Kenesbay Raxmanov - Omir ham olim povest

- Seniń balańa nomer taqpasa da boladı eken, - dep kúldi medsestra sonda. - Kindiginiń qasında japıraqtay qalı bar.

Kempir bar tapqanın pisirip izinen eki ret kelip ketti.

Soń-soń náreste Tillaxandı eme basladı, onıń júreginde perzentke degen muhabbat sezimi oyana basladı, lekin ol usınnan qorqtı. Baladan qutılıw kerek! Ol tusaw boladı. Haqıyqatlıqtı bas vrachqa aytıw kerek. Ayaǵına turıp ketken soń solay isledi de. Jıladı, sıqladı. Tilxat jazdırıp aldı, sóytip, bala sorap júrgenlerdiń kóp ekenin, birewge kerek emes balanıń birewge áshirepi ekenin, ara-tura buzıq qızlardıń perzentleri qalıp atırǵanın ayttı. Bas vrachtıń buzıq qızlar degen gápi ózine aytılǵanın sezse de Tillaxan shıdadı, aqırı, bul da bosaǵa kórmey tuwdı ǵoy, aqıllı qızlar toyǵa shekem shıdaydı.

Tuwıw úyinen saltań bası kelgen Tillaxanǵa kempir ańırayıp qaradı.

-Ólip qaldı, apa, - dep kirer-kirmesten jılap jiberdi.

-Wax, nárestem-áy, nárestem-áy, - dep kempir de jeńiniń ushı menen kózlerin sıpırdı.

-Qulınshaǵım-áy... Jórgeklerin sazlap, bazardan besik te ákelip qoyıp edimaw. Ballarımnıń ornına bala bolar dep edim-aw...

Sonda Tillaxan ómiriniń ishinde taǵı úlken qátelik etkenin sezdi, ol balasın shırqıratıp taslap ketkenine emes, al kempirdiń tawday ıqlasın kúl-talqan etkenine jıladı.

-Hesh bolmasa óligin ákelmediń be? Bir iyiskep mawqımdı basar edim, - dedi kempir egitilip. - Bul shańaraqqa náreste iyisi sińbegeli qansha jıllar ótip ketti.

-Ózleri jayǵastıradı ǵoy, apa. Ekewimizdiń qolımızdan ne keledi?

-Haw, el bar, qońsı-qoba bar... Uyat bolǵan eken. Musılmanshılıqtı da umıtpaǵan jón, qızım.

Sol kúni olar aza tuttı. Kempir túni menen ıńqıldap, urısta qurban bolǵan balalarınıń atın aytıp shıqtı, óziniń ólmey qaqayıp qara bası qalǵanına qudaydı ǵarǵap, táǵdirin náletledi, náresteniń ómirin qırshınlay qıyǵan sum ájeldi toqpaqladı. Endi bári paydasız, suwlar aǵıp jerge sińip ketken edi..

* * *

Tilewbay Saparovichtiń aytqan bir aylıq múddeti de shamalasıp qaldı, endi onıń menen ushırasıw Tillaxanǵa ańsat emestey, kewlindegi gúptikeyi

