Kenesbay Raxmanov - Omir ham olim povest

Keńesbay Raxmanov

Ómir hám ólim

Povest

Qısqı aqshamnıń bunday uzınnan-uzaq bolatuǵının ol sonsha jıl jasasa da tek ǵana búgin bilip atırǵanday: áynekten ishke telmirgen usqınsız qarańǵı bılay-bılay tapjılar emes, ya tańnan xabar beretuǵın qorazlardıń biypul dawısları esitilmeydi, hákisine iytler de tım-tırıs; óli tınıshlıq onıń alqımına jabısıp, ayawsız pánjeleri menen kem-kem demin tarıltıp baratqanday, yadına ya quwanıshlı, ya qayǵılı oylar túspeydi, ne oylap, ne qoyıp atırǵanın da ańǵarǵanday halı qalmadı. Gá shóllegendey, gá ashırqaǵanday boladı. Kózin ashsa - qarańǵılıq, ol usı túpsiz qarańǵılıqtıń qorqınıshlı qushaǵınan máńgi shıǵa almaytuǵınday, ırastan-aq ólip baratırǵanday halatta boladı. Úy-ishindegilerge házirge shekem hesh nárse aytpadı, aytıwǵa qorqtı, aytsa haqıyqattan da ıraslanıp keter dep qorqtı. Biraq, kún ótken sayın jaǵdayı awırlasıp, toyıp awqat jewden qaldı, degen menen ol hátte kúyewine de awırıp júrgenin pinhamı sır tuttı. "Jazılıp ketermen, ne qılar deyseń" dep ele de nawqasın jasırıp júr. Lekin, keshqurın bir vrachtıń televizor arqalı shıǵıp sóylewi, onıń awırıwǵa bergen sıpatlamaları dál ózin aytıp atırǵanday boldı hám sol vrachtıń: "Awırıwdıń aldın alıp, mediсinalıq xızmetkerlerge kórinip turıw kerek. "Awırıwın jasırǵan óledi" degen ata-babalarımızdıń sózin umıtpawımız tiyis" degen gápleri qattı tásir etti. Jatqalı uyqı joq. Uzaq tún janın egew menen qıyqalap atırǵanday. Bálkim, ol bunday uzaq túnlerdi kóp kórgen shıǵar, esley almaydı, solay da tek ǵana azaptan ibarat qarańǵı qıs aqshamı onıń ómirinde birinshi ret shıǵar, esley almaydı... Eslegisi keledi, lekin endi ótkenlerdi yadta jańǵırtıwdıń ózi de keshirilmes gúnaday, álle qashanlar jazılıp ketken jaranıń ornında qalǵan tırtıǵın kórsetiwge tırısqanday boladı, álbette, ol kórinbewi tiyis, sebebi, ol tırtıq sırtta emes, ol júrektiń bir shetinde, hár waq-hár waq pıtıraday oynatıp shıǵadı da, taǵı hazarı qaytıp umıt bolıp ketedi. Házir onı eslep otırǵanday waqıt emes, júrektegi pıtıradan da hazarlı kesel ishin jaylap aldı, eger rastan sol kesel bolsa, onda ómir jolınıń aqırı kórinip qalǵanı... Ele ármanı kóp edi: ekinshi ulın úylendirip toy beriwi, eki qızın qutlı jerine qondırıwı, perzentleriniń qızıǵın kórip, aqlıq súyiwi kerek edi. Jası eliwge de kelmedi, kúyewi ózinen bes jas-aq úlken. Jasawı kerek! Baxıtlı kempir-ǵarrı bolǵısı keledi. Átteń, mına awırıw barlıq ármandı nabıt etpese bolar edi-aw...

