Kenesbay Raxmanov - Ayraliq qosigi povest
.pdf31
Eńirep jiberippen. Ne bolǵanımdı bilmeymen. Bir waqıtları Artıqbaydıń dawısın
esittim.
-Sizdi húrmetleytuǵın edik, joldas Jálimbetov. Biraq búgin sizge túsinbey turmız. Jamalovtıń ne gúnası bar? Siziń ne ushın Yusupovanı qorǵashalap júrgenińizdi bilemiz.
-Otır, bala ! - Jálımbetov oǵan jekirindi.
-Otırıp bolǵanım endi! Joldaslar, mınaw jıynalıstı sıylaw kerek edi. Biraq, Jálımbetovtıń tánha óz paydası ushın ótkerip atırǵanı sebepli haǵınan jarılıp, sıyıspaytuǵın áńgimelerdi de aytıp jiberer bolsam, keshirgeysizler. Jálimbetovtıń
Yusupovaǵa ashıq ekenin bilesizlerme? Bul adam hayalın taslap sol qızdı almaqshı. Sonlıqtan «Jamalov nedirá Altınay menen sóylesip júr» degen guman menen Jamalovtı joq etpekshi. «Gúman iymannan ayıradı», Joldas Jálimbetov…
- Sen, húrmetli Amanov, - dedi Jálimbetov salqın qanlılıq penen, - Jamalov
penen bir jerde turǵan soń arına shawıp atırsań. Teginde sizler bir sazdıń bózi ekensiz!
- Awa, - dedi Artıqbay órshelene túsip, - Bizler bir sazdıń bózimiz! Ulıwma sovat jasları bir sazdıń bózi ! Olar tuwrılıqtı, ádillikti súyedi! Olar nasaq sózlerdiń dushpanı, olar jańalıqqa umıtıladı, olar adamlardıń kewline shadlıq quyıwǵa talpınadı! Aldınan sizdey bógette tap boladı, biraq sizdey bóget jaslıq arnasınıń aǵısına tótepki bere almaydı. Qurbaniyaz dostım, basıńdı iyme, eńseńdi kóter! Júr kettik, bizler ádilliktiń jeńisi menen qosılıp birge kelemiz!!
Artıqbay usını ayttı da, meniń qasıma juwrıp kelip qolımnan esikke qaray súyredi. Bizler jıyınnan quwılǵan tuwısqanlarday tirteklesip sırtqa, ǵaybana soqpaqlarǵa keteberdik…
6
32
Aradan úsh kún ótkende Altınaydıń awılına aylanıp bardım. Arna jaǵasında meni Altınaydıń qosıǵı emes, qamıslardıń uwayımlı shayqatılıwları, telegraf baǵanalarınıń uzaq ótmishlerdi esletip sherli dıńıldawları, boyanlıqlardıń dármansız japırılıp, suwlardıń hásiret penen bulqınıp aǵıwları kútip aldı. Men payapıldan óte bergenimde qaraqalpaqlardıń eń awır músiybetiniń jan túrshiktirerlik ashshı dawısın esittim. Bul qurıp ketkir dawıs maǵan dálme - dál Altınaydıń úyinen esitilip turdı. Bul dawıs júregimniń párshe - párshesin shıǵarıp, gewdemnen julıp áketti. Kóz aldım tuńǵıyıq gúngirtlikke aylanıp, endi bir qádem atsam jardan qulap ketetuǵındayman. Ayaqlarım qaltırap, ókpem awzıma tıǵıldı. Bálkim, jer astın–ústin bolip ketken de bunday wayranım shıqpas edi. Ne túrli jaman oylar soqpaǵıma túsip, túlkidey jorǵalaydı. Payapılǵa qaray kiyatırǵan balaǵa kózim tústi. O, tilim barmaydı, sorawǵa qorqaman! Soray almayman…
Ol tusıma jaqınlawdan juwırıp kelip, qos qollap sálem berdi de:
-Sen Dáwirxan aǵa emeseńbe? - dedi. Keyin basın shayqadı, - Áy, yaǵa, ol sennen kelterek edi.
