Kenesbay Raxmanov - Ayraliq qosigi povest

1

Keńesbay Raxmanov

Ayralıq qosıǵı

Povest

Urısta qazalanǵan jas shayırlardıń esteligine arnayman.

(avtor)

Asıǵıp - úsigip kabinetime betley bergenim, tayarlıq kóriw zalınan esitilgen hayallardıń biysáwbet shawqımı kókiregime ádettegiden ózgeshelew túyıldı. Bir hayal eki iynine ot túsip, meniń hayalımnıń ústinen ájeptawir gáplerdi qozǵap atır eken:

- Qarq! Bir jaqsı nama jazǵan eken, onı da basqalar qapılıp qalǵanday óziniń hayalınıń mańlayına tańǵanın qara! Haw, bizlerdey atı xalıqqa álleqashan tanılıp qalǵan artistler qosıq tappay bayaǵı qosıqlardı xalqas etip júremiz, ol bolsa iskusstvonıń esiginen eki atlamaǵan qatının hámmemizdiń tóbemizde oynatpaqshı…

- Ol da jaman aytqan joq - ǵoy, - dep ekinshi birewi qarsı shıqtı.

-Namaǵa da baylanıslı, shıraǵım!

-Tawlanǵan shashıń bolmasa shashbawdan ne payda?

Gáp usı jerge kelgende hár qaysısı óz baydalına shawıp, zaldıń ishi ılaq oynaǵanday uw - shuw bolıp ketti. Artıq shıdap turıwǵa taqatım jetpey, bar pátim menen qapını ashıp jiberdim. Hayallardıń gápleri awızlarında qaldı, birazı «esitip qalmadıma eken?»degen gúman menen betime jaltaqlap, qısılıp - qıntırılıp tur. Awızsha sálemlestik.

Ún - túnsiz shetki stolǵa kelip otırǵannan keyin olarǵa alma - gezek qarap shıqtım.

- Ne warra - warra?

Azı – kem únsizlikten keyin olardıń ishinen jası úlkenlewi:

-Repetiсiyaǵa kelip edik, - dedi.

-Kórip turman, mensiz aq tayarlıqtı baslaǵan ekensiz - ǵoy, - dep astarlı kúlimsiredim. –Qáne, qaysı jerine keldińler?

2

Hayallar kúlisip jiberdi. Kúlki tuwarılǵanda bir kelinshek mısqıl aralas sawalın tasladı:

-Qurbaniyaz aǵa, siziń hayalıńız artistka bolsa kerek?. . .

Men hesh nársege elemegen bolıp:

-Joq, muǵallim - ǵoy, - dep notalar salınǵan papkamdı asha basladım.

-Keshe qosıǵın esitip qaldıq.

-Esittińlerme?! - dep ornımnan turıp ketippen, - Esittińlerme? Ol - meniń hayalımnıń ómirlik qosıǵı. Onda úsh adamnıń jaslıǵı jámlengen. Onıń namasın jazǵan bulaq tamshılarınday pák birinshi muxabbat, onı qosıqqa aylandırǵan teńizden tereń saǵınısh, onı hawazǵa salǵan uzaq jollarǵa qarap talǵan kózlerdegi ármanlı úmit. On jıldan berli hár kúni hayalıma jalbarındım. Ol birinshi perzentimizdi mektepke atlandırǵan kúni aytıp beriwge wádesin bergen edi. O, men bul jıllardı ne degen biytaxat ótkerdim. Mine, bunnan bir hápte burın Polatjanım mektepke tuńǵısh qádemin atladı. Bizler onı qushaq tolı gúldáste menen uzatıp salıp turıp jaslıǵımızdı esledik. Sonda hayalım gúlleriniń arasında biyhush bolıp usı qosıgın ayttı. Bul qosıq bizler ekewimizdiń bir úlken júrek iyesine salǵan eskertkishimiz bolıp qalǵay degen úmit penen plenkaǵa túsirip radioǵa tapsırdım. Isenemen, endi efir boylap jańǵırıp talay júreklerge qozǵaw saladı. Meni quwantatuǵın hayalımnıń dawısı ǵana emes, al onıń zildey hár ırǵaǵında bir jas jannıń jasap atırǵanı quwantadı, tolǵandıradı. Dáwir qosıqtaǵı qayǵı nalaların julıp aldı, endi ol álem aldında ekilenip tákirarlanbaytuǵın ayralıqtıń simfoniyası bolıp jańǵırajaq.

Onda bir ómir tariyxı bar, onda soqpaǵınan tolıq óte almay qalǵan tuńǵısh muxabbatıń izleri jatır. Onnan pitken hám pitpegen ómirdiń saǵınısh zarları esitiledi.