tarqamaǵansha keselinen birotala ayıǵıp ketpeytuǵınday seziledi. Dáslep bir aydı tezirek ótse eken dep asıqqan ol, endi sanawlı kúnler qalǵan sayın biytaqatlanıp, júregi lúpildey berdi. Uzaqlarda sarǵayıp solıp qalǵan birinshi muhabbat baǵı, ármanlı Toxtardıń jadıraǵan kelbeti, shırqırap qalǵan qıp-qızıl shaqaday náreste oǵan tınım bermedi. "Kindiginiń qasında japıraqtay qalı bar" dep edi ǵoy. Soraw kerek. Soraydı. Al, sol bolıp shıqqan jaǵdayda ne qıladı? Hámmesin aytıwı kerek pe? Ómirin qaytarıp bergen adamınıń bunnan jigirma jeti jıl burın ózin taslap ketken anası ekenin bilse... Joq, ayta almaydı. Aytıwǵa haqısı joq. Ol endi bul balaǵa ana emes. Nege ana emes? Toǵız ay qarnında saqladı. Az ba? On kún tuwıw úyinde appaq súti menen emizdi. Az ba? Az! Az!! Az!!! Onı asırapsaqlaǵanlar adam etip shıǵardı ǵoy. Bir biyperzent biysharalar ana sútiniń uwızına toymay qalǵan jetimekti kúni-túni uyıqlamay emizikten sút berip baqpadı ma? Tillaxan endi oǵan balamsań dep ayta almaydı, inandıra almaydı. Tek sırtınan kórip, sırtınan kewli tolıp maqtansa arzıydı. "Meniń balam, Toxtardan qalǵan jalǵız tuyaǵım adamlardıń ómirin saqlap, olardan alǵıs alıp atır" dep ishinen tolıptassa, usınıń ózi de úlken mártebe emes pe?... Qoy, adam adamǵa usaydı, basqa shıǵar. Tillaxan ushın basqa bolǵanı jaqsı, dúnyaǵa kelgen waqta waz keshken perzentine endi nege uwızıyını qurıy qaldı? Eki balası, eki qızı bar emes pe? Bul oydı tuwarıw kerek. Awırıwlardı ayıqtırıw jolında janın pidá etip, bar dıqqatitibarın iygilikli kásibine qurban qılıp júrgen jigitti alaǵadalıqqa salıp, kókiregine ǵulǵula túsiriwdiń ne keregi bar? Onı tárbiyalap baǵıp-qaqqanlar, oqıtqanlar haqıyqıy ata-anası bolıp qalıwı kerek. Tillaxan onıń ushın hesh kim de emes, hár kúni kabinetine kirip keseline shıpa izlep kelip atırǵan mıńlardıń biri ǵana. Basqa hesh kim emes! Tilewbay Saparovich te endi Tillaxan ushın hesh kim emes, tek xalıqqa mediсinalıq xızmet kórsetip atırǵan mıńlaǵan vrachlardıń biri ǵana bolıwı tiyis. Eger onı tuwıw úyinde qaldırıp ketpegende qaytadan qız bola alar ma edi? Balasın jeteklep júrgen qızdı Elmurat qusaǵan jigit qushaǵına alar ma edi?...

Bir jıl ótse de Tillaxan institutqa qaytıp barmadı, ol jaqtıń jolın da izep baspadı, birge oqıǵanlardıń názerine túspewge tırıstı. Kempir ekewi burınǵısınsha jasay berdi. Kúnlerdiń birinde Aygúl menen Qutlıbiyke kitapxanaǵa kirip kelip, bir-birine qarasıp qaldı. Sonnan olar apaq-shapaq bolıp qushaqlasıp atır, sorasıp atır.

-Bir qalada jasap, sonsha jıldan berli...

-Oqıwǵa barǵanıń qáne, qatın?

-Qatın oqıp qayda baradı? - dep Tillaxan tómen qaradı.

Aygúldiń ańsız sóylep qoyǵanına Qutlıbiyke ernin tislep aldı:

Báhárdiń kirip atırǵanın ańǵartqanday batıstan jıljıǵan qap-qara bultlar gúldirmama gúrkiregeninen qorqıp, shaqmaq jaltıldısınan júregi jarılǵanday kóz jasların selletip qoya berdi. Báhár aspanındaǵı qúdiretli dawıstan úrikken qara bultlar sol eńirewi menen shıǵısqa, Qızılqum qoynın lámlewge asıqqanday irkilmesten kóship baratır. Báhár keldi. Bul kimlerdiń báhári eken? Bir báhár onıń baxtın qaralı, júregin jaralı etip edi, endi bul báhár onı qayta jasartar ma eken? Báhár eńirese tallar menen baǵlar búrtik jarıp, shóp-sharlar kógeredi, tábiyat jasılzarlıqtıń besigin terbetedi. Adam ómiri ne degen qısqa edi? On segiz jıldıń ishinde ol ákesinen de, anasınan da juda boldı, ógey áke ozbırlıǵın da kórdi, yarınan da ayrıldı, ana bolıp ta úlgerdi, perzent hásiretin de shekti. Tek ǵana on segiz jas. Ayaq-qoldaǵı barmaqlardıń sanınan da az. Al, endi jigirmaǵa qádem qoydı, ol taǵı qız, basqalar ushın qız! Erjetkenlik soqpaǵına tuńǵısh saparǵa shıqqan, erkek tuxımı qasına darımaǵan qız, ómir - saxna, adam-akter degen usı ma? Ol búginnen baslap pák qızdıń, hújdanı taza nashardıń rolin atqarıwı tiyis. "Túsindiń be? Qızsań ele, on ekiden bir gúliń ashılmaǵan qızsań!" degen Qutlıbiykeniń dawısı jetti qulaǵına. Bálkim, ózleri de sóytip júrgen shıǵar? Balıqshını balıqshı uzaqtan tanıydı deydi ǵoy. Qoy, adamnıń oyı qaylarǵa ılaqpaydı. Tillaxannıń kewlin kótergisi kelgenlikten, onı ayaǵanlıqtan otırıspaǵa shaqırıp, qız-jigitler menen tanıstırayıq degen shıǵar? Hayalınan ayrılǵan birew bolsa da bolar edi. Joq, bolmaydı. Ógey ákesiniń qılıqları yadına túsip Tillaxan dárriw bul pikirinen aynıdı. "Men - qızban! Ózimdi páske urmawım kerek. Teńimdi tappay qoymayman!" degen qaysar úmit mákan bastı onıń kókiregine. Durıs, kimnen kem? Onıń shırayı aldında Aygúl de, Qulbiyke de gózzallıq esigine tutqa bola almaydı, biraq sulıwlıǵın bánelep juldız gózley beriw de oǵan endi jaraspaydı, "teńi bolsa tegin ber" degendey oǵan awzı-bası pútin, sózi dúziw, qız kórmegen ǵáripnamay jigit bolsa, gúlala gúl.

Otırıspaǵa jıynalǵan qız-jigitlerdiń hámmesi de burınnan-aq biri biri menen túrli barımǵa barıp, erli-zayıplılar bolıwǵa shamalasıp qalǵan qıylılarınan eken. Tillaxannıń baxtına soń bir jigit kirip keldi, ol keshikkenine qısınıp, basqalar menen sálemlesip atırǵanda up-uzın ayaǵı chaynikti qaǵıp ketip, shaydı awdarıp qoydı. Jurtlardıń basqılawına qayım jigit pe, hámme jabılıp awzına ilingen sózlerdi aytıp, bir tıma kúlisip aldı.

-Bizler awılnamay bolǵan soń, keshirersizler, - dedi ol otırǵannan keyin.

-Elekeńniń awılnamay adambız degeninde jan bar, - dedi otırıspa basqarıp otırǵan jigit. - Tanısıp qoyıńlar. Elmurat Xojamuratov awıl xojalıq texnikumınıń studenti. Tillaxannıń qasında otırıwın soranaman.

Sóytip, otırıspa baslanıp ketti. Ishildi, qosıqlar aytıldı, qızlardıń bayramı húrmetine jigitler tárepinen sawǵalar tapsırıldı.