Tańnan belgi joq. Qarańǵılıq siresip turıp qalǵanday, jer ústinde jaqtılıq bar degendi biykarlaǵısı kelgendey áynekten qabaǵın úyip telmirip turǵanı-turǵan. Ne degen qorqınıshlı! Erteń... bálkim, erteń onı usınday máńgi qarańǵılıq hám tınıshlıq kútip turǵan shıǵar, sonıń tuńǵısh xabarshısı shıǵar bul aqsham? Ómirdiń

jarǵa taqalǵan jeri me bul? Joq, úmitsizlikke berilmegeni maqul, awırıwdan sawalıp ketip atırǵanlar az ba? Eger haqıyqattan da sonday awırıw bolsa-she? Onda... eń baslı ármanı - jigirma jeti jıldan berli ózegin órtep kiyatırǵan jalǵız ármanın orınlawǵa da úlgere almay ma? Joq, doktorǵa qaranıw kerek. Jigirma jeti jıldan berli gá óship, gá tutanıp, analıq júrekte tolqıǵan bir saǵınıshına... til menen aytıwǵa bolmaytuǵın qaylarda da bar, qaylarda da jasap atırǵan saǵınıshına dawa tabıwı kerek. Hesh bolmasa... uzaqtan bolsa da diydarına bir toyıp, onnan keyin kóz jumıwı kerek. Kóz jumıwı?! Joq, onı kórse kóz juma almaydı, awa, kórse boldı, keselinen ayıǵadı, awırıwdı pútkilley umıtadı. Ayrılısarda shıńǵırıp jılaǵan náresteniń dawısı bináy ómirinde onıń qulaǵınan ketken emes. Ol bir bólek, qalǵanları bir bólek. Onıń jalǵız ózi bir taw bolsa, qalǵanlarınıń hámmesi bir taw. Sol tawın uzaqtan bolsa da bir iret kórse boldı, bálkim, qushaǵına qısa almas, óytkeni tawdı hesh kim de qushaqlay almaydı ǵoy.

Ólim aldında adam óz ómirin basınan baslap oylaǵısı keledi, yadına túsirgisi keledi deytuǵın edi, sol ıras pa eken? Nege bul da sol jıllardı: baxıtlı hám qaralı jıllardı oylaǵısı kele beredi? Ótip ketken hám sıńsıǵan toǵaydıń arjaǵında joǵalǵan jaslıq dáwirdiń házir hesh qanday da paydası joq, ol házirgi awırıw zardabınan qutqara almaydı.

(Dawamı bar)

Ómirdiń bunsha qısqa bolǵanı qanday ókinishli. Waqıt degen tulpardıń moynınan úzilip túsip qalǵan shılbırday eki ushı kórinip-aq tur. "Qısqa jip gúrmewge kelmeydi" degen usı eken-dá. Hámmesi de keshe menen búgin bolıp ótkendey, al erteń she? Oǵan endi erteń degen mezgil bolmaytuǵınday, tańnıń qasarısıp atpay turǵanına qara! Jaslıq waqta tań atpaǵay, tań sozılǵay dep tilek tilep jatpaytuǵın ba edi?

Tún taǵı da sozıla túskendey.

Tań atar emes...

* * *

Bıyılǵı qıs jıllı bolıp keldi. Jerde úpelektey de qar joq. Bir-eki ret jawǵan qar da jerge túser-túspesten erip ketip, átiraptı appaq qushaǵına qısa almay qaldı. Qarsız hám jıllı bolǵannan keyin, hátte yanvardı da gúzge, ya erte báhárge megzetiw múmkin.

Azanǵı shaydan keyin "Moskvich"in xodlap jolǵa shıqqan Elmurattıń rayon orayına kelgenshe jaǵı tınbadı. Ózi agronom bolǵan soń ba, ya hayalınıń dıqqatın basqa jaqqa awdarǵısı keldi me, qullası, tek jer haqqında, bıyılǵı bolatuǵın egis

