Kenesbay Raxmanov - Saqal roman

-Endi ne? "arrı bolsa da, quday qosqan qosaǵı boladı ǵoy. «"arǵa palapanın appaǵım dep súyedi, kirpitiken balasın jumsaǵım dep súyedi»...

Balaları da uyqıdan oyanıp, úy ishinde júrgen, sóylesken dawıslar, háreketler baslanadı. Televizordıń tańdaǵı kórsetiwleri baslandı. Shańaraq aǵzalarınıń bası quralıp, azandaǵı chayǵa otırdı.

18

Tań atıp, kún shıǵıp atır ma, oǵan bası aylanǵanday jan joq, ıǵıp kelgen eki jansız gewde suwdıń jaǵasına shıǵıp qalǵanday qalay bolsa solay árre-tárresi kórinip, kir-kir edenge awnap, ózlerinshe shiyrin uyqınıń qushaǵında jatır. Astındaǵı tóselek bir jaqta qalǵan, ishinen araqtıń zarpı jandırǵan, úydiń ishindegi qapırıq ıssı shalasın shıǵarıp kúydirgen, jutıp atırǵan hawası sasıq, ústindegi kiyimleri pataslanıp qalǵan Japaq penen Vladimirdiń tiri ekenligin tek qurıldısınan bilmeseń, sırtqı túrinen olardıń búgin orınlarınan turıp, adamlardıń qatarına qosılıp ketetuǵınına inanbaysań. Olar usınday masqara awhalda ele qansha jatadı, ol jaǵı biymálim. Bir gezleri Japaq qıymıldaǵanday boldı, tobarsıp kewip ketken erinleri jıbırladı:

-Suw... suw...

Biraq, oǵan suw beretuǵın qayırxom bar ma? Aqırsında shólge shıdamaǵan Japaq ayaq-qolların qıymıldatıp, tıpırshılay basladı. Taslandınıń arasında jatırǵanday bayqıl-bayqıl basın eplep kóteredi, qayaqlarda jatırǵanın payqaslaǵısı kelip, jan-jaǵına qarandı. Hesh nárse yadında joq, jaydıń ishi aǵarıp qalǵan. Bir gezde oń qaptalında saqalın jerge tósep dus tómenine jatırǵan kisini tanıdı.

-Vladimir aǵa, ha, Vladimir aǵa!

Ómirinshe qarawıl bolıp islegen adam setemshil boladı ǵoy, ǵarrı atın estiwden-aq: -Ha, kim kerek?-dep ushıp turıp, taǵı qulap tústi.

-Muzday suw ákel, aǵa! Ol Japaqtı tanıdı:

-Óziń barıp iship kelse!-dep ornınan tura almay atırǵan ǵarrı ashıwlanǵanday boldı. -Endi seniń suwıńdı tasıp júremen be?

-Keshegiden bir urtlam qaldırıp ketse boladı ǵoy!

-Ne keshegiden? Qoysań-á!-dep Vladimir búgingi kúnniń tátárigi yadına túskendey ushıp turdı. - Búgin meniń sınamalı kúnim, bildiń be, ol bayaǵı Saǵıydam emes anaw-mınawımdı elestire bermeytuǵın, Japaq qoshshım, endi kóp asa qıtıǵıma tiye berme.

Ele ornınan tura almay atırǵan Japaq ǵarrınıń bir sózine de pámi alıspadı: -Kim qıtıǵına tiygen?

-Haw, túnde bir-eki márte qıtıqlap oyatıp jiberdiń ǵoy,-dedi Vladimir raslı-ótirikli sóylep.-Men qıtıqlap atırǵan anaw kim be dep dógeregimdi sıypalap júrmen-aw.

-Kim?

-Kim edi atı ele? -Kimniń atı?

-Áyy, yammana sulıw eken-áy! Burın anıqlap qaray almay júr ekenmen ǵoy. -Kimge?-dep Japaq ań-tań.

-Áy, baslıǵımızdı aytaman-dá!

-Baslıq ursın seni!-dep kúldi Japaq. -«Sulıwınan jılıwı» degen.

-Jılıwı da bar shıǵar,-dep qumarlana sóyledi Vladimir. -Xolodilnik emes ǵoy, óytip.

-Saǵan birewdiń jıllı-suwıǵınıń nege keregi bolıp qaldı? Kórpeń jıllı bolsa, bolǵanı. Toyǵa alıp qoyǵanıń bar ma?

-Ne toy?-dep hayran Vladimir, bul sózdi bináy ómirinde birinshi esitip atırǵanday. -Haw, kempir alsań, toy bermeyseń be?

-Áwel alıp ala bereyik, iyman bir jaqqa qashpas...

-Házir kerek bolıp tur-dá sol iymanıń!-dedi bası meń-zeń Japaq turmaqshı bolıp bir-eki ret iytinip edi, shaması jetpedi.

-Ne kerek bolıp tur, kempir me?-dedi Vladimir.

-Áy, kempirde basıń qalsın! Bas jazatuǵındı aytaman. -Saat neshe boldı ózi?

-Segiz,-dedi bilegindegi saatqa qaraǵan Japaq.

-Keshki me?-dep Vladimir áynekke qaradı.

-Azandaǵı bolsa kerek!-dep Japaq ta eplep qáddin tikley basladı.