-Ol kim? –dedim urqanatım ushın.
-Olma? - dep bala oylanıp qaldı. - Ol bar - ǵoy…Aytpayman! Sen ne, namazǵa
kiyatırǵan bolsań, dawıs shıǵarıwǵa uyalıp usı jerde tursańba? Háy, óziń de bir
ınjıq jigit ekenseń!
Bala qolın bir siltep júre basladı. Men onıń izinen juwırdım. - Inim, - dedim sıbırlanıp, - Kim?. . .
-Ne kim?
-Kim qaytıs bolǵan?
-Ele esitpedińbe? Sonda qayaqtan kiyatırsań?
-Qaladan.
33
-Qaladan? Kimniń úyine?
-Altınaydıń…
-Altınaydıń? Ol házir adam tanıytuǵın halda emes. Biyshara, kesheden berli jılaw… - dep bala úlken adamlarday gúrsinip qoydı, - Erlan aga keshe…
Xalıq dástúrine boysınıp, úyine jaqınlawdan dawıs shıǵarıp bardım. Altınay meni kórdi, men Altınaydı…Onıń shırayı «besqonaq»taǵı qıraw shalǵan gúldey solǵın hám janǵa batarlıqtay qayǵılı edi. Ol meni qushaqlap jıladı, ıssı kóz jası tamǵan jerlerim kúyip atırǵanday…men qaydı ekenimdi birotala umıtıp kettim de, Altınaydı bawırıma qısıp ókirip jıladım. Ájaǵam Jumaniyazdan qaralı xat kelgende de búytip jılamaǵan shıǵarman. Bilmeymen, ne sebep ekenin, kózlerimnen jas tamshıları zıtqıy berdi…
Hár saparı azanda qaytpaqshı bolıp jolǵa shıqsam:
- Erteń ketersiz, - dep Altınay jibermey aq qoydı. Kewil aytıp keliwshiler de siyreksigen edi. Bul turmıstıń talay girdikarın bir iyinlep atqarıp, ómir teńizindegi hásiret senleriniń arasınan júriwge úyrenisip ketken kempir, qaytadan belin bekkem buwıp, tirishiliktiń ǵalma - ǵalına túsip ketti. Geyde oshaq basında
óli tınıshlıq qalǵıǵanda tezirek bul jerden ketkim keledi. Keteyin desem, olardı elsiz - jaysız qańıraǵan jekke atawda qaldırıp baratırǵanday, ayayman.
Bir kúni Altınay ekewmiz awlaq qaldıq. Men sońǵı jıynalısta bolǵan
áńgimelerdi, Artıqbay menen birge instituttı tárk etkenimizde aytıp berdim.
-Bári meniń kesirimnen, - dedi Altınay taǵı qapalanıp, - Eger men bolmaǵanımda sizler hálekshilikke túspegen bolar edińiz.
-Joq, olay emes, Altınay! Gúnákár tek ǵana - men!
Altınay úndemey qaldı. Soń az - maz oylandı da, sırları óship, sının joǵaltqan arshasın asha basladı. Ol arshasınan bir qaǵazlardı shıǵarıp, ortaǵa tasladı. Onıń ishinde áskeriy formadaǵı bir jigittiń súwreti bar eken. Súwrettegi
34
jigit qalıń qasların toplańqırap, álle bir tatlı oydıń shadlıǵında kúlip turǵan edi. Súwrettiń tómenine: «Kózlerim jolıńda, kelermekenseń?» dep Altınay jazıptı. Ayralıq qosıǵınıń iyesin tapqanday boldım. Sol minutlarda Altınay qosıǵın aytıp atırǵanday, al súwrettegi jigit bul dúnyanı umıtıp, barlıq ıqlası menen sol qosıqtı ház etip tıńlap atırǵanday boldı. Mine, qosıq háwijine kóterildi, bul reet ol ǵayıp bolǵan kózlerdi saǵınǵan ayralıq joqlawınday emes, al say boylarında tábiyattıń múláyım gúllerin terip, qol uslasıp shabısıp júrgen ármansız eki jastıń qosıǵınday bolıp janladı. Qıyalımda qosıq tawsılmas dástanǵa aylandı: men onıń sazası astında Altınaydıń dáslepki muxabatınıń baǵıw - bostanına sapar áyledim…
…Dáwirxan ekewmiz bir mektepte oqıdıq. Ol menen bir klass joqarı edi. Bizlerdi mektepke aparatuǵın jalǵız arba jol hár kúni azanda ekewimizdi tabıstıratuǵın edi. Ol mekteptegi diywalıy gazetalardı shıǵardı, onıń qosıqların hámmemiz súyip oqıytuǵın edik. Bir saparı jolda kiyatırıp:
- Altın! - dedi meni bir nársege tańlandırǵısı kelgendey, - Bir gáp atsam,
ókpelemeyseńbe?