jóninde sóyley berdi. Qansha bildirmeyin dese de, ol sońǵı waqları hayalınıń júristurısında, bet-álpetinde bir ózgeristiń júz bere baslaǵanın, qanday da bir sebepler tawıp birge awqatlanbay júrgenin sezer edi. Sorayın dese, sol awırıw ma dep ózi de qorqtı. Ózi aytar dep kútti. Biraq, Tillaxan awırıw jóninde jumǵan awzın ashpadı, hazar shegip júrgenin de sezdirmedi, minez-qulqı da burınǵı jaydarı qálpinen ózgerip kórgen joq. Tek keshe televizordan vrach sóylep atırǵanda onıń kózinen monshaq jastıń jumalap túskenin sezip qalǵanday boldı. Usı monshaq jas Elmurattıń da júrek-bawırın astan-kesten etip ketti, ol da búgingi uzaq aqshamdı kirpiklerin ayqastırmay gúzetip shıqtı. "Tań atsa vrachqa aparayın" dep túydi ishinen Elmurat. Tań zorǵa attı. Tań atqan soń túndegi erlikten námiw-nıshan qalmadı, gápti neden baslawdı bilmedi, taǵı natıqlıq baslandı, ómirinshe hayalına tiklenip qaramaǵanlıqtan (ol oǵada sıylaytuǵın edi!) Tillaxanǵa postın taslaǵanday etip: "Júr, vrachqa kórsetip qaytayın" dewge awzı juwıspadı. Onıń múshkilin Tillaxannıń ózi jeńillestirdi:

-Eleke, mashinań júre me? Elmurat quwanıp sala berdi.

-Júrgende qanday!

-Onda... - dep Tillaxan sál gidirdi. - Úyge ballar qarap turar...

Arjaǵın aytqısı kelmedi, balalarına esittiriwdi qálemedi.

-Qıdırıp qaytamız ba? - dep Elmurat ta túsingen tús bildirdi.

-Awa...

Bul - eki dúnyanıń arasında qalǵan qısqa joldaǵı qıdırıspaqtay sezildi Tillaxanǵa. Úy ishindegi dáskelerge, diywaldaǵı súwretlerge, dasturxan basındaǵı eki qızına eń sońǵı mártebe qarap atırǵanday kózlerin úzgisi kelmedi. Nókistegi basqa shıǵıp ketken balası menen kelini, áskerlikte júrgen ekinshi balası yadına tústi, olardı endi hesh qashan kóre almaytuǵınday ózinde ázzilikti hám endi oǵan hesh kim de járdem bere almaytuǵınday ǵáriplikti sezdi. Tap keshegi kúnge shekem hámmesi de, hámmesi de basqasha edi. Tek endigi jalǵız úmit - shútik shıraday jıltıraǵan sońǵı úmit doktorlarda, solardıń názerinde ǵana qalǵan edi. Eger olardıń appaq xalatlarınıń epkini menen shútik shıraday úmit otı sónip ketse, pitkeni...

Jol boyınsha Tillaxan usılar tuwralı oyladı.

Eger ırastan-aq qaytıp kelmes jolǵa atlanatuǵın bolsa, Elmuratqa da ańsat emes. "Jarı jolda atıń ólmesin, jarı jasta qatınıń ólmesin" degendey, jası eliwge kelgende onıń ıssısı menen suwıǵına kim qaraydı? Mıń aytsań da, balanıń atı - bala, kelinniń atı - kelin. Jigirma bes jıl qoslas boldı, bir-birine awır sózge barmadı, biriniń otın biri úrlese úrledi-dá, sóndirip kórgen emes. Basqalar usap bul úyde mayda-shúyde urıs-qaǵıs ta bolǵan joq. Tillaxan mektepte baslawısh klasstıń muǵallimi, Elmurat gá brigadir, gá agronom bolıp islep kiyatır. Úlken balası Atamurat eki jıllıqta universitetti pitkerip Nókiste islep qaldı, birge oqıǵan qızǵa úylenip xojalıq bolıp otır. Esi pútin. Qızları ele mektepte. Solardı qutlı jerine qondırıw ananıń ańsaǵan ármanı edi, endi bul ármannıń iske asıwı eki talay bolıp tur.

Tillaxan jol ústinde usılar tuwralı oyladı.