-Mańlayım qurısın, sáske bolıp qalıptı ǵoy! Tań namazımdı qaza qıldım-aw!-dep Vladimir túni menen ústinde shoshqa awnaǵanday tóseklerin jıynastıra basladı. Jańa ayaqlanǵan baladay qaltańlaǵan Japaq eplep sırtqa shıqtı. Saat segiz bolsa da kún táwir-aq kóterilip qalǵan eken, ısıytuǵın túri bar. Ol atızdıń tór betindegi bir múyeshke qurılǵan Vladimirdiń dushına kirdi, suwı bar qusaǵan, biraq, muzday eken. Dáslep eti túrshikse de, keyin úyrenisip, ol dushqa túsip aldı. Boyı jep-jeńil tartıp, bası da, basqası da ánedey bolıp, dińkildep ketti. Keyin ǵarrınıń uzın shlangasın kranǵa jalǵap, dushtı shimpildetip qayta toltırdı. Ishke kirse, Vladimir úyiniń ishin tazalap atır eken.

-Enemnen qayta tuwılǵanday boldım!

Onıń dushqa shomılıp kelgenin túrinen-aq sezgen ǵarrı: -Ishinde suw qaldı ma?-dedi.

-Orıslarda «toǵaydan bir terek shawıp alsań, ornına ekewin tik» degen gáp bar. Suwı yarım eken, juwınıp shıqqan soń toltırıp qoydım. Túsip alasań ba?

-Men be? Wáy, yaǵay,-dedi Vladimir jaqtırmay. -Bizler qaǵazday juqarıp qalǵan adambız ǵoy, qoshshım. Qustıń qanatınıń jelpigen samalınan ayazlap qalamız. Túske shekem suwı jılıydı ǵoy. Usı Rámetulla qashan ketti?

-Iyt bile me?-dedi Japaq onıń taslap ketkenine ashıwlanǵanday bet-awzın tırıstırıp. -Maqaw ǵoy ol, sumlıq penen ishedi. Biz biyshara, aq kókirek, kesanıń túbin shańǵıtıp qaǵıp salmasaq, kewlimiz kenshimeydi. Ish dep tap birew záwlim salıp turǵanday!

-Seniń de oylanatuǵın waqtıń boldı ǵoy, Japaq.

-Qoy, keteyin. «Júrgenge jormal ilinedi» deydi ǵoy. Sen bir aqıl beriwge kirisip ketseń, mınaw dúnya seniń aqılıń menen quralıp turǵanday bolıp ketedi. Onnan burın zıtayın!

-Zıtsań zıt! Házir seniń maǵan kápekke keregiń joq. Úlken iske tayarlıq kóriwim kerek,-dedi Vladimir onnan qutıla almay turǵanın jasırmay.

-Ne tayarlıq ózi, Vladimir aǵa?-dedi tańlanǵan Japaq, keshegi aytılǵan gáplerdiń birde-birewi esinde joq edi. Ol oylanıp qaldı, kelgende araqqa shala qursaq bolıp kelgen soń bul jerdegi menen qosılıp, hámmesi tasqa tógilgen tarıday shashırap ketti. "arrınıń kókiregine urıp «Kempir alaman, kempir!» degen dawısı qulaǵında qayta jańǵırǵanday boldı.

-Kempir alajaqpan dep pe ediń, Vladimir aǵa?

-Qayaqtıń kempirin tawıp júrgeniń ózi, inim,-dep Vladimir murnın jıyırdı oǵan. -Kempir emes, úyden shıqpaǵan qız alaman! Qız!! Qaysı qulaǵıń menen esitseń sol qulaǵıń menen esit, bala!

"arrı ǵoy, keshegi ishkenniń ákseri ele shıǵıp ketpey atırǵan bolsa itimal. Kindigine túsken appaq saqalı menen aytıp turǵan sózine qara! Aytıw túwe, tıńlawǵa uyalasań. Qartayǵanda aljıw degen usınday bola ma eken? Japaq oylanıp bolaman degenshe Vladimir «qız alaman» degen gápin taǵı nıqırttı. Endi Japaq shıdap tura almadı:

-Putıńdaǵı dambalıń bekkem be, Vladimir aǵa?-dep kúlip jiberdi. -Parr etip, qaq ayrılıp ketpesin! Endi ǵarrınıń áńgimesine ıqlası bolmadı, duzsız adamnıń gápindey, qayda bolsa da basın alıp ketkisi keldi, ústi basın shyotkalap xoshlaspastan-aq kóshege shıǵıp hayt qoydı. Ol ketken soń Vladimir jayǵa sıymadı, azanǵı chay, halqas yadına kirip shıqpaydı. Bir namaǵa ıńıldaǵısı keledi, «Yar qarası kórinbeydi kózime» degen qosıqtı esitip turǵanday. Shapqan attay júregi lúpildep tur, burınǵı kempirin alarda da bunday halǵa túspegen edi. Erteklerdegidey gilemge minip ushqısı, Gúlayshanıń júregine barıp túskisi keledi. Saqalı aq jalawday jelbirep barsa... Rámetullası túspegir de kele qoymadı, usındaydıń jón-

josaǵın sol jaqsı biletuǵın edi. Onı da bergen quday beline bayladı. Haw, waqıt bolsa zımırap baratır. Gúlaysha Vladimirge anıq basın shata qoysa usı jayǵa keler me eken? Bul bir atam zamannan

qalǵan, tozıwı jetken jay ǵoy, házirgiler bunday jayda jasaw túwe, basların da suqpaydı. Hámel tulparına otırıp, jalpaǵına dáwran súrip júrgen Gúlaysha qusaǵanlar bul jerde baylasań da turmaydı. Meyli, sonıń qasında-aq jasay beredi-dá, jamanlıǵı bul imaratın satıp jiberer. Kim satıp alar deyseń? Iyt mutıǵa soraytuǵın shıǵar? Biraq, qarıydar tabıladı, sebebi, jayına qızıqpaǵan menen jeri bar ǵoy, ózi de qalanıń ortasına jaqın. Alǵan adam buzıp taslaydı da úlken saray salıp aladı. Kewil qurǵır bárin ańǵaradı-aw, átteń, «bılamıqtı may keltiredi», oǵan ǵárejet qayda?

