Kenesbay Raxmanov - Omir ham olim povest

-Joq, men óy dep atırǵanım joq, - dedi de Tillaxan onıń awzınan shorp ettirdi. - Áwel meni alıp al, sonnan keyin-aq arıńa shapqanım jeter dep atırman.

-Qasımda sen bolsań ózimdi márt sezemen-dá!

-Bir saparǵa mensiz-aq márt bol. Áy, Toqtar, usı kúnleri ózimdi qolaysız sezip júrmen ǵoy.

-Nege?

-Bilmeymen, geyde miyim aylanadı. Qaytarǵım keledi. Qawın jewdi kúseymen.

-Jerikseń...

-Jerik?! - dep Tillaxan ornınan turıp ketti. - Sonda júkli bolǵanım ba?

Ishi qıymıldap ketkendey boldı.

-Ne boldı saǵan, Tillash? - dep Toxtar onı ornına jatqardı. - Quwanıwdıń ornına...

-Endi... endi studentlerge ne betim menen qarayman?

-Oyaq-buyaǵı bir aydıń ishinde qosılamız. Oǵan shekem qarnıń sezile qoymas. Boldı ma?

Olar kópke shekem uyıqlay almadı. Hár kim óz oyı menen bánt edi, biraq oyları qaylarǵa sharq ursa da aylanıp kelip bir maqset soqpaǵına qonaqlar edi, bul soqpaq aǵarıp kórinip qaldı, tek bir tóbeden asırılıp ótse bolǵanı, olardı keleshektiń gúzarına baslap baratuǵın dúziw hám taza soqpaq kútip turǵanday edi. Lekin, sol soqpaqqa hesh qashan da izleri túspeytuǵının bul aqshamda olar qaydan bilsin?!

Kózi ilinip ketken eken, bir tasırlıdan shorshıp oyandı Tillaxan. Qarasa, jay ishinde eles urıp birew júr. Toxtardıń ornın sıypadı, joq. Sestin shıǵarıwǵa qorqtı, jańaǵı kóleńkedey súlder ójireniń esigin zorǵa tawıp sırtqa shıǵıp ketti. Tillaxan hayran. Toxtar bolǵanda esikti birden tappay ma? Sonda, Toxtar qayda ketken? Júregi shapqan attay dúrs-dúrs, dúrs-dúrs, tap birew esitip qoyatuǵınday kórpeni qımtandı. Tań atar emes, jaydıń qarańǵılıǵı onı iskenjedey qısıp, bir qısım etip taslaǵanday boldı. Toxtar qayda ketti eken? Ya qońsı úydiń hayalı menen bir bálesi bar ma? Onıń menen de sońǵı aqshamı xosh alliyar aytısıp atır ma? Áy, yaǵáy, qoynında jańa ǵana on segizge qádem qoyǵan qız turıp, birewdiń úsh-tórt balalı hayalın ne qılsın? Qáydem, erkeklerde es bolmaydı dewshi edi, olardıń sawatlısı da, sawatsızı da bir sazdıń bózi bola ma eken? Ógey ákesi Qulmurat sawatsız,

máskúnem adam edi, anası ólgennen keyin kóp qatınlardı ákelip júrdi, olar muhabbat degendi túsinbeytuǵın adamlar ǵoy, olardıń ańsaǵanı - birmaydanlıq házlik. Sonda Toxtardiki ne? Bul da waqıtsha lázzet ushın súydi me? On bes minut ótti... yarım saat ótti... nege joq? Qayda ketti? "Jetimligimdi jańa umıtqanımda, taǵı ne dárdeserge tap boldım, - dep egitildi Tillaxan kózlerin jaslap. - Jeti túnde qayaqqa baradı?"

Tań saz berip, áynek aǵara basladı. Jaydıń ishine tolıq jarıq tústi.