Qansha oylasa da oy túbine jetiw múmkin emes. Oylap-oylap keledi de, barlıq oyın nabıt etpekshidey aldınan bádaybat bir jaǵımsız nárse shıǵadı.

Ol janın jegidey jegen - uwayım, awırıw uwayımı. Onı aylanıp ótiw qadaǵan, qolınan kelmeydi. Eger jolındaǵı sol tosıńqıdan aman-saw ótip kete qoysa, hámmesi de orınlanatuǵınday, jigirma jeti jıllıq qupıya saǵınıshına jol tawıp, analıq muhabbatı óz erki menen qumarı tarqaǵansha bir bozlaytuǵınday. Ómir degen ne edi ózi? Shayırlar jazǵanday ol teńiz be edi? Teńiz bolsa nege tereńine qaray tolqınlardı aralatıp ákete bermeydi? Nege? Nege ol jarı ortada mingen kemesin shıl-párshe etip, túbine mantıqtırajaq? Adam balıq emes ǵoy. Ya ómir dala ma? Shegi joq dala ma?

Tillaxan jol-jónekey óz ómiri jóninde oyladı.

Biraq, oy tawsılar emes...

* * *

Awırıwınıń túrin soradı, qanın aldı, rentgenge túsirdi. Sonnan keyin vrach salqın qanlılıq penen iynin qısıp:

-Házir hesh nárse de ayta almayman, - dedi. - Eki kúnnen xabar alıń. Analizin shıǵarıp qoyamız.

-Dári-párige qaǵaz bermeysiz be?

-"Men ne deymen, qobızım ne deydi", - dep kekesinli kúldi vrach. - Keselińizdiń túrin bilmey turıp...

Arjaǵın aytpadı hám Tillaxan menen qaytıp isi de bolmadı. Úmit shútik shırası elpildep janǵan hayal qarmanıwǵa tal tappaǵanday hálsizlik penen sırtqa shıqtı. Daladaǵı skameykada esikke dilgir bolıp otırǵan Elmurat ushıp turıp, eki atlaǵanda qasına keldi.

-Ne dedi?

-Ujıbatlı gápi joq. Eki kúnnen anıq bolatuǵın qusaydı.

-Usılardan vrach bolıp! - dep tońqıldandı Elmurat. - Awırıw degendi bir kórgennen-aq ayırıp taslamaǵan soń...

Bul sóz Tillaxanǵa batayın dedi. Tap Elmurat oǵan: "Keseliń attan-anıq kórinip tur ǵoy, onı vrach túwe soqır adam da anıqlaydı" dep atırǵanday edi. Bálkim, Elmurat haq shıǵar. Oǵan hayalınıń keseli hámmeden burın kórinip turǵan shıǵar? Ómirde erli-zayıptan basqa hesh kim de bir-birine sonshelli jaqın bola almaydı ǵoy. Erli-zayıplar ruwxıy jaqtan da, jınısıy jaqtan da ajıralmastay bolıp baylanısıp ketken ǵoy. Solay da Elmurat jańaǵı gápti aytpawı kerek edi. Vrachlardı jazǵıraman dep, eki joldıń dárbentinde ar-sarı shıǵıp turǵan súyikli hayalın, jigirma bes jıldan berli ótirigine bolsa da bir ret ókpeletip kórmegen xoshirey Tillaxanın irenjitip aldı-aw.

- Bilgish bolsań aytsesh! Meniń keselim qanday?

Elmurat Tillaxanǵa ańırayıp qaradı. Bul gáp onıń júregine sadaqtıń oǵınday qadaldı. Hayalınıń awzınan bunday sózler shıǵadı dep haslan oylaǵan emes.

-Men vrach emespen, qaydan bileyin...

-Eleke, vrachlar da adam... Adam bolǵannan keyin adamnıń táǵdirin birden sheshiw ańsat emes. Onıń ústine ilimniń, texnikanıń zamanı...