Sizler qosıqtı tıńlańızlar!

3

I

Uzaq awıllardıń birinde qámalǵa keldim.

Urıstan sońǵı jıllar.

Urıstıń suwıq xabarınan júreklerge qatqan muz juwǵarada ótip kete qoymadı. Sınǵan shaqalardıń ornına ele nartlar shıǵıp úlgergen joq. Eki úydiń birinde úmit otı shutik shıraday jıltıraydı. Ketkenler kelmedi. Ketkenler jaslıǵın qaldırıp keldi. Ketkenler tunjırap keldi. Olar kelemiz dep ketken edi. Olar ǵırıstay jigitler edi. Olar… sır bermey kúlisip atlanǵan edi…

Meniń ájaǵam Jumaniyaz da qaytpadı. Onıń sońgı xatı jeńistiń aldında keldi. Bul xattı awıl boyınsha jıynalıp oqıp, hamme quwanısqan edik. Biraq, bul quwanısh uzaqqa sozılmadı. Urıs pitip jeńis daǵazalanǵan kúni biziń úyge náletiy «qara qaǵaz»keldi. Ákemniń toyǵa baǵıp otırǵan ógizshesi Jumaniyazdıń qarasına soyıldı. Pútkil el quwanısh penen kútip alǵan jeńisti biziń úydiń ishi qan jılap qarsı aldı. Anam betin julıp jıladı, ákem iyni túsip birden shógip qaldı. Ájaǵamnıń aldına hámmeden burın shıǵıwǵa tayarlanıp júrgen maǵan da ańsat bolmadı.

«Ólgenniń izinen ólmek joq», óz qolıń menen qara jerge kómbegen soń, adamlardıń jubatıwı da kórenish boladı eken. «Bir aljasıq bolıp kelip te qalar» dep dáme etemiz. Biraq ájel aljaspadı. Urıstıń ne ekenin túsindirsin degendey hám sol maqsette jiberilgendey hár awıldan bireń - sarań jigitler ǵana keldi.

Xalıq jıladı - sıqladı, jer toqpaqladı, sóytip kópshiligi ushırǵan qarshıǵaların tuǵırına qondıra almay, endigi ómirdiń gumırashlıǵın dawam etti.

Biziń shańaraqtı da túńliktey japqan awır qayǵı kem - kem serpile basladı. Meniń, ini - qarındaslarımnıń barına shúkirshilik etken ata - anam Jumaniyaz ájaǵamnıń jıl sadaqasın tarqatqan soń, ol jóninde siyrek aytısatuǵın, qayǵıların uzaq túnlerde gúrsiniw menen shıǵaratuǵın boldı.

Ákemniń atı Jamal, «hár murınında batpan shamal»degendey ekeslilew kisi. Neshshe jıl kolxozǵa baslıq bolǵan, murap bolǵan, brigadir bolǵan. Endi qartayıp shúykildegen waqtında zveno baslıǵı. Usınnan bolsa kerek, awıldaǵı úlken kelinleri «baslıq qaynaǵa», ortanshıları «murap qaynaǵa», kishileri «zbiyna qaynaǵa»dep hárqıylı qatnas jasaydı. Endi qartayıp ǵarrılardıń aldı bolıp qalsa da sorlı ákemniń hámelparazlıǵına hayran qalasań.

- Xalıq qatarı ǵarrı bolıp ráhátlenip jatsań - o! - dep úydiń ishi menen shuwlap jalınamız, qayırılıp ta qaramaydı.

4

-Rayonǵa basshı etip kóterse isley alarma ediń? - deymiz qızıqqa.

-Istiń kózin bilgen menen… - dep oylanıp qaladı ákem rastan aq, - Sawatı qurǵır kemislew - aw…

-Kemislew - aw! - dep ermeklep kúlemiz. - Onnan da dım joq dese! Ákeńnin atın durıslap jaza almaysań…

Ákem óz degeninen qaytpaytuǵın adam. Eger sın - sımbatı kelisken xızmetkerlew, yaǵnıy sawatlı bir adam: «Kelesi jıldan baslap túyeler máyek tuwadı» dese de biziń ǵarrı soǵan isenip, basqalardı usıǵan inandırıw ushın tabaǵın ısırıp qoyıp tań atqansha aytısadı. Onıń menen tartısıp otımdı óre jandıraman dep hálek bolǵansha, dáryanı teris aǵızıӯǵa kúsh sala ber. Al, kóplep baratırsań bir gúrk etedi de qaytıp xabarlaspaydı. Qabaǵı qarıs jaӯılıp, jarmasın qaǵıp saladı da kórpesine súńgiydi. Sóytip tań - atar - atpastan turıp, «tap usılardan qutılayın»degendey jumısına hayt qoyadı.