Endi Tillaxan qorqqanın qoyıp tum-tusqa qaradı. Toxtardıń sırtqı kiyimleri ornında, hátte ayaq kiyimi kirer awızda. Ol jalǵız sholaq dambal menen qayda baradı? Qońsı hayaldıń qoynında, basqa múmkin emes. Múmkin emes! Burınnan ımı-jımı bar shıǵar, búgin bayı bir jaqqa ketse itimal. Ele Tillaxandı almay atırıp qılwası usınday bolsa... "Soqırdıń sońına baq" degen. Sońına baǵatuǵın jeri qaldı ma? Júkli qılıwın qılıp bolıp, endi basın alıp qashıp atırǵanı bul. Qarnın shámpiytip awılına alıp barsa, ol jaqtaǵılar "balam-aw, qız qapılıp qalıppa edi?" dese...

Usınnan qashqan ol. Nege Toxtarǵa birden boyın tasladı, nege? Muǵallim bolǵanda ne? Palto menen etikke satıldı ma, ar-namısı, hújdanı taza bolǵanda biybaha nárseler emes pe edi? Nege ashıq bolıp, muhabbattı tek ǵana lázzet baǵısh zat dep túsindi? Nege?! Házir qońsı hayaldıń bólmesine kirip barıp, onı qoynınan tartıp alsa ma eken?... Ishi shanshıp ketti, taǵı bala yadına tústi. Endi ne qılıw kerek? Boyına hámle pitkende de hesh gáp, bunısına da shúkirshilik etetuǵın bay tabılar edi. Endi ármanlarınıń gúlopat bolǵanı ma?

-Jaqsı jatıp turdıń ba? - dep Toxtar jarqıldap kirip keldi. Tillaxan úndegen joq, teris burıldı. Onıń kózlerine jas taralǵan edi. Toxtar onı sırtınan qapsıra qushaqlap ózine qaratpaqshı boldı.

-Jiberseń-á! - Tillaxannıń dawısı shańq ete qaldı. - Usı ermegiń de jeter!

-Há, ne bolıp qaldı?

-Men qudaydan bala tileppen be? Endi balanı da, meni de kóre almassań! Búytip xor bolǵannan asılıp ólgenim jaqsı, - dep Tillaxan eńirep jiberdi. - Bul jetimekti kim soraydı, kim arına shabadı, bul da bir iyesiz qanshıq dep oylaǵan shıǵarsań?! Men geshshe, men aqmaq...

-Ne bolıp qaldı sonsha?!

-Hesh nárse bolǵan joq, - dep kiyine basladı Tillaxan. - Túni menen qoynıńda jatatuǵın qatınıń bar eken, meni háleklep ne qılayın dep ediń?

-Kimniń qoynında jatıppan? - Toqtardıń ashıwı keldi. - Ayt, kimniń qoynında?!

-Qońsı qatınnıń!

-Ol - urıwlas apam ǵoy, aqmaq!

Tillaxan sál pásine qaytayın dedi:

-Sonda bir saattan berli qayda júrseń?

-Bilmeymen... Ketkenime bir saat boldı ma? Men saǵan hesh qanday qıyanet etpeymen, Tillashım! Isene ber... Men seni ómirim dep súyemen, hesh kim, hesh kim seni men quraqım súye almaydı.. Isene ber... Ele iseneseń... Isendirmey qoymayman!..

Bul tań olardıń eń sońǵı tańı ekenin kim oylaptı sonda, kim?

Hesh bolmasa, shıǵarıp salıw ushın aeroportqa barǵanda, kúlip uzatıp qalǵanda... ármanlı ketpes pe edi, qáyter edi... Tillaxan azmaz jibisse de, kókirekke túyilgen gúman erimegen muzday bolıp jan dúnyası siresiwi menen qala berdi. Onıń muhabbatı qansha taza bolsa da Toxtar onıń júregindegi sáwlege ala-kóleńke túsirip ketti. Bul ala-kóleńkeniń artınan qap-qara bult dónip kiyatırǵanın, kóz jas nóseriniń dáslepki tamshıları tama baslaǵanın Tillaxan ańlap pa, sirá...