-Men tek tezirek emleniwińe asıǵıp atırman-dá, - dedi Elmurat mashinaǵa otırıp atırıp. - Awırıwdıń aldın alǵan onı emlewden ańsatıraq boladı degen gáp bar ǵoy.

-Júrim bolsa...

-Qoyshı, qaydaǵını aytpay.

Mashina taǵı asfalt jolǵa shıqtı.

Saatqa qaramasań kúnniń qay mezgil bolǵanın da ańǵarıw qıyın. Aspan siresken bult. Ya jawmaydı, ya tarqaspaydı. Túnergeni-túnergen. Bultlardıń arjaǵında jarqıraǵan quyash bar degenge isengiń kelmeydi. Tillaxan endigi jolın da

usıǵan megzetti, ómirge degen úmit otları sol quyashtay bulttıń artında, onıń qanday taqılette janıp turǵanı biymálim. Artınan quwıp kiyatırǵan ájel dúbirin esitip atırǵanday, al bular bolsa mashina menen onnan qashıp baratırǵanday. "Aydaygór, Eleke, aydaygór, - deydi ishinen. - Izimizden ájel jetip, pánje urmasın!" Baǵanaǵı vrachtıń salqın qanlı múnásibeti, hámmesin de tek kózabaǵa islep atırǵanday, tek óz minneti bolǵan soń ǵana kózden ótkerip atırǵanday bolǵanı júregin endi eze basladı. "Istiń bárin ótlestirip alıpsań ǵoy, burın qayda júrip ediń?" degendey edi me kózqarası, qalay-qalay? Bolmasa, bir eziw tartpas pa edi, kúlki de em deytuǵın edi ǵoy. Ne qılsa eken, ne qılıwǵa boladı?

Kelgenshe sayrap kelgen Elmurat ta awzın buwıp aldı. Ya baǵanaǵı gáp kewline tiydi me eken? Itimal, Elmurattıń kewlin qabartpawı kerek edi, sherek ásir ashshı-dushshını birge tatıstı. Tillaxandı baxıtsız joldan tartıp alıp bawırına bastı. Bultlı jaslıq aspanında quyash bolıp jarqıradı. Onıń gúnasın, keshirilmes gúnasın betine shirkew etpedi. Solay ma? Eslep kór! Solay! Yaq, Elmurat onıń gúnasın sezgen de joq.

Sebebi, ol jaysań jigit edi, ańqıldaq, awzındaǵını aldıratuǵın qıylınan edi. Tillaxannıń Elmuratqa awır sóz aytıwǵa haqısı joq, al Elmurat oǵan ne aytsa da azlıq etiwi múmkin, lekin Elmurat onı ayta almaydı, aytıw yadında da joq. Eger bilse-she?! Ne der edi? Adamzatqa oqtan da beter ótkir tiyetuǵın eń awır sózdi aytar ma edi? Adamdı haywan menen ajıratıp turatuǵın shegaradaǵı jabıq turǵan sózdi aytar ma edi?! Aytar edi! Awa, aytar edi! Sebebi, bul pák adam. Nákaslıqqa janı qas, páslikke dushpan adam. Ishinen tútep-tútep bir kúni jalını sırtqa lap etip shıǵatuǵın adamdı qaytıp óshtiriw qıyın, ol ya ózin, ya basqanı joq etedi. Ilayım, endigi qalǵan ómirdiń sanawlı qádemlerinde ol bul tuwralı hesh nárse bilmey-aq qoysın, esitpey-aq qoysın.

Tillaxan taǵı awırıwın oyladı...

* * *

Aradaǵı eki kúnniń ishinde Tillaxan qızlarına burınǵıdan da jaqın boldı, olarǵa kóp aqıl ayttı, ózi emlewxanada jatıp qala qoysa úyge qáytip qarawdı, ákesin qapa etpewdi tapsırdı. Úlkeni - Palxan toǵızınshı klassta, sabaǵınan da táwir, úy jumısların da taq-tuynaqtay etip qoyadı. Kishkenesi Nurxan ele jaslaw, altınshı klassta. "Nárestelerim-aw, - dep oyladı Tillaxan. - Mennen ayrılıp qalsańız kúnińiz ne kesher eken? Ele sizlerdiń yadıńızda onday hesh nárse joq. Bul awırıw mázi kesel emes ǵoy, bawırlarım-aw. Mensiz qáyter ekensiz? Ógey ananıń qolına qarap qalsańız halıńız qalay bolar eken?"