Birin-biri ókshelep quwǵan sendey oylar menen dúgisip sıpada otırǵan vladimirdi Rámetullanıń «Assalawma áleykum!» dep sálemlesken dawısı shorshıtıp jiberdi. Jazdıń kúni bolsa da Rámetulla

qatırıp kiyinip alıptı, galstuk baylanǵan aq kóylek, qara kostyum shalbar, jıltıraq tufli, basında shılt jańa jaz qalpaǵı. Qolında qaltashaǵa salınǵan zat bar.

-Taǵı ákeldiń be?-dep qorqıp ketti Vladimir.

-Neni?-dedi Rámetulla ǵarrınıń ne aytajaǵın túsinip. -Búgin awzıń tutıq boladı, Vladimir aǵa. Basqa jaǵıń qarqtay, onıń ústine iship digirmannıń tartqıshınday bılǵańlap barsań, saǵan qız túwe, bir salım duz da joq. Japaqqa jarısqandı qoy, ol bası bos adam. Azan menen qayda ılaǵıp ketti?

-Basın jazıwǵa.

-Jazsa jazsın. Qashan turdıńlar?

-Áy, silemiz qatıp qalıptı,-dedi Vladimir. -Tań namazım da qaza boldı.

-Namazdıń ilajı bolar,-dedi Rámetulla qolındaǵı qaltashanı sıpanıń ústine qoyıp. -Kewlińdi jámlep alǵan soń barlıǵın jıyıp-terip bir oqıp alarsań. Gúlaysha ruxsat ete me ele... Búgin baratuǵın kúniń, umıtıp ketpediń be?

-Hárgiz allaǵa umıtaman ba?-dep tayar ekenin bildirdi Vladimir. -Jolına dilgirim shıǵıp otırman

ǵoy.

Rámetulla sırtqı kiyimlerin sheship, ildirip qoydı.

-Endi tayarlıqtı baslayın, aǵa,-dedi ol ǵarrınıń qasına kelip. -Ol jerge jutıp jibergendey bolıp barmasań, sál jerde tiksintip alıwıń múmkin. Bir tiksinse, ishteyi baylanıp qaladı.

-Muhabbat degen de awqattay nárse boladı eken-aw!-dep tańlandı Vladimir. Rámetulla kúldi: -Endi ne? «Awırıw astan» degen gáp bar ma usı? Al, muhabbattan tapqan awrıwdıń emi joq, aǵa.

Tek, ólip qutılasań. Vladimir aǵa, endi tayarlıqqa kiriseyik. Eń áwel jumıstı saqaldan baslaymız. -Saqaldan?-dep janı shıqtı ǵarrınıń.

-Mına saqalıń menen, aǵa, saqalǵa úyrenisken oralskiniń qızları bolmasa, qarakeńniń qızları jatpaydı. Haw, aǵa, ol nashar degen awzıńnan súygisi keledi, sol waqta betiń kiyiz zawıttay bolıp jatsań... Shubatılǵan júnniń arasınan awzıńdı izlep júre me? Qáne, qırqılıǵıń bar ma?

-Qırqılıq?-dep zárresi ushtı Vladimirdiń. -Qoy-eshkiniń júnin qırqatuǵın ba? Qoy, Rámetulla, boyap-soyap jibersek...

-Boyaw ákeldim, biraq, ıssıda terleyseń, aldı menen sonsha júnniń astı terleydi. Sonda saqalıńnıń ushınan qara mayday bolıp tamshılap tursa motorı tozǵan mashınday... Qoy, eń ańsatı - qırıp taslaw. Aldıńda ómiriń bolsa, ele shıǵadı ǵoy. Saqal degen, aǵa, qırǵan sayın mıqlı, qalıń bolıp shıǵadı.

Saqaldı bir saattay talap qıldı, qayshı menen tıqırlap alıp, eski pákisin qayrap, jonıp zorǵa tegisledi.

-Ekewinen birden ayrılıp qalmayın, Rámetulla,-dep jalındı Vladimir.

-Yaqshı, murtıń qaladı. Murttıń aybı joq. Biraq, bul da shaǵalanıń qanatınday appaq-aw. Bunı boyasaq boladı. Al, aǵa, súyisken waqta murtıń temir shyotkaday juqa ernine tiyse, jıbırlatıp qıtıǵın keltiredi ǵoy. Ol bir úlbiregen aq qaǵazday erin. Qáydem, seniń kirpidey murtıń jantaqtay shanshılıp, mazasın almasa bolar edi. Sonda da murt degen erkekke sawlat ǵoy, bárin qırıp taslasaq shır pitpegen kósege aylanasań da qalasań. Kempirge uqsap... Bunıń ushın shırpıp, qara boyawdan súrtip kóreyik. Quda qálese, qırqtaǵı jigittiń ózi bolasań. Onnan keyin, shashıńdı da jibit, onı boyap háleklenip júrgennen tıqırlap alǵan jón. Házir tıqır bas degen de modaǵı aylanǵan. Kinolardı kóreseń be, sondaǵı banditlerdiń kóbisi tıqır bas.

-Men bandit emespen ǵoy,-dedi Vladimir.