Anam bolsa onıń ójet minezin bes ӯaqlı namazınday yadlap alǵanlıqtan, ol gúrkildep turǵanda jel bolıp betine tiymeydi. Bozda erkine shapqan asaӯ attay shańǵıtıp - shańǵıtıp, jini basılǵan soń ǵana ákem tóbeden tósegine túskendey boladı. Usınnan keyin anam onıń menen ańsat til tabısadı.

Men onınshı klasstı pitkeretuǵın jılı anam ayaǵınan illetlenip emlewxanaǵa tústi. Hár sapar izinen barǵanımda:

- Balam, qulınım!! - dep kózine jas alatuǵın ádetti shıǵardı. - Sizlerdi adam eteyik dep qansha azap - aqıretler kórmedik. Qashan erjetedi, qashan adam qatarına qosıladı dep boyıńız ósken sayın asıǵatuǵın edik. Endi búginligi ayaǵımnan meshel bolıp jatırǵanım mınaw. Mennen sizlerge qayran joq. Endi óziń… óziń ilajın et, balam. Úyge shúberek baslı birewdi ákelmeseń, bereketi qashatuǵın túri bar…

Men hár saparı da anamnıń sózlerin lám - mimsiz tıńladım. Sebebi, «ózi nawqas, kewlin qabartıp alarman» dep qorqatuǵın edim. «Ananıń kewli balada, balanıń kewli dalada» degendey, mende ele túrli tolǵanıslar, túrli qıyallar bar edi. Jasım jigirmaǵa tayalıp qalsa da úyleniw tuwralı bir ret te oylanǵan joqpań.

Bir kúni keshte awıldaǵı Esim degen traktorshı jigit:

- Júr, Qureke, arqadaǵı awıllarǵa qıdırıp qaytamız, - dep qoyarda - qoymay alıp ketti. Báhár menen jazdıń qarısıp atırǵan kúnleri. Keshki jipek samal kewil kóteredi. Óz - ozińnen ilhámlanıp ıńıldap qosıq aytqıń keledi. Awıllarda mallar

5

móńirep, iytler úredi. Úylerdiń aldınan tútinler kóterilip atır. Ele atızlardan qayta almay atırǵan diyqanlardıń keshtegi dawısları zańqıldap uzaqlarǵa taraladı.

Esim aǵa xoshhawaz edi. Geyde men skripka shertkenimde sazǵa onsha tuspese de qosıqlar aytıp ház beredi. Házir de ótken zaman dártine quptala etetuǵın zarlı bir qosıqtı aytıp, aldımda jol baslap kiyatır. Onıń namasın shertkendey mende ıńıldayman. Qosıqtıń qızıǵına berilip, bir awılǵa kirgenimizdi bilmey de qalıppız.

Qıdırıp kiyatırǵanımız jańa yadıma túskendey:

-Kimniń úyine? - dep soradım.

-Toxtar degen kisini tanıysańbay?

-Shalama - shákki.

-Áne, sol kisiniń mine degen «mirovoy» qızı bar, - dep Esim aǵa bas barmaǵın shoshaytıp kórsetti. - Sol perishteni saǵan ayttıramız…

Tóbeme bir emes on juldız aǵıp túskendey boldı. Bunıń bári ata - anamnıń ıńǵırıwlarınıń raslanǵanı ekenin túsindim. Bul azday Esim aǵa taǵı qosıp qoydı:

- Seni ózi, Qurbaniyaz, nesiybeli jigit ekenseń. Jamal aǵa menen Toxtar aǵa bir kesá chay ústinde aq nandı bes - altı jerinen sındırısıp «áwlakpar» etisipti. Búgingi barǵandaǵı maqset - qız benen sen….

Ol arjaǵın ımlap túsindirdi.