Onıń betin ıssı kóz jasları juwıp ketti.

Íp-ıssı jas, tıyılar emes, sıpırǵan sayın arjaǵınan ırshıp shıǵa beredi, shıǵa beredi. Sál jeńil tartayın dedi. Buldır-buldır eles bolıp júdá uzaqta qalǵan balalıǵı dumandaǵı túsiniksiz súlderdey bolıp kóz aldına keldi. Kem-kem tap keshegidey, keshe keshqurın bolıp ótkendey, aralıqta hayt qoyǵan sonsha jıllar bir kún shelli bolmaǵanday, ómirdiń bunsha qısqalıǵı, adam balası usı qısqa joldı juwırıp-jortıp demde-aq basıp ótetuǵını oǵan endi ayan bola baslaǵanday edi...

Urıstaǵı ákesinen "qara qaǵaz" kelgenin emis-emis biledi. Onda da qıs kúnleri edi, suwıq, jerler ombı qar. Anasınıń boz-boran bolıp jılaǵanı, awıl adamlarınıń oǵan táselle aytıp atırǵanı, birewlerdiń úy aldındaǵı qardı tazalap, oshaqqa ot jaqqanları umıtılıp baratırǵan tústey yadında azlap qalǵan. Al, ákesiniń diydarın kóz aldına keltire almaydı. Sol kúni ol hesh nársege qıynalǵan da, jılaǵan da joq. Bala ǵoy, qaydan bilsin, ómir menen ólimniń parqın túsiniw qayda? Lekin, ákeniń atı - áke emes pe? Onıń joqlıǵına Tillaxan soń jıladı. Urıs kimlerdiń oshaǵınıń kúlin suwırıp, kimlerdiń shańaraǵın ortasına túsirmedi deyseń! Alıstaǵı jarılǵan bombalardıń gúrsildisi bul jaqtaǵılardıń da tolısın shaypap, besiklerin tóńkergen joq pa? Batıstaǵı atılǵan oqlardıń qorǵasını kelip jetpese de bul jaqtaǵılardıń da júrekleri shanshıp qan quspadı ma? Qanshalar jesir qaldı, qanshalar jetim qaldı!

"Ákeniń jaqsısı jezdeńdey boladı" deytuǵın edi, al endi ógey áke qalay bolar eken? Anası ele jas, Tillaxan tek birinshi hám sońǵı perzenti edi. Urıstıń pitiwin kútip júrgendey sıńay bildiredi. Tillaxan ekinshi klassta oqıp júrgende jeńis kúni jetti. Jeńis! Kim quwanıshtan jıladı, kim hásiretten jıladı, kim ókinishten jıladı. Jeńis! Kim jılap júrip kúldi, kim kúlip júrip jıladı, kim qan jutıp kúlimsiredi, kim júzin jasırıp quwandı. Júzin panalap quwanǵanlardıń biri Tillaxannıń anası edi, keter kúyewi ketken soń endi jaslıǵınıń qalǵan jaǵında gúllerin tóge bermey, qayta jaynawı kerek ǵoy, bayǵustıń. "Ólmektiń izinen ólmek joq".