* * *

Xalqabadqa jetkende kún ele sáske bolǵan joq edi. Elmurat "Moskvich"in sonsha quwıp aydadı, onıń ya quwanıp, ya asıǵıp kiyatırǵanı biymálim, ekewiniń de ákseri bar edi onda, hayalınıń nawqas emesligi onıń da ayaq-qolın jeńilletip jiberdi, búgingi sovxozdaǵı jıynalısqa da asıqtı, yosh bar, sóz sóylewi de múmkin. Onıń qanday halatta kiyatırǵanın ózinen basqa jan sezbeydi. Tillaxan qaladan shıqqalı óz oyları menen bánt. Jol-jónekey Elmurattıń ne aytqanı, ne soraǵanı yadında joq, tek Xalqabadqa kelgen jerde:

- Dúkan-púkan kóremiz be? - degen dawısın ǵana esitti. Bunnan jigirma jeti jıl, awa, sarras, jigirma jeti jıl burın "Dúkan aralayıq" degen jaǵımlı dawıstı esitkendey boldı sonda. Ol... Toxtardıń dawısı edi. Toqtar, Toxtar! Umıtqısı keledi, umıta almaydı. Dáslepki muhabbat iyesi umıtılmaydı eken ǵoy. Umıtıw múmkin emes. Sen Elmurat, kókiregi appaq adam, keshiregór, keshiregór, seniń yadıńda hesh qanday da ǵayrı pikir joq, seniń hayalıń seni aldamadı, sonday boladı dep oylamadı... Tek saǵan ol hesh waqıtta da haqıyqatlıqtı aytqan emes, ayta almaydı...

Toxtar Tashkentke ketkeli Tillaxanda maza bolmadı. Onıń menen xoshlasatuǵın kúnniń qolaysızlıǵı, muhabbat jolında payda bolǵan túsiniksiz hádiyse jas qızdıń júregine jara salıp qaytadan jalınlap alısa basladı.

Toxtardıń aytqan sózleri tek yadlap alınǵan сitataday, ózinen burın da basqa qızlarǵa qayta-qayta aytılıp biynewi ketip sıyqaǵı shıqqan sózlerdey tásirsiz edi. Bul qádiri ketken sózler endi oǵan túrpidey tiydi, kem-kem esitkisi kelmeytuǵın jaman sózlerdey ǵázebin qozdırdı. Tillaxan "awırıp atırman" degen sıltaw menen jayında úsh kún jılap jattı. Óziniń baxıtsızlıǵına jıladı, óziniń jetimligine jıladı, óziniń... haq kókirekligine jıladı. Bunıń hámmesine jetimligi ayıplı emes pe? Eger jetim bolmaǵanda ol kún kóriwi ushın, kiyiniwi ushın áytewir birewlerge erkin satar ma edi? Jetimlik... Hámmesine de qarań qalǵır urıs ǵoy ayıplı. Awa, urıs! Eger urıs bolmaǵanda onıń óz ákesi bolar edi. Eger urıs bolmaǵanda anası jesir qalıp, Qulmurat qusaǵan jabayıǵa basın shatpas edi. Eger urıs bolmaǵanda bunıń da sińlileri, inileri bolar edi, hár dem alısta olarǵa sawǵa alıp barar edi, ata-anasınıń aldında masayrap júrer edi... Bul ármanlardıń da barlıǵın umıtıp, teńimdi jańa taptım dep tóbesi kókke jetken nashardıń barlıq maqset otawınıń kúlin jelge suwırıp aspannan jasın túser me?

Sol kúni azannan baslap jamǵır jawıp, kóshelerdiń bereketi qashtı. Malpaqsalpaq bolıp institutqa kelse, hámme jerde sıbır-sıbır, qanday da bir ózgeris júz bergendey, dawısın shıǵarıp kúlip júrgen jan joq. Tillaxan hayran. Ya kewline me, ya kurslasları bunıń bet-álpetinen bir nárse ańǵardı ma, túsiniksiz. Sırtta kóz jası sorǵalap turǵan tábiyattıń hásireti ishtegilerdi de egitildirip turǵanday.

-Radionı tıńladıń ba, Tilla? - dedi bir qurdası sıbırlap.

-Yaq, ne bolıp qaldı?

-Belgili kósem qaralanıptı ǵoy!