Tillaxanǵa Elmurat unap qaldı, ish dese ishedi, qoy dese qoyadı, artıq-aspay sózi joq, ápiwayı, ebeteysiz usta soqqanday gewdesi de árre-tárre. Shırrıyıw ya pańsınıw yadında joq, basın tómen salıp qımtırılıp ta otırmaydı, iretinde sóylep, iretinde tıńlap otır. Otırıspa arasındaǵı bir tınıspada olar tanısıp ta úlgerdi. Tillaxan kóbirek ishkenlikten be, ya shınınan-aq unatıp qaldı ma, onı kem-kem jaqsı kórip baratır. Otırıspa yarım aqshamda tarqadı. Qutlıbiyke qaytarda:

-Bizler menen júreseń be? - dedi Tillaxanǵa. Al, Tillaxan bolsa ekilenip turmadı.

-Jaq. Kempir qorqadı.

-Óziń qorqpaysań ba?

-Elmurat aparıp taslaydı.

-Unap qaldı ma.

-Soń aytaman.

Bılayıraq shıqqan soń Elmurattıń qoltıǵına jabıstı.

-Tońıp kettim, - dep sıbırlandı Tillaxan. - Qay jerlerde turasań?

-Góne qalada... Oqıwdı nege qoyıp kettiń?

-Kimnen esittiń?

-Jańaǵı jerde jigitlerdiń birewinen. Sorastırdım.

-Jetim bolǵan soń... kún kóre almadım. Sırttan oqırman dep júrmen... Tońıp kettim...

-Plashımdı jamılasań ba?

-Qoy, óziń ayazlap qalarsań.

-Úyińe jaqınladıq pa?

Tillaxan úndemedi, sebebi bul aqshamda Elmurat penen qayda bolsa da ketiwge bel baylaǵan edi, biraq jigiti túspegir murnına buyda ótkergen narday qızdıń jeteginde únsiz keler edi. Ya bunıń soraǵan jigiti Tillaxan tuwralı bir nárseni shatpaqladı ma eken? Onda qoltıǵına kirip hálekleniwdiń keregi joq. "Tek júrgen toq júredi".

-Elmurat, neshege keldiń?

-Jigirma beske.

-Hoo, onda aǵay ekenseń ǵoy. Otırıspaǵa jeńgeydi nege ákelmediń?

-Jeńgey? Ol qayaqta?

-Aldamash, - dedi Tillaxan ókpelegendey. - Usı waqıtqa shekem múmkin emes ǵoy.

-Úyleniw túwe, qız benen sóylesip te kórmedim. Nesip etse endi kórermiz.

-Taptıń ba?

-Awa.

Tillaxan qolın julqıp onıń qoltıǵınan suwırıp aldı:

-Qayda?

-Qasımda... Ol - sen!!

-Muhabbatım... izlegenim... - dep Tillaxan onıń keń qushaǵına ózin attı. - Erjetkeli seni árman etken edim... Taptım... Báhár aqshamında taptım... Baxıt qusım bolıp ushıp keldiń de tuǵırıma qondıń. Ármanım...

Aspan qashshan ashılǵan, juldızlar qalǵıp baratırǵan arıwdıń kózlerindey

múlgir edi...

Olardıń toyı awılda dábdebesi jer jarǵan toylardıń biri bolıp ótti.

* * *

Bul saparı Tilewbay Saparovichtiń qabıllawxanası bos eken, Tillaxan kabinetke basın suqtı da:

-Múmkin be? - dedi. Stolında bir isler menen mashqul bolıp otırǵan vrach jigit qáddin tikledi de:

-Keliń, keliń! - dep ornınan turıp qolın usındı. - Otırıńız. Úy-ishlerińiz saw ma? Densawlıq qalay?

-Jaman emes, balam, - degende Tillaxannıń dawısı dirildep ketti. "Balam" degen sózdi aytıwdıń bunshama awır bolatuǵının oylasa kerek.

-Ishtey qalay? Qáne, tamırıńızdı kóreyin... Boptı, boptı... Adam awqatqa qarasa qanday keseliń de tótepki bere almaydı. Dári deymiz, dármaq deymiz,

aylanıp kelgende hámmesiniń piri awqat. Rejimdi saqlaw kerek. Házir toqshılıq ǵoy, apa, neni qáleseń de tawıp jewge boladı. Biraq, toqshılıq dep kúshli awqat jey beriwge de bolmaydı. Islep atırsız ba?