Bir gezleri xalıq jıynalıp toy bolǵan, Tillaxan ińgálap dúnyaǵa kelgen, eńbeklegen, anası háyyiw aytıp, ákesi ıńıldaǵan, ómirge tuńǵısh qádem atqan jayı endi qańırap qala berdi. Anası bir kisige qol berdi. Ógey ákesiniń atı Qulmurat edi. Ol shımbaylı qassap eken. Burınǵı hayalı qaytıs bolǵan, onnan qalǵan úsh balası bar. Balta menen gósh maydalap atırıp, abaysızda shep qolınıń eki barmaǵın shawıp alǵanlıqtan urısqa da alınbaǵan. Bunı bile-tura isledi me, ya ırastan ba, anıǵın hesh kim bilmeydi. Qullası, Qulmurat qassap shoshayǵan murtlı, eki kózi mudamı uyqıdan qalǵan adamdikindey qızarıp júretuǵın adam edi.

Sebebi, ol jaysań jigit edi, ańqıldaq, awzındaǵını aldıratuǵın qıylınan edi. Tillaxannıń Elmuratqa awır sóz aytıwǵa haqısı joq, al Elmurat oǵan ne aytsa da azlıq etiwi múmkin, lekin Elmurat onı ayta almaydı, aytıw yadında da joq. Eger bilse-she?! Ne der edi? Adamzatqa oqtan da beter ótkir tiyetuǵın eń awır sózdi

aytar ma edi? Adamdı haywan menen ajıratıp turatuǵın shegaradaǵı jabıq turǵan sózdi aytar ma edi?! Aytar edi! Awa, aytar edi! Sebebi, bul pák adam. Nákaslıqqa janı qas, páslikke dushpan adam. Ishinen tútep-tútep bir kúni jalını sırtqa lap etip shıǵatuǵın adamdı qaytıp óshtiriw qıyın, ol ya ózin, ya basqanı joq etedi. Ilayım, endigi qalǵan ómirdiń sanawlı qádemlerinde ol bul tuwralı hesh nárse bilmey-aq qoysın, esitpey-aq qoysın.

Tillaxan taǵı awırıwın oyladı...

* * *

Aradaǵı eki kúnniń ishinde Tillaxan qızlarına burınǵıdan da jaqın boldı, olarǵa kóp aqıl ayttı, ózi emlewxanada jatıp qala qoysa úyge qáytip qarawdı, ákesin qapa etpewdi tapsırdı. Úlkeni - Palxan toǵızınshı klassta, sabaǵınan da táwir, úy jumısların da taq-tuynaqtay etip qoyadı. Kishkenesi Nurxan ele jaslaw, altınshı klassta. "Nárestelerim-aw, - dep oyladı Tillaxan. - Mennen ayrılıp qalsańız kúnińiz ne kesher eken? Ele sizlerdiń yadıńızda onday hesh nárse joq. Bul awırıw mázi kesel emes ǵoy, bawırlarım-aw. Mensiz qáyter ekensiz? Ógey ananıń qolına qarap qalsańız halıńız qalay bolar eken?"

Onıń betin ıssı kóz jasları juwıp ketti.

Íp-ıssı jas, tıyılar emes, sıpırǵan sayın arjaǵınan ırshıp shıǵa beredi, shıǵa beredi. Sál jeńil tartayın dedi. Buldır-buldır eles bolıp júdá uzaqta qalǵan balalıǵı dumandaǵı túsiniksiz súlderdey bolıp kóz aldına keldi. Kem-kem tap keshegidey, keshe keshqurın bolıp ótkendey, aralıqta hayt qoyǵan sonsha jıllar bir kún shelli bolmaǵanday, ómirdiń bunsha qısqalıǵı, adam balası usı qısqa joldı juwırıp-jortıp demde-aq basıp ótetuǵını oǵan endi ayan bola baslaǵanday edi...

