229-230.

-8-

kirgizildi. Qaraqalpaq tiliniń morfologiyasına baylanıslı miynetlerde1 túbir morfemalarǵa affiks morfemalar qosılǵanda túbirde bolatuǵın ayırım ózgerisler ulıwma kólemde aytılıp ótilgen.

Morfemalarda ushırasatuǵın bunday ózgerisler túrkiy tillerdiń ayırımlarında 70-jıllardıń ortalarınan baslap morfonologiyalıq izertlewler sıpatında payda bola basladı. Búgingi kúnge shekem túrkiy tiller morfonologiyasına arnalǵan bir qansha maqalalar, monografiyalar, dissertaсiyalıq jumıslar jazıldı. Biraq soǵan qaramastan morfonologiyanıń izertlew obektleri, birligi, morfonologiyalıq qubılıslardıń tábi-

yatı, morfonologiyanıń til bilimindegi ornı hám t.b. boyınsha kópshilik tárepinen maqullanǵan anıq, dál sheshimler qabıl etilmedi.

N.S.Trubeсkoydıń pikirinshe, morfonologiya degende fonologiyalıq qurallardıń morfologiyalıq qollanılıwın izertlewdi túsiniw kerek. Morfonologiya morfologiya hám fonologiyanı baylanıstırıwshı taraw sıpatında qálegen tildiń grammatikasında belgili orındı iyelewi zárúr.

Tek morfologiyaǵa iye e mes tiller ǵana morfonologiyaǵa iye bolmawı múmkin.2 Haqıyqatında da, til birlikleri bir-biri menen tıǵız bayla-

nısqa iye bir pútin sistema bolǵanlıqtan, sistema elementleri, sonıń ishinde morfema menen fonemalar bir-biri menen bekkem baylanısqa iye boladı. Usıǵan sáykes bul birliklerdi izertleytuǵın til bilimi tarawla-

rı da bir-biri menen baylanıspawı múmkin emes. Morfonologiya - fonologiya hám morfologiyanı bir-birine baylanıstırıp, morfemalardaǵı morfemalardıń bir-birine qosılıwında, birigiwinde e ki yamasa fonemalar qatarınıń almasıwın izertleytuǵın til biliminiń eń jas tarawı.

1 Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya. –Nókis: Qaraqalpaqstan. 1981; Házirgi qaraqalpaq

ádebiy tiliniń grammatikası. Sóz jasalıw hám morfologiya. –Nókis: Bilim. 1994.

2 Trubeсkoy N.S. Nekotorıe soobrajeniya otnositelno morfonologii. –V kn.: Prajskiy lingvisticheskiy krujok. –M.: AN SSSR. 1967. S.115.

-9-

Qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardı úyreniwge kirispesten aldın morfonologiya boyınsha jazılǵan ilimiy ádebiyatlarǵa sholıw jasaw talap etiledi.

Hár qanday zattıń, qubılıstıń payda bolıwı hám rawajlanıw tariyxı bar. Sol sıyaqlı til biliminde de tillik qubılıslardıń ilimpazlar tárepinen anıqlanıp, dáwirler dawamında úyreniliw, izertleniw tariyxı boladı. Tillik qubılıslardıń usınday payda bolıw, rawajlanıw,

úyreniliw tariyxın bilmey turıp, onıń búgingi jaǵdayın biliw, olar haqqında teoriyalıq juwmaqlar jasaw múmkin e mes. Sonlıqtan monografiyada morfonologiyaǵa baylanıslı jazılǵan ilimiy ádebiyatlar menen tereń tanısıw maqset etip qoyıldı.

Hesh bir ilim birden payda bolmaydı. Morfonologiya da sol sıyaqlı. Morfonologiya máseleleri sóz etilgen ayırım lingvistikalıq ádebiyatlarda házirgi til bilimi kóz-qarasınan morfonologiyanıń izertlew obektine kiretuǵın bir qatar máseleler e rte waqıtlarda jazılǵan miynetlerde úyrenilgeni kórsetiledi.1

Házirgi til biliminde morfonologiya iliminiń dáslepki irge tasın qalawshı I.A.Boduen de Kurtene dep e saplanadı. Ol XIX ásirdiń 70jıllarınıń ortalarında seslik almasıwlardı e ki túrge bóledi: 1) basqa seslerdiń tásirine baylanıssız seslik almasıwlar; 2) basqa seslerdiń tásirine baylanıslı seslik almasıwlar. 2 Soń bul boyınsha izertlewlerin

taǵı da dawam e ttire otırıp 1895-jılı jazǵan «Opıt teorii foneticheskix alternaсii» degen miynetinde seslik almasıwlardı tómendegidey

túrlerge bóledi: neofonetikalıq alternaсiya yamasa divergenсiya hám neofonetikalıq e mes yamasa paleofonetikalıq alternaсiya. 3 Bunda ilimpazdıń seslik almasıwlardı dáslepki bóliwinde seslerdiń óz ara fonetika-

lıq tásirin, al sońǵı bóliwinde olardıń rawajlanıw tariyxın e sapqa

1Mirzaqulov T. Grammatika wqitishning lingvistik asoslari. –Toshkent: Wqituvchi. 1994. B.41.