-Bandit bolmaǵan menen táwir-aq ójet adamsań ba deymen,-dedi Rámetulla onıń shashın qırıp atırıp. -Páki saqalıńa zorǵa ótip atır, shashıńnıń túgi de shoshqanıń túginen qalıspaydı eken.

Shashın alıp bolǵannan keyin murtın shırpıdı.

-Bir pátte saqaldan qutılǵan soń iyegin jep-jeńil bolǵan shıǵar, Vladimir aǵa. Vladimir sıpsıydam bolıp qalǵan iyegin usladı, bası da máyektiń qabıǵınday qolı tayadı. Ol úydiń ishinde jayrap atırǵan júnlerge qaradı, tap, aq eshkiniń júnin qırqqanday bolıp qalıptı. Rámetulla oǵan qaradı, burın bet aldı bukliktey aǵarıp turǵan ǵarrı endi pútkilley basqa adam edi, onı tek dawısınan tanımasań, bunnan bir saat burınǵı Vladimir dep oylaw da múmkin emes.

-Ras-áy,-dedi bir waqta Vladimir. -Iyegim kauchuktey jep-jeńil bolıp qaldı ǵoy.

-Usı deymen-aw, Vladimir aǵa,-dep Rámetulla aqıl berdi. -Endigi jaǵında saqal qoyatuǵın bolsań, aldı menen boyawın tawıp al. Baslıǵımız ózi ushın-aq tawıp beredi ǵoy. Qara boyaw jaǵıp júrseń qara saqallı jigit bolasań da shıǵasań. Házir qızılǵa boyap júrgenler de bar. Sonda seni qarawıl eken dep adam-bende oylamaydı. Bir xudojnik shıǵar deydi de qoyadı. Xudojniklerdi kórdiń be, jap-jas ballar

bolsa da bárinde saqal bar. «Boyawshı, boyawshı degen sayın saqalın boyaydı» degen gáp solardan qalǵan. Boyawı kóp bolǵan soń bir kúni kókke, bir kúni qızılǵa, taǵı bir kúni aqqa, qaraǵa boyay beredi olar. Aynaǵa qarap kór, endi Vladimir ǵarrı emes, Volodya degen jigit boldıń da qaldıń. Til-suqtan saqlasın!

Vladimir aynaǵa qarap ózin-ózi tanımay qaldı: -Men de formalı jigit ekenmen-aw...

-Haw, aǵa, endi ne dep ediń?-dep Rámetulla oǵan hál berdi. -Baslıǵımız anaw-mınaw adamǵa qıza ma? Basshı bolǵan adamnıń eki kózi emes, tórt kózi boladı. Bildiń be? Eki kózi jumısı ushın xızmet etse, eki kózi qarawındaǵılardı baqlaw ushın. Olar seniń ishindegini de, sırtındaǵını da kóre beredi. Rentgen ǵoy, jarqılıq! Qodireń gápti tuwarayıq, aǵa, sen dushıńa barıp jaqsılap juwınıp kel. Onnan keyin murtıńdı boyaymız. Bizdegi keliniń bayaǵıda shashları jańa aǵara baslaǵanda boyaytuǵın ádetti shıǵarıp edi. Soń jalpı aǵarıp, boyawǵa kúsh bermey ketti. Sonıń qalǵan boyawı bar eken, alıp keldim. Sen shomılıp kelgenshe eritip tayarlap qoyaman.

-Haw, ol bolama eken?-dep soradı Vladimir. -Jenskiy boyaw...

-Boyawdıń jenskiy, mujskiy degeni bolmaydı. Haw, olardiki de jún, seniki de jún,-dep Rámetulla ayaq astında shashılıp atırǵan saqalǵa, shashqa qaradı. -Pay, mınalardı bir orıs kempirge aparıp bergende me, o hás qatırıp qoyıp bir jup jún shulıq toqır edi.

-Qoysa, Rámet inim,-dep qıynaldı Vladimir. -Sonsha jıl iyegimde álpeshlep júrgen saqalımdı birew ayaǵına kiyip júrse... obalın aytsa jarqılıqtıń!

-Onda bárin sıpırıp-sıpırıp tazala. Bayaǵıları bundaylardı obalsınıp jaydıń jarıǵına tıǵıp qoyatuǵın edi. Jarılıp turǵanday jay da joq. Qıymılda, aǵa, kelinshek keletuǵın úy shapshınıń úyindey júnge jayrap jatpasın!

Vladimir yadına bir nárse túskendey: -Rámet!-dedi. -Áy, yammana formalı eken-áy! -Kim?

-Baslıǵımızdı aytaman-dá!

-Endi sen, Vladimir aǵa, baslıǵımız deme, qalıńlıǵım de!

-Birinshi kóriwim...-dep qıyalǵa berilip ketken ǵarrı kózlerin jumıp. Rámetulla onıń gápine hayran qaldı:

-Sonda sen sonsha jıldan berli kózińdi jumıp júrdiń be?

-Qaramaydı ekenmen-aw! Kúlgenin aytsa, kúlgenin... Kúlgenin birinshi kóriwim. Kúlgen waqtaǵı awzındaǵı altın tislerine...

-Keshe ayttıń ǵoy,-dep Rámetulla Vladimirdi qaytarıp tasladı. -Ne qılasań qayta-qayta mıjıy

berip?

-Keshe ayttım ba? Ollager, yadımda joq.

-Saat úsh degen dem de bolıp qaladı, aǵa. Xolodilnikte góshiń bar ma? -Onı ne qılamız?