-Ne deydi?! - Tillaxannıń júregi suw ete qaldı da, ayaqlarınan dimar ketkendey boldı. Bul ne awhal? Toxtar! Endi onıń kúni ne keshedi? Dissertaсiya... urıstan keyingi bes jıllıq, partiyanıń xızmetleri... Onıń kórsetpelerisiz bir is islenbegen ǵoy. Dissertaсiyanıń kúl-talqanı shıqqanı ma? Biyshara Toxtar, sol kúngi Tillaxannıń ashıwın, ókpe-giynesin keshiregór. "Qasımda sen bolsań ózimdi márt sezemen dep edi-aw, - dep oyladı Tillaxan. - Házir qasında bolǵanımda bilgen aqılımdı aytıp jubatar edim. Ne qılıp atır eken? Ya professorları jaqlawǵa ruqsat etti me eken?". Bilmeydi, bası ǵır bolıp ketti, muǵallimlerdiń oqıp atırǵan lekсiyaları da qonar emes, tek óz oyları menen áwere. Toxtardı kórgisi keldi, tilleskisi keldi, aradan ótken tórt-bes kún oǵan bir jıllıq ayralıqtay onı ábden saǵındırıp jiberdi. Tek sońǵı tańdaǵı waqıya yadına túskende júregi tırnalǵanday

boladı, lekin burınǵıday emes, tırnaqtıń ushı topırlanıp, zarpı páseygendey edi. "Toxtarım ele jas ǵoy, dissertaсiyasın qaytadan jazar-dá, - dep ózin jubattı Tillaxan. - Biraq, qosılıw jaǵı qalay boladı? Men masqara bolmay turıp, basımdı shatıwım kerek ǵoy. Ilim kandidatı bolmaǵanlar ólip atır ma?"

Awır hám sheshimi joq shiyelenisken oylar qursawına tapjıltpay qısqan Tillaxan túni menen uyıqlay almadı. Kózi iliner-ilinbesten shorshıp oyanadı, kózin ashsa qarańǵılıq jutıp baratırǵanday, meńirew tún, azaplı tún, jalǵız tún, únsiz tún...

Ol da jetim, tún de jetim, ekewi sarsılıp ún-túnsiz sırlasıp atırǵanday. Qarańǵılıq qoynına kiriwge júreksinbegendey ele tańnan derek joq, sol tań... sol tań Tillaxan ushın atpay-aq qoyǵanda bolatuǵın edi, átteń... tábiyat óz jolınan adaspadı.

Olar úshewi kiyatır. Aygúl, Qutlıbiyke, Tillaxan. Baslarında hesh nárseniń qayǵısı joq, oqıwdan basqa ǵalma-ǵalı joq qurdaslarına qızıǵadı Tillaxan, ózi de nege solarday bolmadı, oqıwdı pitkergennen keyin-aq birewdiń shalǵayına asılǵanda bolmas pa edi? Nege shalǵayına asılsın, jigitlerdiń seydini kelip bunıń etegine jabısatuǵın edi ǵoy. Jigitlerdiń seydini? Kerek emes, hesh biri de Toxtardıń ornın basa almaydı. Basqalar kim, Toxtar kim? Muǵallim bolmay student bolǵanda da, ol tek ǵana Toxtardı tawıp alar edi. Tillaxan ushın Toxtar sırlı bir dúnya, basqalar bara almaytuǵın, seze almaytuǵın, kóre almaytuǵın, tek ózine arnalǵan táǵdir, tek Tillaxan ushın jaratqan gúlistan álem, qulpırǵan jaqtı-jáhán.

-Sen sońǵı kúnleri bir túrli bolıp kettiń ǵoy, Tilla? - dedi Aygúl. Tillaxannıń júregi suwlap ketti:

-Bir túrli bolǵanı qalay?

-Ashılıspaysań. Túnereseń de júreseń.

-Birewge ashıq shıǵar? - dep kúldi Qutlıbiyke.

-Júregi ashıq bolsa, qabaǵı jabıq bola ma eken? - Aygúl de shaqalaqladı. - Onday ashıqlıqtıń tandırı shıqsın!