- Maǵan nege burın aytpadı? - Ashıw menen soradım. Meniń ashıwlanǵanımdı ersi kórgendey Esim aǵa mırsıldap qoydı:

- Nesine bir buyirleyseń, qoshshım? Adam balası dúnyaǵa shıqqan soń baxıtlı jasaǵısı keledi. Qız teńiń bolsa, qosılıp maqset - muradıńızǵa jetseńiz… Kempir - ǵarrıń bolsa Jumekeńnen ayırılıp, endi seniń shalǵayıńa asılıp otırǵanı anaw. Kelin jumsaǵısı, aqlıq súygisi keletuǵın shıǵar…. Sen bolsań aydı awzım menen alaman dep juldız gózley bereseń, uyat boladı. Sol xojalıqtı súyrep kelege keltiretuǵın óziń…

Esim aǵa kóp násiyat berdi. Onıń kóp gápin qulaǵımnıń sırtı menen tıńlap, ózimniń túnlerde uyqıǵa almasqan tatlı ármanlarımdı oylap kiyatırman. Meniń muxabbat soqpaǵımnıń usılay - óz júregimnen biyxabar, ya quwanıshsız, ya

7

-Aua, - dedi ol nemquraydılaw.

-Neshe ekzaminińiz qaldı?

-Úshewi.

-Neshe menen tapsırıp atırsız

-Bilgenimizshe…

-Neshew pitkerip shıǵasız mektebińiz boyınsha? - dewim máttal, Xanım ornınan ushıp turdı da:

-Siz Qurbaniyaz emes, rayonodan kelgen inspektorsızba deymen dep úyine qaray zıp berdi. Awzım ańqayıp onıń izinen qarap qalıppan. Sonda átirapımdaǵı toǵay tallardıń shaqaları maǵan basın shayqaǵanday áste teńselip turdı, tuwıp kiyatırǵan qıp - qızıl ay kóterilgen sayın kishireyip baratır. Aydan qorıqqan qaraqshıday tallardı panalap qashańǵı turayın, men de qızdıń úybetine súyretildim…

Esim aǵa biziń úyge «balań qız benen kelisti» dep kelse kerek, bazar kúni ǵarrı sarta - surt mallardı qalaǵa aydadı.

Aradan onlaǵan kún ótken soń Xanım bir hayaldan xat jollaptı:

«K………. !

Gápti ózim baslayjaqpan. Sebebi bul gáp qashshan aq shertiliwden iyi qanǵan nama. Men seniń (keshir «siz» dewdi ar kóremen) ómirlik joldasıńman. Bináy ómirimizde birinshi tanısqan aqsham meni ókpeletip jiberdiń. Sózim awır bolsa qaytıp aldım, qáydem, ya me seni ókpeletken shıǵarman. Itimal, ekewimizdiń júregimiz óz - ara túsinispegen shıǵar? Sol kúni dúnyadaǵı barlıq nárseden seniń júregiń abzal edi. Biraq ol júrek men baratuǵın jollardıń barlıǵın tasqamal etti. Sendey búlbilimdi sayratıwǵa inkar bir shámen edim, átteń sol túnde sen ózgeshe namada sayradıń. Bálkim, sen basqa baǵ qıdırǵan búlbil shıǵarsań? Eger olay bolsa, juwap ber! Meni jollarıńa telmirte berme!! Juwabın kútemen. Seniń Xanımıń. »

Negedur, Xanımnıń xatı maǵan tásir etti. Onıń ıqlasına bola juwap jazǵım, onı jubatqım keldi. Álbette, bir qızdıń meni oylap, men tuwralı saǵınıshlı azap shekkeni, maǵan ashıq bolǵanı ózimde heshqashan sezilmegen bir tatlı sezim oyattı.

«Húrmetlim, Xanım!

8

Meni yadqa alıp shın júrekten jazǵan xatıńız ushın raxmet. Men jóninde qódireń qıyallarǵa barmasańız eken. Siz haqqında kóp oylanıp, axırsında mınanday sheshimge keldim: Siz asıqpasańız qalay bolar eken? Áwele turmıstıń ashshı - dushshısın tatıp alayıq. Mine mektepti de tamamlaw aldındamız. Ekewimiz de institutqa kireyik. Bir - eki jıl oqıǵan soń sol jerde qosılarmız. Siz márt bolsańız ata - anańızdı usıǵan kóndiriń. Men de degenimdi iske asıraman degen úmittemen.

Sálem menen sizlik Qurbaniyaz. »

Orta mektepti tamalaǵan kúni biziń úyde úlken jánjel kóterildi. «Oqıwǵa ketemen» degenime dáslep ákem de, anam da tis jarmadı. Soń úylenbesten ketetuǵınımdı bilgen anam jıladı, al ákem:

-Nege erterek aytpaysań jarımes! Mallardı da satıp… - dep birden qızıp ketti. Aytılmaǵan sóz qalmadı: Meni awıldaǵı jigitlerdiń saǵal ayaǵına jiberdi. Sebebi olar: On bes jasında aq hayal ákelip atır, balalı bolıp atır, kempir - ǵarrıların tórine otırǵızıp atır… Axırında ata - anam sharshap, ekewi eki jerde uyqlap qaldı. Túni menen uyqlaǵanım joq. Azanda bereket tapqır anam jaqsı tús kórip shıqtıma, bilmeymen:

-Ǵarrı, oqısa oqıy qoysın, túbinde saw bolsa bolar, - dep keshegi jánjeldiń tulparın qantara qoydı. Ákem de kóp shatqayaqlaǵan joq:

-Men oqıwına qarsı emespen, kempir, - dedi rayınan sınıp. - Ketseń ket, bala! Usınnan qulap kelseń bar - ǵoy, saǵan Toxtardıń qızı emes, Máriyashtı alıp beremen!