-Awa. Awılda muǵallimmen ǵoy. Balam... - Tillaxan usı "balam" sózin aytpawǵa tırıssa da awzınan shıǵıp ketkenin bilmey qaldı. - Meniń gúman etken keselim joq bolıp shıqtı. Mıń da bir raxmet sizge! Ata-anańızǵa... Olar bar ma?

-Ákem tiri. Anam eki jıllıqta kóz jumdı.

"Joq, anań tiri, - dep oyladı Tillaxan. - Ákeń bunnan jigirma jeti jıl burın kóz jumǵan..."

-Zıyanı joq, aqlıq súyip ketse...

-Súydi ǵoy. Jaman emespen, tórt-bes bala bar.

-Balam... kelin bala menen, joralarıń menen úyge barıp apańnıń qolınan duzdám tatıp ketseńler júdá quwanıp qalar edik.

-Oy-boyy, raxmet, apa! Sawalıp atırǵan nawqaslarımızdıń etken mirátine barıp júretuǵın bolsaq, biz jumıs islemey qıdırıw menen-aq júrermiz sirá, - dep kúldi Tilewbay Saparovich. - Bizge aytqan raxmetińiz-aq jetkilikli. "Altın alma, alǵıs al" degen ǵoy.

Kúlken waqta Toxtardıń dál ózi-aw, dál ózi!

-Sonda da bir ıqlas ete qoyıp edim.

-Meyli... Jazda bir retin tabarmız. Qapa bolmańız, vrach bolǵan soń adamlardıń kewline tiyiwge qorqamız, - dep taǵı kúlimsiredi Tilewbay Saparovich. "Toxtar! Sol! Sol!! Aynımaǵan sol!!!

Bunnan artıq shıdaw múmkin emes. Soraw kerek! Soraw kerek!!"

Tillaxan kewilxanasındaǵı partlanıw aldınan eń sońǵı kúshin jıynadı.

- Balam... bir ersi soraw bersem, múmkin be?

Tilewbay Saparovich qarsısındaǵı hayalǵa hayrana qaradı, onıń bet-álpetinen, kózlerinen adam ómirindegi eń sheshiwshi qubılıs bolıw aldındaǵı ózgeristi kórgendey boldı:

-Sizge bir nárse boldı ma?

-Jaq, bir soraw bermekshi edim.

-Ne ózi? Júregińiz jaman bolıp turǵan joq pa?

-Balam... - dep irkildi Tillaxan. - Sorawımnıń ersiligi ushın keshir... Seniń...

seniń kindigińniń qasında... awa, sol jerde japıraqtay qal bar ma?

Tilewbay Saparovich ornınan turıp, júzi bozarıp ketti:

-Onı qaydan... qaydan bilesiz?

-Bar ma?!

-Bar!!!

Tillaxan sılq etip quladı. Sulq bolıp qansha jatqanı biymálim, bir waqta murnınıń túbindegi ótkir iyisten kózin ashtı. Basın kóterse dógereginde gileń aq xalatlılar páyik bolıp júr eken.

- Endi sizler bara berińler, - dedi Tilewbay Saparovich olarǵa. - Apay qorqıtıp tasladı ǵoy.

Medsestralar shıǵıp ketken soń Tilewbay Saparovich bul hayalǵa ájeplenip qaradı da:

-Sır bolmasa jańaǵı sawaldı nege bergenińizdi aytsańız edi, apa, - dedi. Tillaxan basın shayqadı:

-Maǵan ómir berdiń, balam. Onı qaytarıp alǵıń kelmese, ol sawaldıń sırın sorama. Soń aytaman, soń...

Soń aytılmay qalatuǵının Tillaxan sonda qaydan bilsin... Adam aldın boljay almaydı ǵoy, táǵdir tóńkerispeginiń qay kúni, qay bándirgide ańlıp turǵanın kim bilsin...