-Basım awırıp júr, qızlar, - dedi Tillaxan, sóytip, tas bolmasa qawın jegisi kelip júrgenin aytıwdan sál qaldı. Aytqanda da bular onı jerik dep oylamas edi-aw, "vitamin jetispeydi" degen tayın sıltaw bar ǵoy.

Institut aldında gruppasınan úsh-tórt jigit turǵan eken, bular menen salqın sálemlesti.

- Esittińler me, qızlar? - dedi olar, bet-álpetlerinde qanday da bir tosın xabardıń jaǵımsız ızǵarı bar edi.

-Neni? - dep jabırlastı qızlar.

-Tókeń qaytıs bolıptı ǵoy.

-Tolıbay ma?! - dep janı shıqtı qızlardıń, sebebi Tolıbay degen kurslası bir aydan berli awırıp emlewxanada jatır edi.

-Jaq, Toxtar...

-Kim?!

-Toxtar Yakupov!!!

Toptıń oǵı gúrp ete qalǵanday Tillaxan qaptaldaǵı shalshıq suwǵa qulap tústi.

Arjaǵı esinde joq...

* * *

-Úh! - dep artqa basın taslap jiberdi Tillaxan. Elmurat mashinanıń tawın sál jazdırdı da, keyin hayalınıń qanı qashıp, aǵarıp ketken júzinen bir qolaysızlıqtı uqqanday:

-Sen... - dedi, basqa bir nárse aytpaqshı edi, lekin kewlin baǵıp sóylegendi maqul kórgenlikten súyikli hayalınıń sazasın kútip, ózi sóylewden waz keshti.

-Hesh nárse emes, Eleke, - dedi Tillaxan ishtegi debdiwlerin sezdirmewge tırısıp. - Heshteńe emes... Bári ótip ketedi. Qorqpa, awırıw emes qusayman...

Qıstıń kúninde turaqlılıq bar ma, azanda jadırap shıqqan quyash endi kózlerden uyalǵanday, awılǵa shamalasqanda bultlardıń arjaǵına jasırınıp, meni tawıp alarsań degendey qarasın batırdı. Biraq, qódireń bultlar jerge lám túsiriwden biynesip, olar tek qıstıń aspanın torlap turıwdı mába bilgendey edi.

Úyine kelse, qızları bir kúnniń ishinde-aq saǵınıp qalıptı.

- Emlewxanada jatıp, kelmeytuǵın shıǵar dep edim, - dep kishkenesi Nurxan eńirep jiberdi, ol azday úlken qızı da Tillaxannıń qushaǵına atılıp, ózin tuta almay kóz jasın selletti. Ana degen-á! Ásirese, qız bala ananıń bawır eti ǵoy, ananıń dártin, kewlindegi gárdishin, kókirektegi ármanın aldı menen qız bala túsinedi, "ananıń kewli balada, balanıń kewli dalada" degen naqıl tek erkek balalar ushın aytılǵan, awa, qızlar onday emes, olar anası bir eli bılay taysa onı kórgenshe, onıń menen sırlasqansha asıǵadı, onı saǵınadı. Sebebi, erteń ózleri de ana boladı-dá!

- Quwanıń, qızlarım! - dedi Elmurat olardıń anasın ot penen suwdıń arasınan aman alıp qaytqan ertektegi batırlarday mardıyıp. - Sıńsıwdı tuwarıń! Tillaxan Nurbaevna sap-saw eken! Ótirik awırıp júr eken!!!