-Ne gáp ózi?
-Men jaqında uzaq jaqlarǵa ketpekshimen.
-Onıń nesine ókpeleymen?
Ol birtúrli bolıp ketti. Qaytıp hesh nárse demedi. Bizler ayrılısıp kettik. Urıs jılınıń birinshi gúzegi. Awıldaǵı iri baslı jigitlerdiń gúlláni ot penen oqtıń arasına atlanadı. Bizler bir mezgil oqıp, bir mezgil kolxozdıń jumısına qatnaymız. Meniń
ákem de urısqa ketti. Sol kúni jatarǵa shekem arpa oraqqa barıp, Dáwirxannıń baǵana gápin oylaw menen júrdim. Ol qayda ketpekshi eken? Urısqama? Joq, joq!
«Onıń nesine ókpeleymen» dedim - aw, bul gápti aytpawım kerek eken. Nege olay dedim? Eger ol ketse, mektepke jalǵız qatnayman. Onıń qosıqların, kúldirgi gáplerin esite almayman. Shınında da doslasıp, oǵan bawır basıp ketken ekenmen.
35
Sol kúnnen baslap Dáwirxandı úzliksiz oylaytuǵın bálege ushıradım. Burın
ózim sezbey júr ekenmen: ol meniń júregime jaqın adam eken, ol meniń qızıqlı balalıǵım eken, ol meniń tuńǵısh ǵumshalaran baylap atırǵan jaslıǵım eken. Onnan ayrılıw…
Dáwirxan erteńine kitabımnıń arasına buklengen qaǵaz salıp jiberipti. Men onı kózlerim talǵansha aqıdım. Hár sapar oqıǵanımda ondaǵı sózler jańarıp esitilgendey, júregimdi qıtıqlaǵan biytanıs sezimlerdiń láázetinde balqıytuǵın edim:
«Ármanım ALTÍNAY!
Eki awız sóz aytıwǵa izajat ber! Bul sózler meniń jaslıq ármanımnıń gúli, oǵan máńgilik báhár kerek, báhárim, Altınay, seniń ózińseń!
Men kózimdi ashsam –seni kóremen, kózim jumılsa da sen kórineseń. Esip turǵan gezinde samallar seniń atıńdı aytıp gúwleser, aspan
áleminde ılaqqan bultlar seni izlewge shaqırar. Júregim senikime, ya
ózimdikime, bilmeymen. Ózimdiki desem, ol mudamı sen jóninde oylaydı, tolǵaydı, ármanlaydı. Seniki desem, ol mende júr. Eger arzır bolsa, júregim senniki bolǵay - dá!