-Haw, ashtan ash otıramız ba?

-Meniń dım ishteyim joq,-dedi Vladimir. -Alla-jalla, tap toyıp turǵandayman.

-Men saǵan asıǵıp qurı awız shıqtım. Qazanǵa salıp jiber, haw, aǵa, ol jerge qarnıń sırnay shalıp barsa uyat boladı. Bul jerge de birewler qutlı bolsınǵa kelip júre ma? Bol! Keyin dushqa túsip kel! Aytpaqshı mına xna degen boyawǵa da jıllı suw kerek.

-Bir shelek suw bola ma?

-Áy, sen de kelistireseń-aw!-dep kúldi Rámetulla. -Óytip ne, túyeni boyayın dep atırmız ba? Bir kesaday bolsa boldı.

-Bastı da boyamaysań ba?

-Nesin boyaymız? Shashıńdı aldıq ǵoy. -Haw,-dep Vladimir basın sıypadı.

-Basıńdı boyaǵanda da oǵan ne boyaw ketedi. Shımshıqtıń basınday basıń bar. Saǵan aldın-ala eskertip qoyayın, Vladimir aǵa, anaw-mınaw jumısıń pitken soń...

-Ne jumıs?

-Ne jumısqa baratırsań ózi!-dep ashıwlandı Rámetulla. -Haw, tiykarǵı jumısıń pitken soń dushpushqa shomılıp júrme. Murtıńa jaǵılǵan boyaw aǵıp ketip, keshte qara murtlı jigit azanda appaq murtlı ǵarrıǵa aylanıp, masqara bolarsań!

19

Gúlayshanıń jayı qaladaǵı ayrıqsha adamlar ushın ajıratılǵan aymaqtaǵı posyolkada edi. Bul awıldı posyolka dep te atawǵa bolmaydı, onda onıń bahası túsip ketedi. Hár bir shańaraq ózleriniń proekti boyınsha bir-birinen ótkeriw ushın jarıspaqqa saray salǵan, olardı kórse qan basımı kóterilip ketetuǵın qarapayım xalıq bul saraylardıń arasına kirmey, aylanıp ótip ketedi. Keshegi ótken zamanda kimler aspandaǵa ayǵa shapshıdı, kimler aspandaǵı juldızlardı qaqshıdı, kimler etigin qonıshınan bastı, kimler soqpaǵına gilemnen payandoz tósedi. Bul jaylar sol zamannan qalǵan estelik. Ishinde jasap atırǵanlardıń kópshiligi házir dem alısta, degen menen sol dáwirdiń juknası menen ele de murtın balta shappay jasap atır.

Gúlayshanıń usı jerge mákan basıwına ákesi sebepshi boldı. Tuwdı-pitti arqa jaqta jasaǵan, waqtında kolxozǵa, sovxozǵa basshı bolǵan Mamıt aǵa waqıttıń túr-túsin, aldı-artın payqaslaytuǵın sezgir, kátquda adam edi. Orayda da bir jayı bolmasa, erteńgi kúnniń qanday bolatuǵının isenip bola ma? Gúlayshası da hámelge aralasıp kiyatır, qashanǵı mikrorayonnıń tap-tar jayında jasaydı. Turmısqa shıqpasa da túbinde úlken jay kerek. Ózi de kúnniń kúni kelip hámelinen bosasa, qalaǵa kóship barsa da boladı. Biraq, ishinen qalada jasaǵandı xosh kórmeytuǵın edi. Geyde májilislerge kelgenniń ózinde qalada hawa jetispey qıslıǵıp baratırǵanday dárriw awılına zıp beredi. Gúlaysha talay mártebe úyinde miyman etkisi keldi, lekin, jumıslar tıǵın-tayan, jıyın-terim pitken soń qısta keliwge wádesin berip, qızınıń burınǵı jayına basın suqpadı. Balaları da ózine uqsaǵan ójet, awılǵa bawır basıp qalǵan, awıldaǵı sonsha keńislikti taslap qalaǵa qaray ayaq basqısı kelmeydi. Gúlaysha eń úlkeni edi, onnan kishkeneleri ul balalar, biri mektep direktorı, biri rayon orayında mákeme baslıǵı, eń tetesi shıpaker. Qayaqta islese de bári óz awılında, ákesiniń jayınıń átirapında jasaydı. Óz aldına xojalıq, malları bar, bala-shaǵalı, kelinshekleri de jaqsı jerdiń qızları, tatıw jasaydı. Mamıt aǵa hámelden túsip qalsa da, awılda sonıń sózi sóz, aytqanı-nızam. Házirgi el basqarıp júrgen jigitler de onıń qolınan shıqqan shákirtleri, tez-tez aqsaqalǵa sálemge kelip turadı. Usınday awılın taslap, qalaǵa qalay ketedi? Kempiri de qalaǵa qıdırıp ketse, awırıp qaytadı. Jaydı qasındaǵılarday pákizelep, sırtın diywal menen qorshap, awıldaǵı baǵmanlarǵa miywe aǵashların otırtqızıp, giltin Gúlaysha qızına tapsırdı. Eki qabatlı úlken sarayda jasawǵa dáslep Gúlaysha hawlıǵıp júrdi, keyin eki-úsh student qızlardı tawıp birge tura basladı. Házir jaydıń qır dógeregi baǵ, júzimge qaplanǵan, kirseń-shıqqısız bolıp tur. Ashılǵan hár qıylı gúller qaraǵan kózdi quwantıp, zeynińdi ashadı.