* * *

Taǵı báhár keldi. Awırıwın umıtqan, tuńǵısh perzentin tapqan Tillaxan ushın bul báhár ayrıqsha edi. Onıń esinde qalǵan báhárler sanawlı: bir báhár Toxtarın kelmeske áketti, bir báhár Elmurattıń qolınan uslattı, endi bul báhár bolsa tuńǵıshınıń quwanıshı menen baslanıp atırǵan báhár. Báhár onıń jeke turmısına ómir hám ólim bolıp keldi, lekin ómir jeńejaq, ómir hám báhár egiz bolajaq.

-Eleke, - dedi bir kúni Tillaxan. - Jumıslarıńnan bir kúnge bosay almaysań ba? Hayalınıń rayın qaytarıp kórmegen Elmurat bul saparı da keselep shappadı:

-Ele egis baslanbay atır ǵoy, bir kúnge dırrıqshılıq ete qoymas. Ne edi?

-Áy, vrach balanı bir kórip qaytsaq edi. Úyge keletuǵın túri joq ǵoy, sawǵapawǵa alıp barayıq.

-Qashshan sóytiw kerek edi. "Mıń siz-bizden bir shıj-pıj artıq" degen. Bir qozı apara qoyayıq.

-Óziń bil, - dep quwanıp ketti Tillaxan. Elmurat erledi, Tillaxannıń bolsa túyetawıqtan zorına iyegi qıshıp otırǵan joq edi. Elmurat basshılarınan sorap kelgenshe Tillaxan úy-ishiniń gúybeń-súybeńin pitkerdi. Qızları oqıwǵa ketti, ózi aynaǵa qarap shashların taradı, alqımına azmaz jıyrıq túskeni bolmasa qırq bes jastaǵı Tillaxan jaslıqtaǵı kórkin joytqan joq. Sál-pál juwanıǵanı kekse hayalǵa uqsatsa da, qarsı aldınan qaraǵan adam ele de bir jutınıp qoyar edi. Ol aynadaǵı tulǵasına toymay qaradı, tap úlken jıyınǵa baratırǵanday ústine qaysı kóylegin kiyerin bilmey albıradı.

Burın bunday bolmaytuǵın edi, saylap kiyim kiye almaǵan jaslıǵın oyladı.

-Tuwrı úyine bara bereyik, - dedi Tillaxan Nókiske kirgen jerde. - Mende adresi bar.

-Uyat bolmas pa eken?

-Jumısına barǵanımız uyat bolar. Qozısı túspegir mańırap jiberse...

Elmurat mashinasın kóshesine burdı. Adres boyınsha jaydıń qasına kelip ekewi de mashinadan tústi. Sırtqı dárwazadan jańa kire bergeni ishtegi bólmeden hayallardıń shuwlasıp jılaǵanı esitildi. Elmurat ta, Tillaxan da qalsha toqtadı, sonıń arasınsha eki jigit kire beriń degendey aldınan shıqtı.

- Tilewbay Saparovichtiń úyi me?

Jigitler bularǵa tańlanıw úreyi menen qaradı.

-Awa.

-Bul ne dawıs, amanlıq pa?

-Esitpedińler me?! Ayrılıp qaldıq ǵoy.

-Kimnen?

-Mashinası menen avariyaǵa ushırap, keshe jerlendi. Jigitler qol oramalı menen kózlerin sıpırdı.

-Kim?!? - degen Tillaxannıń dawısınan aspannan jasın túskendey boldı. - Meniń bawırım ba?!

-Tilewbay...

-Neee?!?!

Tillaxan qulashın jaya qulap tústi. Onı jerden kóterip alǵanda jansız edi.

Bayǵus ana tuńǵısh perzentiniń bosaǵasında máńgige kóz jumdı...

Fevral, 1983-jıl.