Qızları bul sózden táwir-aq sergip qaldı. Óytkeni, olardıń da ózinshe topshılawları bar edi: bul awırıw tastıyıq bolǵan jaǵdayda bosaǵaǵa jaqınlap qalǵan apat gúllenip turǵan xojalıqtıń baǵına qar boratıp, báhár menen jaz máwsimlerin tek ǵana qısqa aylandıratuǵınına mısqalday da gúman joq edi. Perzentleriniń baxtı ushın, keleshegi ushın, nawqası joqlıǵına quwandı Tillaxan sonda. Ómirdegi qayǵınıń da, quwanıshtıń da uzınnan uzaq bolmaytuǵının kimler bilipti? Tek shayırlar ǵana "baxıtlıman, ármanım joq, ólmeymen, ómirim máńgilik!" dep jazǵanı bolmasa, ómir zańınıń qubılısları kóp jaǵdayda sırtqı kebin, ishki tegin ózgertken emes. Kózboyamashılar ayta beredi, ómirdiń quwanıshı, ólimniń qayǵısı ele sol qálpinde, tek ómir súriw degen sóz ólimnen qashıw, óliw degen sóz ómir menen xoshlasıw. Arasındaǵı parq - aspan menen jerdey uzaq, qas penen kózdey jaqın. Ómir hám ólim. Ómir - teńiz, ólim - shólistan. Ómir - quyash, ólim - zimistan. Ómirdiń qasına ólimdi ákeliwdiń ne keregi bar eken? Tábiyat hámmege birdey ǵoy. Gúl ósken jerde tiken bar, pal hárreniń záhári bar, ottıń jawı suw bar, kúlkige dushpan jılaw bar...

-Ájaǵamnan xat keldi! - dedi qızları.

-Haw, haw! - dedi Elmurat shıǵıp baratqanda qayta kirip. - Ne depti, aman júrme eken?

-Aman eken, hámmege sálem aytıptı.

-Yaqshı bolıptı. Kelgen soń oqırman, sovxozdaǵı jıynalısqa asıǵıp turman, - dep shıǵıp ketti Elmurat.

Tillaxan balasınan kelgen xattı oqıp shıqtı da, dem alıp jattı. Onıń oyları taǵı

jaslıǵına, qaralı kúnlerine qanat qaqtı...

... Júregi ornınan qozǵalsa kerek, Tillaxan emlewxanada bir hápte jattı. Usı waqıtqa shekem tereńde kórinbey atırǵan marjanday muhabbat Toxtardıń ólimin esitkennen keyin sır bolıp qala almadı, ol sónip baratırǵanda sońǵı ret shaqmaqtay jarq etti de hámmeniń kózin ózine tarttı. Ómirindegi tıqqıshlap júrgen tánha sırlardı ólim áshkara etedi eken, endi Tillaxan ushın aspan astında lázzet qalmaǵan, kewlindegi arzıw-ármanlar shámenin qazan urǵan, júregi húwildep ızǵırıq esip turǵan, jasaw degenniń haslı mánisi bir tawsılmas biymániliktey, kúlki menen kóz jas onnan uzaqlasıp, tek zil oylar ishten ayawsız ǵırt-ǵırt kemirer edi.

Emlewxanadan shıǵıp jataq jayına barǵan kúni qasındaǵı qızlardıń ózine bolǵan kózqaraslarınıń pútkilley ózgerip ketkenin seze qoydı. Demek, gruppasında ózi menen Toxtar arasındaǵı qatnas tuwralı táwir-aq topshılamay gáplerdiń bolıp ótkeni anıq edi. Ilaj qansha? Aydı etek penen jawıp bolmaydı. Búgin bolmasa erteń bilinedi. Búgin bunıń sırın bul dúnyadan ketip baratırǵan jigiti ózi menen alıp ketse de, báribir, bul dúnyaǵa kiyatırǵan nárestesi áshkara etedi. Qutılıp bolmaydı, artqa da, aldıǵa da sańlaq joq, tek gúnasın moyınlaw qaldı.

-Toxtar Yakupovqa onsha qıynalǵanday ol neń edi? - dep soradı Aygúl, bul sorawǵa Qutlıbiyke de qosılǵanday sıńay tanıttı. Tillaxan úndemedi, lekin qashan bolsa da sorawǵa juwap beriwi kerekligin ishi sezer edi.

-Aǵayini shıǵar? - dedi Qutlıbiyke.