Jaydıń ishinde de, sırtında da búgingi kishigirim merekege tayarlıq qızǵın. Neshshe jıllardan berli klientlerge xızmet etiwge sheber bolıp qalǵan ofiсiantkalar qolına-qolı, ayaǵına-ayaǵı tiymey zır juwırıp júr. Jaz ayı bolǵan soń pisikshiliktiń waqtı. Stoldı qáytip tayarlayman deseń de hámmesi tabıladı. Bir shette Gúlaysha menen Meńlimurat sóylesip otır.

-Awıldan papam menen mamam keledi-dedi Gúlaysha. -Olar kelmese bolmaytuǵın shıǵar? -Álbette,-dedi Meńlimurat. -Haw, bul bir jasırın is emes. Jaqsı niyet ǵoy. Xabar etkeniń jaqsı

bolıptı, Gúlaysha Mamutovna, ata-anań ishinde bolmasa, qalay boladı? Erteń ókpeleydi ǵoy. -Vladimir aǵa aytqan waqıtqa keler me eken?

-Ol keledi,-dep isendirdi Meńlimurat. -Ol ǵarrıda onday shiykilik joq.

Ashıq turǵan, Xiywa úlgisinde naǵısları oyıp salınǵan biyik dárwazanıń qaptalına bir jeńil mashina kelip toqtadı. Gúlaysha menen Meńlimurat kelgen qonaqlardı kútip alıw ushın dárwaza betke jılıstı. Kelgenler Mamıt aǵa menen kempiri Oralxan eken. Jası seksenge barıp qalsa da Mamıt aǵa ele jigitlerdey tip-tik, qáddi búgilmegen kisi eken. Bir ayıbı - bet álpetinde saqaldan ya murttan nıshan joq. Sol kórinisiniń ózi de onı jigit taqlette kórsetip, jarasıp tur. Olar aldınan shıqqan qızı menen qushaqlasıp kóristi, Mamıt aǵa Gúlayshanıń mańlayınan súyip, baxıt tiledi. Keyin Meńlimurat penen qol alısıp sálemlesti de kempirine de qaramay jaydıń qır dógeregin aynalıp ketti. Ol pisip turǵan miywalarǵa qızıǵıp qaradı, solqımlarǵa sırǵıp turǵan júzimlerdi tamashaladı. Qızınıń ózi qusaǵan isine pisik ekenine quwandı. Shınında, Gúlaysha moynına bir shańaraqtıń mashqalası túspese de otırǵan jeriniń azadalaǵına qattı kewil bóletuǵın, tek húkimettiń jumısı dep shawıp júre bermeytuǵın nashar edi. Mamıt aǵa bul jerge bıyıllıqqa kelmegenlikten sharbaǵınıń ishin jabayı shópler basıp ketken shıǵar, baǵları qarawsız quwrap ishin jabayı shópler basıp ketken shıǵar, baǵları qarawsız quwrap qalǵan shıǵar dep qorǵıp kelgen edi. Yaq, olay bolıp shıqpadı, qızı salaq emes eken. Biraz keshewillep qalsa da, endigi jaǵında xojalıq bolıp kete qoysa, turmıstan alǵan sabaqları onıń aldaǵı ómirine sebin tiygizer.

Onıń qasına Meńlimurat keldi:

-Mamıt aǵa, uzaq joldan keldińiz, sharshaǵan shıǵarsız. Chay-pay iship alıń.

-Ishemiz, ishemiz!-dedi Mamıt aǵa. -Chay bir jaqqa qashar deyseń be? Gúlayshanıń baǵın kórip atırman.

-Baǵı zor ǵoy!-dedi kewli tolǵan Meńlimurat. -Ishte otırasız ba, ya baǵdıń astı qolaylı ma? -Jaydıń ishi janıp turǵan shıǵar?

-Yaq, salqın. Kondiсioner islep tur ǵoy.

-Qoy, qarası batsın!-dep Mamıt aǵa jaqtırmadı. -Balqıp turǵan denem sileyip qatıp qalar. Qudaydıń salqını bolmasa, qoldan jaratqan salqındı qoysa, inim. Adam qartayǵan sayın onday nárseler jaǵa bermedi eken. Xolodilnik te den-sawlıqtıń dawı. Ata-babalarımızǵa raxmet, usınday nárselersiz-aq sonsha jıl ómir súrip ketti. Házirgiler alpısqa shıǵıwdan ayaǵı qaltańlay baslaydı. Al, men, maqtandı dep oylama, seksennen ótip baratırsam da ele ózimdi aldırǵanım joq. Tań atar-atpastan turıp yarım saattay juwıraman. Qarap jatqım kelmeydi, qara miynet islegim keledi, biraq, aqlıqlarım túspegir, ózlerimiz isleymiz dep bárin mennen tartıp aladı. Adam keseldi háreketsiz jatqannan, ıssılı-suwıqtan tabadı. Bir jeriń sál awırǵanday bolsa, dári-darmaqqa da ósh bola bermew kerek. Keregi joq. Onnan ózimizdiń tábiyattı aralaǵan, paydalı ósimliklerdi paydalanǵan tuwrı boladı. Ekologiyalıq apatshılıq dep jılay bermewmiz kerek ǵoy. Haw, onnan saqlanıwǵa boladı ǵoy. Mal saqla, túye saqla, jılqı saqla, sút-qatıǵın ish, qımızın, shubatın ish. Baǵ jarat, taza miywe je. Durıs, bir-eki jıl suwsızlıq xalıqtı albırattı, suwdı quday jetkeredi ǵoy, endi diyxanshılıqtıń barlıq túrin egiwge boladı. Yaq, biziń ayrım adamlarımız miynet etkisi kelmeydi, basınıń awǵan jaǵında qańǵırıp júr, tapqan aqshasın jolda tonatıp, birazları ólip te qalıp atır. «Meniń de aydap júrgen malım joq, birewden alıp birewge beremen» degen quday da kúygeninen. Joq, inim, hár kim ózi tabıw kerek, mańlay terletiwi kerek. Miynet penen tapqan nan mazalı boladı. «Dizeńdi sızlatıp, miynetin shegip, jegen bir zaǵarań paldan jaqsıraq» dep sadaǵań keteyin Berdaq shayırımız aytıp ketken ǵoy.