Tań shuǵlası sálam bergen ay júziniń aldında álemdi umıtaman, perishtem! Móldir kózleriń kóp ishinen meni kórip, tek ǵana meni kóriw ushın jaratılsa eken deymen…»
Men xattı kókiregime basaman. Sonda dúrsildep turǵan kókiregimniń ústinde aq qaǵaz tıpırshılap turadı, sol tıpırshılap turǵan xat emes, oyanǵan birinshi muxabbat eken…
Dáwirxannıń kóp qosıqları gazetalarda basılıp, awıl adamları onnan shayır shıǵatuǵınına gúmanlanbaytuǵın edi. Ol urısqa qaáhárlengen kóp qosıqlar jazdı, sol qosıqlarınıń bir háribin de túsirmey bizler klasımız boyınsha yadlap alıp, basımız quralǵan jerde aytıp júretuǵın edik.
36
Dáwirxannıń ákesi de kútá qatıqulaq adam, merekelerde onıń aytqan rawayatları bir janǵa ada bolmaydı. Anası da balasınıń shayırlıqqa talaplanıp júrgeninen tóbesi kókke jetkendey quwanatuǵın edi. Ele jas bolsam da, túbinde sol úyge kelin bolıp túsetuǵınımdı oylasam, ózimde burın bolmaǵan bir quwanısh háwiri tula - bedenimdi qızdıratuǵın edi.
Dáwirxan kútpegende joǵalıp qaldı. Mektepke kewilsiz barıp qaytaman. Jollarda meni kúldiretuǵın, oylandıratuǵın, geyde bultıytatuǵın adamım kórinbedi. Mektepte de joq. Onı bunshalıq saǵınman, sergizdan bolıp joqlayman dep heshqashanda oylamaǵan edim.
Bir kúni túske taman, sabaqlar piteyin dep turǵanda mektepte jıynalıs bolatuǵını eskertildi. Joqarı klaslardıń oqıwshıların bir úlkenirek jayǵa toplap, mektep direktorı jıynalıstı ashtı. Qarasam, muǵállimlerdiń qatarında Dáwirxan da otır. Kózlerime isengim kelmeydi. Shashın tıqırlatıp aldırıptı. Ol tap kórispegen
úsh kúnim ishinde pútkilley ózgerip ketipti!
- Húrmetli oqıwshılar! - dedi mektep direktorı solǵınlaw sóylep, -
Ózlerińizge málim, 3 - 4 aydan berli fashist basqınshıları biziń ana topıraǵımızda azatlıq perzenti bolǵan biziń xalıqımızdıń biygúná qanların tógip atır. Biraq partiya baslaǵan sovet xalqı dushpanǵa jeńislik bermew ushın barlıq ǵayratı menen, barlıq ar - namısı menen jawızlarǵa soqqı bermekte. Urısqa bizińde aǵalarımız, inilerimiz, dos - yaranlarımız, balalarımız atlandı hám atlanıp atır. Olardıń frontaǵı qaharmanlıqları tuwralı quwanıshlı xabarlar kelip tur. Eger jaw moynın tartpasa erteń sizler de atlansızlar! Biz qáytsek te ullı Ӯatanımızdı gitlershilerdiń qanlı pánjesinen qorǵap qalıwımız kerek! Joldaslar, biziń mekteptiń oqıwshısı, jas shayır Ahmetov Dáwirxan óz tilegi menen askerlikke baratır…
Kózimniń aldı gúńgirtlesip ketti. Otırǵan jerimde hawa jetispegendey, terlep baratırman. Sup - suwıq ter. Endi hesh kimniń gápin tıńlaǵım kelmedi. Jıynalıs tezirek tarqasa eken deymen.
37
Jıynalıstan shıǵıwdan aldı–artıma qarmay tuwra úyge tarttım. Hesh adamǵa qosılǵım kelmeydi. Jolda kiyatırıp ózimdi tuta almay jılap jiberippen. Kewilimdi zeldey etken debdiwden birnáwiye qutılarman degen dáme menen úyge kelgenshe jılaǵım kele berdi…
Sol kúni aqsham bizler úyden jıraqtaǵı bir túp aq taldıń astında ushırastıq.