Urıstaǵı ákesinen "qara qaǵaz" kelgenin emis-emis biledi. Onda da qıs kúnleri edi, suwıq, jerler ombı qar. Anasınıń boz-boran bolıp jılaǵanı, awıl adamlarınıń oǵan táselle aytıp atırǵanı, birewlerdiń úy aldındaǵı qardı tazalap, oshaqqa ot jaqqanları umıtılıp baratırǵan tústey yadında azlap qalǵan. Al, ákesiniń diydarın kóz aldına keltire almaydı. Sol kúni ol hesh nársege qıynalǵan da, jılaǵan da joq. Bala ǵoy, qaydan bilsin, ómir menen ólimniń parqın túsiniw qayda? Lekin, ákeniń atı - áke emes pe? Onıń joqlıǵına Tillaxan soń jıladı. Urıs kimlerdiń oshaǵınıń kúlin suwırıp, kimlerdiń shańaraǵın ortasına túsirmedi deyseń! Alıstaǵı jarılǵan bombalardıń gúrsildisi bul jaqtaǵılardıń da tolısın shaypap, besiklerin tóńkergen joq pa? Batıstaǵı atılǵan oqlardıń qorǵasını kelip jetpese de bul jaqtaǵılardıń da júrekleri shanshıp qan quspadı ma? Qanshalar jesir qaldı, qanshalar jetim qaldı!

jerdiń suwıq qushaǵında jatqan meni oylar deyseń be?... Tiriniń esabı bolar dep

durıs ayttı...

-Áwel balanıń úyine barsaq pa eken? - dedi Tillaxan oyların zorǵa irkip.

-Balanıń úyi qashpas. Tústen burın vrachlarǵa kórinip qal.

Olar usıǵan kelisti.

Emlewxana bólim baslıǵı Tilewbay Saparovichtiń kabinetiniń kirer awzındaǵı otırǵıshlarda eki-úsh adam esikke pildey úńilip gezek kútip otır eken. Júzleri solǵın, kózleriniń nurı qashqan eki erkek penen bir kempir, shaması, bir sabaqlas nawqaslar. Qaǵısıp, Tillaxanǵa orın berdi.

- Usı balanı bilgish degen soń kelip otırman, - dedi erkektiń biri. - Ózi usı awırıw jóninde ilim kandidatı bolǵan qusaydı.

Tillaxanǵa jan eneyin dedi. Ilim kandidatı bolsa, tegin emes shıǵar, bunday abıraylı ataq bostan-bosqa berile bermeydi ǵoy. Ásirese, mediсina iliminde pútkil dúnyalıq masshtabqa málim jańalıq ashıw kerek. Sonıń arasında ishten bir adam menen medsestra shıqtı da:

- Kimniń gezegi? - dep soradı. Otırǵanlardıń birewi ishke kirip ketti.

Vrach jigitke kózi túsken Tillaxan kirgen jerde birden lal boldı da qaldı. Yapırmay, bala, bunday da uqsaslıq bola ma eken? Adam adamǵa uqsaǵanda da bunday bolıwı múmkin emes ǵoy. Jawdır kózleri, qır murını, kúlkiniń izi bilinip turatuǵın erinleri, awzı, at jaqlı júzi dál sonıń ózi, aynımaǵan ózi! Hátte, shashlarınıń buyralanıwına shekem uqsap tur-aw, uqsap tur.

-Qorqpań, apa! - dep Tilewbay Saparovich ornınan ushıp turdı.

-Sálem berdik. Qáne, mına stulge kelip otırıńız. Há, awıldan keldińiz be? - dep ol rayondaǵı vrach jazıp jibergen qaǵazdı oqıy basladı. - Hmm... Sóytip, solay deń. Qáne, qolıńızdı ákeliń. Haw, tamırıńız jaqsı soǵıp tur ǵoy.

-Awqat aldırmaydı balam..., - dep irkilip qaldı. Tillaxan "balam" degen sózinen ózi de shorshınıp ketti. - Íras sol kesel bolsa, onda ólim jaqınlasıp qaldı.

-Ne dep otırsız? Wáy! - dep Tilewbay Saparovich kúlip jiberdi. - Ólim, ólim! Usı adamlarǵa hayranman-áy, ele durıslap ómir súre almay atırıp, aytatuǵını ólim. Óliw ańsat pa? Ele siz jasaysız... Lap deseńiz de aytayın, tap mennen soń ólesiz.

-Qoy, qaydaǵını aytpa, bal...