Mamıt aǵa awılda kópten berli gúrrińlesetuǵın adam tappay jabıǵıp júrgen bolsa kerek, bir ashılıstı, ele de sóyley bermekshi edi, kempiri Oralxan apa shaqırdı:

-"arrı, chayǵa kel! Kún ısıtıp baratır, tańlayıń kepken shıǵar. Olar qoyıw sayanıń astındaǵı úlken sıpaǵa kelip otırdı. Sıpadaǵı páskeltek stolda barlıq zatlar bar eken, bir qarawdan-aq ishteyin ashılıp sala beredi. Meńlimurat Mamıt aǵanıń qasında otırdı.

-Muzıkanı jańǵırtıp qoyıwdı qolaysız kórdim, papa,-dedi Gúlaysha tım-tırıslıqtı bir túrli kórip otır ma degen oy menen. Mamıt aǵa birden úndemedi.

-Onıń ne keregi bar?-dedi onıń ornına Oralxan apa. -Tulımshaǵıń salbırap turǵan jas qız emesseń!

Bul gáp Gúlayshınıń kewline kelip qala ma dep Meńlimurat qáwipsinip Gúlayshaǵı jalt qaradı. Gúlaysha anasınıń sózine qattı kúldi, Oralxan kempir aytqısı kelgen gápin ishinde qıpsa saqlamay, dúrs ettirip qoyıp salatuǵın adamlardıń taypasınan bolsa, itimal. Onıń usınday tik minezine Gúlaysha da, Mamıt aǵa da burınnan qanıq bolıp qalǵan qusaydı.

-Artistlerdi aldırsań boladı ǵoy, qızım,-dedi Mamıt aǵa.

-Artist ne boladı!-dep kempir órshelendi. -Altın qabaq attırıw kerek edi! Endi hámmesi kúlisti.

-Haw, biz eń baslı nárseni soramappız-aw,-dedi Mamıt aǵa bir nárse yadına túskendey. -Neni?-dedi Oralxan apa.

-Kúyew balanı...

-Musılman ba ózi?-dedi kempir taǵı hákisine sorap. Gúlayshanıń ornına Meńlimurat juwap berdi:

-Musılmanı musılman ǵoy. Nókisli, ol da bir mákemeniń basshısı. -Eki qoshqardıń bası bir qazanǵa sıysa bolǵanı ǵoy,-dedi Oralxan apa. -Burın úylengen be?

-Baltabay degen... eki-úsh jıllıqta hayalı qaytıs bolǵan. Burınnan tanıytuǵın edim, mama. Bayaǵı jumıstı baslaǵan jılları bir jerde isleskenbiz.

-Ózińe unasa boldı, qızım,-dep Oralxan apa raydan qayttı. -Bizler ketesi adam, baxıtlı bolǵanıńızdı kórip ketsek...

-Kóreseń, kóreseń, kempir,-dedi Mamıt aǵa. -Qayaqqa asıǵasań? -Onıń erjetken balları bar shıǵar?

-Awa, mama, kelinli de bolǵan shıǵar...

-Bolǵan!-dep tastıyıqladı Meńlimurat. -Onda usı jayda bola beriń,-dedi Mamıt aǵa.

-Haw, onda qalay boladı?-dep Oralxan apa qarsı shıqtı. -Qoy, ǵarrı, kelinshek bolıp túsip bosaǵasınan atlamay ma?

-Sońǵılıǵın aytıp atırman-dá, kempir,-dedi Mamıt aǵa. -Mına sonsha áwkiygen jay kóship ketken jurttay bolıp tura bere me? Ishine adam kirip-shıǵıp turmasa, jay da tozadı.

-Bizler bul máseleni sheshkenbiz, papa,-dep Gúlaysha olardıń tartısın shorta kesti. Usı jayda jasaymız. Baltabay házirgi jayın ballarına qaldırıp ketedi.

-Onda boldı,-dep kempir-ǵarrı demlerin ishine saldı.

20

Rámetulla ele kúyewdi sazlaw menen qumbıl. Vladimir hár jerin qaqqıshlaǵan sayın basqa adamǵa aynalıp baratırǵanday. "arrı qurı shandır, arıq eken-aw, onıń qatpalıǵın jawıp turǵan iyegindegi saqal eken. Ógizdiń moynında osılǵan tirkistey bolıp qaldı. Endi onı súykimlirek kórsetiw ushın jaqsılap kiyindirmese bolmaydı. "arrısı túspegirdiń ne ońǵan kiyimi bardı deyseń.

-Kostyum-shalbarıń bar ma, Vladimir aǵa?

-Bar qusaǵan edi,-dep oylanıp qaldı Vladimir. -Doshmurat paqır ólgende súyegine enip alǵan kastumım bar.

-Shalbarı da bar ma? -Bar.