- Ar - namısım shıdatpadı, jasım jetpeydi eken, awıl bardım…
- dedi Dáwirxan mennen keshirim soraǵanday, - Bir keńeske jalınıp - jalpayıp tuwırlatıp voenkomatqa
Ol kóp nárselerdi ayttı. Birewi de qulaǵıma kirmedi. Tek onnan ayrılıp qalatuǵınım janımdı azaplar edi. Bir waqta ol meni birinshi ret qushaǵına qıstı hám burın esitip kórmegen jaǵımlı dawıs penen:
- Altınayım! - dedi. Uyqıdaǵı tún, zińireygen tallar, juldız tolı aspan, bári, bári sol máhálde: «Altınayım, Altınayım!!»dep atırǵanday edi. Onıń mına gápleri qulaǵımnıń túbinde ele jańǵıradı:
- Eger pútkil dúnya meniki bolsa, onı sen ushın almastırar edim, Altınay! Eger men quyash bolsam , seni kóriw ushın batpas edim, Altınay! Altınay, Altınayım meniń!!!
Ol meni pútkilley eritip jiberdi, jańa ıǵbal báháriniń sáwir samalları menen balqıp kettim. Dáwirxan meniń kózime teńi - tayı joq yar bolıp kórindi. Men onı
ózimniń qız bolıp jaratılǵanıma shúkirlik etip súydim, men onı tirishiliktiń haqqına súydim…
Sol aqshamı Dáwirxan, ekewmiz astında ushırasqan talǵa shaqqısı menen atlarımızdı oyıp jazıp:
- Usı háripler gónermey aq qaytıp kelemen: - degen edi.
Sonnan berli awılda bolsam, men hár kúni kelip sol háriplerge wńilemen, biraq olar dene jarasınday álleqashan pitip ketken edi, al júregimdegi muxabbat jarası ele
38
jazılar emes. Ol keletuǵınday. Jay waq bir waq kelip, sol taldıń asında bayaǵı jazǵan háriplerin tappay:
- Oxo, Altınay! Men seni aldap kóp kúttirip qoyıppan - aw! - dep meni qushaǵına qısıp, baxıtlı túrde kúletuǵınday kórinedi de turadı.
Dáwirxan keterde barlıq jazǵan qosıqların maǵan berip, kupıya saqlaudı
ótinish etti. Ele arshaǵa salıp qoyıppan. Onnan eki reet aq xat aldım. Soń ya xat, ya xabar joq: tır - tım.
Jıllar ótti… Jıllar óter, biraq meniń muxabbatım tek bir adamǵa arnalǵan. Jalǵızlıqta nala shegip, sarı - uwayımǵa túsken waqlarımda ayralıq qosıǵım meni jubatadı. Kelerme eken deymen uyqısız túnlerde, kel dep jalınaman atqan tańlarımda.
Qosıǵımdı ne ushın kóp aldında aytpaytuǵınıma endi túsinseńiz kerek. Qurbaniyaz aǵa. Sizdi sıylaǵanlıqtan aǵa deymen, bolmasa mennen kishi bolıwıńız itimal. Men jigirma eki báhárge xosh aytısayın dep turman. Solay, meniń qosıǵıma, meniń muńıma túsinińiz, túsiniwińizdi soranaman!. . . »
7.
Seniń júrek tarların qan jılatqan ayralıq qosıǵına túsindim, Altınay! Seniń
ómirińdegi hásiret bultları toda - todası menen meniń kewil sarayımdı qapladı, Altınay!
8.
Dáwirxannıń qol jazbaların jazıwshılar mákemesine tapsırıp, ol jerdegilerden xabar - atarsız ketken bul jas shayırǵa izlew salıp kóriwdi ótinip edim:
-Tez kúnde deregin tabamız, inim, - dep olar bir dana súwrettin de alıp qaldı…
-Kanikulǵa kelip edim, - dep úydiń ishin aldap, awılda da bes - altı kún bolıp qayttım. Keterde, meniń ne súrginde júrgenimnen biyxabar ata - anam:
39
- Tezirek úylene gór, úylene gór! - dep zinhárlap qaldı. Qaytıp keliwden teatrǵa xabarlasıp edim, muzıkant etip jumısqa aldı. Ín - jınsız isley berdim.