Kesheden berli kúlkini saǵınıp qalǵan úydiń ishin waxaxa qapladı. Buǵan uyqıdan jańa turıp atırǵan inim menen qarındasım da qosıldı. Sebebi Máriyash degen awıldaǵı esawan hayal edi.

… Gónelew bir mashinada ırıl - tırıl qoqan júris penen shańǵa kómilip, Nókiske zorǵa jettim. Institutqa kelip arzalarımdı tapsırıp júrsem Xanım gáp boldı. Ol mennen burın kelip geografiya fakultetine arza beripti. Meni de sogan zorlap edi, ózimniń shókelep júrgen pánim tariyx fakultetine kirgendi maqul kórdim. Bizler ara - tura kórisip, kiriw imtixanların tapsıra berdik. Bir kúni keshletip Xanım jataxjayına mirát etti. Men kirip barǵanımda qasındaǵı eki qız bir jaqqa qıdırıp ketpekshi bolıp atır eken. Olar ketkensoń bizler awlaq qaldıq. Xanım chay demlep, awıldan alıp kelgen zaǵaraların ortaǵa úyip tasladı.

10

jaqlarǵa ılaǵıp ketti. Tek ǵana jerde sellegen suwlar, aspanda shaǵırayısqan juldızlar qaldı.

Skripka shertiwden azlap xabardar ekenligimdi sezgen fakultet basshıları meni háweskerler krujogınıń aǵzalıǵına tarttı. Hátte bir saparı institut komsomol komitettiniń sekretarı úlken dábdebe menen shaqırıp alıp:

- Sen joldas jigit, krujokqa basshılıq et. Shókemlestirip repetiсiya ótkerip tur. Járdem beremiz, qolıńnan kelgendey túri bar eken, - dep qoltıǵıma kópshik qoyıp aspanlatıp maqtap edi, kelisim bergenimdi bilmey aq qalıppan.

Krujok aǵzaları gileń jalańlaǵan qız - jigitlerden edi. Basım kópshiligi jigitler. Jańa qosıqlar, oyınlar programmamızda az boldı. Onıń ústine sázendelerimizdiń de dım urqanatı ushqan, kóbisi qosıqshınıń hawazın «quwalap» shertetuǵın «dımbır - dımbır»lar edi. Bulardıń bárin kelege keltiriw, jańa ónerpazlar tabıw - oqıwdan bes ese mashaqat edi. Álbette bul tiykarǵı maqsetke sorpası qosılmaytuǵın is bolǵanlıqtan studentlerdiń ishinen «qanı qatıp» turǵanı shende - shen shıǵatuǵın edi…

Bir kúni hámme auditoriyalarda sabaqlar tarqap ketken keshte uzın koridordı boylap baratır edim. Auditoriyalardıń birinen qızdıń hawazın esitip qaldım. Ol sonsha ıqlas penen salıyqasın keltirip aytıp atır edi, onıń jaǵımlı hám jumsaq dawısın institut pútkil tulǵası menen uyıp tıńlap attı. Men bunday, ómirimshe ańsap júrgen hoshrey hawazdı úrkitip alıwdan qorqıp, esikti ashpadım. Onıń sesti geyde baǵlar izlegen búlbildiń hásiretli sayraǵınınday, geyde alma gúllerine bawırın basıp, saǵınıshınan málham bolıp atırǵan búlbildiń biyárman namasınday edi:

Saǵınıshımdı shashsam keń dalalarǵa,

Alıstan diydarın kóriner zorǵa.

Báhár kestelerin toqır saylarda,

Kózlerim jolında, kelermekensen?. . .

Ullı saǵınıshtıń essiz tolqınları júregime kelip urdı, men de onıń qudiretli ákserinen tolqıp kettim. Kóz aldımda tireler dárbenti joq qıyır - shıyır ayralıq jolları baslandı. Kóz aldımda sáwir samallarında páynekke qashıp ármansız