Tillaxan kópten berli jılaǵan joq, onıń kóz jasları tartılǵan suwday quwrap qalǵan edi. Qápelimde kózleri lámlendi de, ózin tutıp tura almadı, qasındaǵı eki qızdı alma-gezek qushaqlap, kúyewi urısta qazalanǵan jesir hayalday eńirep jiberdi:

-Bizler qosılmaqshı edik...

-Soǵan sonsha ma? - dep jubattı qızlar. - Tandırı shıqsın, jigittiń sońı ma?

-Men... men...

-Newe?

-Onnan... júklimen ǵoy!!!

Jaydıń ortasında bomba jarılǵanday, eki qız eseńkirep qaldı, olar endi qurdas qızı emes, al ózlerinen kekse hayal menen sóylesip atırǵanday, oǵan násiyat aytıwǵa ózleri kishilik etip atırǵanday biyqolay halda qaldı. Tillaxannıń jaǵdayın jeńilletiwge hesh qanday sózdiń de jubanısh bola almaytuǵının sezgen olar qurdasınıń muhabbattan emes, al tek táǵdirden aldanǵanın, Toxtar tiri turǵanda ekewiniń eń baxıtlı semya bolatuǵının aytıp, kóp waqıtqa shekem ózlerinshe sóylesti.

-Onıń qalay ólgenin esittiń be? - dedi Aygúl.

-Yaq.

-Ol lunatik eken ǵoy.

-Lunatik degen ne?

- Lunatizm degen kesel boladı. Sol keselge shatılǵan adamdı lunatik deydi. Lunatik uyıqlap atırıp ornınan turıp ketedi, sırtqa shıǵıp júre beredi, biraq ózi sezbeydi. Sebebi, uyıqlap júredi. Toxtar da sóytip júrip balkonnan túsip ketken.

Sonda Tillaxan sońǵı tańdaǵı onıń joǵalıp ketiw sırına túsingendey boldı, onnan gúmanlanıp jazıqsızdan jazıqsız jazǵırǵanına ashındı. Múmkin, dissertaсiyanıń ashıwına shıdamay balkonnan ózin taslaǵan shıǵar? Qáydem, ómiri bolǵanda dissertaсiyanı házirgige maslap qayta jazıwǵa shaması jetetuǵın edi ǵoy.

-Men endi oqımayman, - dedi Tillaxan nalınıp. - Masqara bolıwdan qorqaman.

-Aldırıp taslayıq, - dep Aygúl jolın tapqanday boldı. - Tanıs-panıs tabamız. Qutlıbiyke shorshıp tústi:

-Bolmaydı! Birinshisin aldırsa... ómirinshe tuwmay qaladı. Neshe aylıq boldı?

-Bilmeymen... dáslepki ushırasqanımızǵa tórt ayday boldı.

-Shataq bolǵan eken, - dedi Aygúl ne qıların bilmey. - Endi ne qılamız? Oqıwıń ne boladı? Tas bolsań boladı ǵoy.

-Bir ay eplep oqı, - dep táselle berdi Qutlıbiyke. - Kurs pitsin, oǵan shekem hesh kim sezbes. Onnan keyin akademiyalıq otpuska alarsań. Bir jıl islep turarsańdá.

Bul gáp hámmesine maqul tústi. Biraq, dúnyaǵa keletuǵın náresteniń táǵdiri olar ushın biymálim edi. Náreste tuwıladı, hám jetim, hám jesir Tillaxannıń ayaqqolı matalıp, qalay kúneltedi, ya baspanası bolmasa? Kim ǵamxorlıq etedi, kimniń shalǵayına asılıp, kimniń otı menen kirip kúli menen shıǵadı? Shım-shıtırıq oylar órmekshiniń awınday tum-tusınan shandıp, qalay qarap adım atpaqshı bolsa da onı tapjıltpas.

On segiz jasar qızdıń, bolajaq ananıń, házirgi jesirdiń dińke-dármanın qurtqan

edi.

Tillaxan ushın institut ishi dım kewilsiz, jaslardıń kúlisken dawısları da onıń kewlin elitpes, tánepislerde de ol basqalarday sırtqa shıǵa bermes, jaz baslansa da onıń júreginde qıstıń qırawlı kúnlerindey baxıtsız muhabbat ayazı húkim súrer edi. Ya onıń endigi ómiri máńgi qıs bolıp qalatuǵının ańlap, Toxtar oǵan palto menen etik áperip ketti me eken?