Bir keshte kinoǵa baratırsam, uzaǵıraqta Artıqbay qanatın jayıp, maǵan qaray juwrıp kiyatır. Onı kórmegenime de úsh aydan kóbirek waqıt bolıptı. Qushaqlasıp kóristik.
-Haw, qaydasań?
-Óziń qaydasań?
-Súyinshi!! - dedi ol, Esittińbe?
-Yaq !Yaq deppen –aw, neni?
-Jálimbetovtı qalpaqtay ushırtıp!
-Qoy - áy?. . .
-Onıń qılmısları kóp eken. Bárin ashkaralap, dekanlıq dekanlıq - ǵoy, muǵállimshilikten de jurday etipti. Bunda Nazarov Bazarbay aǵanın miyneti zor qusaydı. Ornına sol dekan bolıptı. Baǵana kórip edim. «Ekewińiz de kelip, burıńǵı
gruppańız benen oqıy beresiz. Oqıp júrip tapsırılmaǵan imtixanlarınızdı tapsırasız» dedi. Ayttım - ǵoy saǵan, ádillik jeńedi dep.
-Onda Sársenbaeqa qıyın bolǵan eken?!
-Onı da sekretarlıqtan bosatıptı.
-Áneqalas !Shataq boldı –aw, jora, - dep kúldim Artıqbaydıń iyninen qaǵıp, - Teatrǵa jumısqa ótip edim.
-Shınında da shataq bolǵan eken, - dep ol da kúldi, - Endi sen institutqa kirip ketseń, teatr jabılıp qalatuǵın boldı - aw.
Bizler jazılısıp kúlistik.
- Konservatoriyaǵa ketpekshi edim.
40
- Ne? Qoysa, jora!Táwir aq azabın shegip edik, usını pitkerip alayıq . Keyin aq
oqıy berersen. Ákel koldı!
-Qollarımız aykastı.
-Mende bir usınıs bar. Artıkbay dostım. Búgin az - maz chay pulı alıp edim. Házir kinoǵa barayıq. Keyingisin nesiybennen kórebereseń…
…Tiyisli ornımızǵa kelip otırsaq, aldımzda Xanım otır.
- Haw, úydegi primustı óshiriwdi umıtpadıqpa? - dedi Xanım qasındaǵı jigitke. Xanımnıń bul gápi maǵan primusına maqtanıp atırǵanday sezildi. Jiggit
«óshti»degendey belgi berdi. Anlasam, Xanım turmısqa da shıǵıp úlgergen eken. Bir waqıta Artıqbay Xanımdı kórip , meniń sanımnan shımshıp qoydı. Men oǵan kózimdi qıstım. Kartina baslandı. Bir úzilispesinde Xanımnın qasındagı jigittiń iyninen túrtip?
- Siziń hayalıńız benen sóylesip otırıwǵa bolama? - dep arsızlıq penen soradım. Meni kartina jalıqtırdı.
- Jigit betime tańlanıw aralas ashıw menen bejireyip qaradı da, úndemedi. Usı gápti taǵı takirarladım, bul saparı jigit?
- Ishseńiz, jónińizge otırıń, - dep tártip berdi, - Kartina jalıqtırsa , ház anda, bir emes, eki esik tur!
- Men ishkenim joq. Xanım biledi –ǵoy meniń ishpeytuǵınımdı.
Xanım kúyewine állenelerdi sıbırlap , ekewi almasıp otırdı.
Men Artıqbaydıń qolınan jeteledim, sóytip bayaǵı institutan aydalıp ketkendey, ekewimiz tirteklesip shıǵıp kete berdik…
Azan menen dekanatqa kirip barsaq Nazarovtıń bir ózi eken:
- Keldińizbe, qashaqlar?! - dep ol ornınan turıp sálemlesti, - Otırıń qáne! Amanov penen keshe sóyleskenmen. Al , Jamalov, sen qayda ılaǵıp júrseń?