2Boduen de Kurtene I.A. Izbrannıe trudı po obshemu yazıkoznaniyu. T.I. –M.: AN SSSR. 1963. S.83.

-10-

alǵanın kóremiz. Biraq I.A.Boduen de Kurtene seslerdiń almasıwınıń qaysısınıń fonetikaǵa yamasa morfonologiyaǵa tiyisli ekenin kórsetpedi.

Ol ulıwma morfonologiya terminin qollanbadı. Solay da onıń seslerdiń almasıwı haqqında pikirleri morfonologiya iliminiń payda bolıwına kúshli tásir e tti. Basqa seslerdiń tásirine baylanıssız, neofonetikalıq emes seslik almasıwlardı psixofonetikalıq alternaсiya dep atadı. Bul, demek, onıń seslik almasıwlardıń bul túrin morfologiyaǵa tiyisli dep kórsetiwi bolıp esaplanadı.

I.A.Boduen de Kurteneniń seslerdiń almasıwları haqqındaǵı pikir-

leri óziniń shákirti L.V.Sherba tárepinen rawajlandırıldı. Ol ustazınıń neofonetikalıq alternaсiya yamasa divergenсiya haqqında pikirlerine qosıla otırıp «... meniń fonema reńkleri haqqındaǵı túsiniklerim Boduenniń divergentler haqqındaǵı túsiniklerine sáykes keledi. Fonema

reńkleri olardı aytqanda payda boladı hám olar fonemaǵa sáykes kelmeydi», 1 -dep jazadı.

Seslerdiń almasıwı haqqındaǵı I.A.Boduen de Kurteneniń hám

L.V.Sherbanıń pikirlerine súyene otırıp N.S.Trubeсkoy morfonologiya ilimine2 tiykar saldı. Morfonologiya termini, onıń izertlew obektleri

menen maqset hám wazıypaları da N.S.Trubeсkoydıń ózi tárepinen qollanıldı hám belgilep berildi. Onıń kórsetiwinshe, morfonologiya morfolo-

N.S.Trubeсkoy morfonologiyanıń teoriyasın islep shıqtı. Bul teoriya

úsh bólimnen ibarat: 1) morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisi haqqındaǵı teoriya; 2) morfemalardıń birigiwinde payda bolatuǵın kom-

3 Sonda ........ B.273.

1Sherba L.V. Russkie glasnıe v kachestvennom i kolichestvenom otnoshenii. –L.: Nauka.1983. S.19.

2Trubetzkou N.S. Sur La «Morphonologie» – Traveaux due Cercele Linguistigue de Prague, vo1. 1,1929; Gedanken über Morphonologie - TCLP, Vol. IV, 1931; Nekotorıe soobrajeniya otnositelno mor-

fonologii. – V kn: Prajskiy lingvisticheskiy krujok. –M.: AN SSSR. 1967. S.115-119. N.S. Nekotorıe soobrajeniya otnositelno morfonologii. S.115.

-11-

binatorlıq seslik ózgerisler teoriyası; 3) morfologiyalıq funkсiya atqaratuǵın seslerdiń almasıw teoriyası1.

Hár bir tildiń morfemaları ózine tán fonologiyalıq ózgesheliklerine iye. Sonlıqtan morfonologiya boyınsha jazılǵan miynetlerde morfo-

nologiyanıń tiykarǵı máseleleriniń biri sıpatında morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisi úyrenilgen. Ekinshi teoriya, N.S.Trubeсkoydıń piki-

sha morfologiyalıq funkсiya atqaratuǵın seslerdiń almasıwı rus til biliminde de, tyurkologiyada da morfonologiyaǵa kiretuǵını kópshilik ilimpazlar tárepinen maqullandı.

N.S.Trubeсkoydıń morfonologiyaǵa qosqan taǵı bir jańalıǵı morfonema haqqındaǵı teoriyası bolıp e saplanadı. Morfonema terminin lingvistika ilimine e ń birinshi kirgizgen polyak ilimpazı G.Ulashin bolıp esaplanadı. Ol bılay jazadı: «...ses termini tábiyat seslerin ańlatadı; fonema termini sóylew seslerin ańlatadı; morfonema termini bolsa máni ayırıwshılıq xızmet atqaratuǵın sóylew seslerin ańlatadı».2 Bul, álbet-

1Sonda … B.115.

2 Ulaszyn H. Laut, Phonema, Morphonema. – Traeaux due Cercele linguistigue de prague, 1931, t.4.S.58.

-12-