Imtixanlardı tapsırǵan soń Tillaxan dekanatqa arza jazıp barıp, xojalıq jaǵdayına baylanıslı bir jıllıq akademiyalıq otpuska aldı.

* * *

Mektepte baslawısh klasslardıń qısqı kanikulı pitip, sabaqlar baslandı. Tillaxannıń keseli bolmay, jumısqa aralasatuǵının bilgen mektep direktorınan baslap kásipleslerine shekem quwanıp, onı jańa jıl menen qutlıqladı, keshigip qalsa da bayram sawǵasın tapsırdı. Gá túnerip, gá jadırap yanvar ayı da óte berdi. Tillaxan ishtey menen awqat jeytuǵın boldı, boyındaǵı harǵınlıq kúsh-quwat penen almasa basladı. Endi Nókistegi vrach jigit kóz aldına kelse awırıw emes, al awırıwdan qalıspaytuǵın bir oy júregine nishter suǵıp, "sol ma, rastan-aq sol ma?" degen dusmal endigi barǵanda sora, sora dep mazasın alar edi. Qalay soraydı? Soraǵanda qalay anıqlaydı? Toqta!

... Oqıwdan qutılǵannan keyin Tillaxan jumıs izledi. Óziniń júkli ekenin bir qaraǵannan ańǵarıw qıyın waqıtta jumısqa ótip almasa, kúneltiw múmkin emes edi; qasındaǵı qızlar da dem alısqa ketti, jumısqa ótip alǵan soń basqa jay tawıp almaqshı boldı. Tamamlanbaǵan joqarı maǵlıwmatlı adam ushın ol waqta itibarlı jumıslardıń esigi ashıq edi, birinshi jolıǵıwdan-aq ol qalalıq kitapxanaǵa ornalastı. Bos waqıtların kitap oqıp ótkerer, barlıǵın umıtar, ne de bolsa shep bolmadı. Kitapxana baslıǵı da hayal adam bolǵan soń jaǵdayına túsinedi ǵoy. Sonıń arasında jalǵız baslı kempirdiń jayın tawıp aldı.

-Kúyewim áskerlikte edi, - dep aldadı kempir bayǵustı.

-Házir tınıshlıq ǵoy, balam, - dep kempir uh tarttı. - Eki balamdı urıs jalmadı, meni bolsa quday almadı. Úsh jıllıqta ǵarrı da sol jaqta úlestirip atırǵanday o dúnyaǵa hayt qoydı. Qızımday bolıp jasay ber. Kúyewiń qaytıp kelse de usı jerde tura beriń.

Tillaxan ózine ana tapqanday tóbesi kókke jetti. Dáslepki aylıǵınan kempirge kóylek kiygizdi, awqatın asıp, kir-pirin juwıp beredi, kempirdiń de ólgenleri tirilip kelgendey shadlıǵında shek joq. Jazdıń áptap ıssıları emes, al táǵdirindegi jaymashuwaqlıq birinshi muhabbat salqınlıqlarınan Tillaxannıń kewil teńizinde qalǵan abırjı muzlardı sál-pál bolsa da erite berdi. Degen menen kem-kem bilinip kiyatırǵan qarnı, onıń ishinde jatırǵan náreste táǵdiri geyde aqlanbaytuǵın jınayat islep qoyǵanday ar-sarın shıǵarar, iziniń nege soǵatuǵınına ózi de túsinbes edi. Ya haqıyqatlıqtıń bárin aytıp, balanı kempirdiń etegine salsa ma eken? Kempir biyshara dım qartayǵan ǵoy, balanı kele qıla almaydı. Joq, múmkin emes! Náreste qor boladı.

Tillaxan gúzde qalalıq tuwıw úyinde kóz jardı. Ul bala tuwıptı, biraq ol analıq muhabbatı oyanıwdan qorqtı. Shırqırap kelgen nárestege emshegi iymedi.