-Doshmurattıń kiyip-kiyip, jaǵalarına nasıbay túkirip taslaǵan góne-kóksisi emes pe? -Yaǵay!-dedi Vladimir jańlap. -Shılt jańa! Túri de qara.

-Boldı ǵoy onda! Qáne ápkel!

Vladimir tórgi bólmesinen oralǵan kiyim alıp keldi, Rámetulla orawdı jazdırıp kórse, kostyumnıń jaǵası tolǵan orden-medal.

-Haw, mınalarıń ne?-dep kúldi ol. -Chaynektiń qaqpaǵınan basqasınıń bárin taǵıpsań ǵoy? Bulardı qashan alıp júrseń?

-Aldıq ǵoy,-dedi Vladimir. -Kópshiligi ákemnen qalǵan. Joytılıp qalmasın dep ildirip qoyıppan. -Ishinde ózińniń alǵanıń bar ma, sirá?

-Birewi bar ǵoy, «Miynet veteranı» degen.

Rámetulla kostyumge taǵılǵanlardı birimlep kóre basladı:

-Jeńistiń jigirma jıllıǵı, Leninniń júz jıllıǵı, haw, komsomoldıń znachogine deyin bar ǵoy. Qoy, bulardıń zamanı ótip ketti. Meyli, saqlaǵıń kelse, alıp qoya ber. Biraq, sen saltanatlı jıynalısqa baratırǵanıń uyat boladı,-dep turdı da Rámetulla birden shorshıp ketti. -Vladimir aǵa deymen-aw, ulıwma mına kostyumıńnıń ózi bolmaydı ǵoy. Quday saqlap qaldı-áy!

-Ne bolıp qaldı?

Mına kostyum, aǵa, qıtaylılardıń ólgen adamǵa kiygizetuǵın kiyimi ǵoy. -Ólgen adamdı kiyindirip ne qıladı? Kepin azlıq ete me?

-Dástúri sonday-dá. Usını kiygizip jerleydi eken. Bunı kiyip kóshege shıqqanıńda kúlmegen adam qalmas edi, o dúnyadan qaytqan Qıtaydıń adamı ma dep!-dedi Rámetulla kúlkisin tıya almay. -Ele de abırayımız bar eken. Sen biziń kostyum-shalbardı kiyip alasań, kostyum-shalbarı joq shıǵar-aw dep niyetlep kiyip kelip edim. Razmeri de bolıp qalar. Házir kiyeseń. Al, endi mına kóylegińdi shesh!

-Sheshkeni qalay?

-Shesh degen soń sheshe bersesh!-dep qıstastırdı ǵarrını. -May-qan joq pa? -Joq ǵoy.

-Basqa kóylegiń joq pa? Appaq bolsın. -Noǵay jaǵalı kóylegim bar.

-Ol jaramaydı,-dedi Rámetulla jaqtırmay. -Oǵan galstuk taǵıwǵa bolmaydı. Ya monshaq taqqanday qurı moynıńa ildirip qoyamız ba? Qoy, qońsılarıńnan bolsa da kóylek tawıp qayt. Aq qıylınan bolsın. Qádege túsken bolsa da bere bersin! Razmeri shaq bolsa, jamanlıǵı aqshasın-aq bererseń.

-Yaqshı!-dep Vladimir shıǵıp baratır edi, Rámetulla onı irkti:

-Toqta! Haw, hesh bolmasa, shapanıńdı jamılıp ket. Monshaǵa túspeyseń ǵoy. Usı deymen-aw, Vladimir aǵa,-dep Rámetulla taǵı bir nárse oylap tapqanday boldı. -Kisiden kiyim soraǵandı qoyayıq. Olar da ne qılasań, ne ushın kerek?-dep tıytıǵına shekem qaldırmay soraydı. Anıǵın aytsań, uyat bolsa...

-Nege uyat boladı?

-Áy, erteń gúwlegen gáp bolıp ketedi. Meniń kóylegimdi kiyerseń, ózi aq, bunı da seni oylap kiyip shıqtım. Al, mınaw dambalıńnıń ishinde neń bar?

-Qoysa!-dep kúldi Vladimir. -Tap bilmeytuǵın adamday soraysań, Rámet. Ekewimizdi kesheden berli qan sorpa etip atırǵan bále bar ǵo.

-Pay, men sonıńdı sorap turman ba?-dep kúldi Rámetulla. -Onıń da búgin-erteń bası tasqa tiygen balıqtay jım boladı. Túrsigiń bar ma?

-Joq!

-Áne, kelip-kelip, usınısı shataq boldı! Haw, Vladimir aǵa deymen-aw, onıń qasında kepinge oratılǵanday bolıp aq dambal menen qalay jatasań shubatılıp? Bılay et, aq dambalıńdı shesh, qáne!

-Qoysa, haw, uyat boladı!-dep Vladimirdiń shıja-pıjası shıqtı.

Uyat bolsa, adamnıń kózi túspeytuǵın jaqqa barıp, balaǵın mına jerinen qayshı menen kes!-dep juwan sanınıń tusın kórsetti.

-Eki balaǵın-ám be?

-Endi ne, сirktegi masqarapaz emesseń ǵoy ne bolsa sonı kiyip shıǵa beretuǵın.

-Yaqshı!-dep Vladimir ketti. "arrınıń sadalıǵı ma ya jortaǵa isleyme, qáytse de Rámetulla ushın qızıq kórinedi. Burınnan qolı sawa tapsa, Vladimir menen ushırasqandı, kúlisip otırǵandı ádetke aylandırǵan, dem de sharshaǵanı shıǵıp ketedi. Shontıyǵan ıshtan menen ǵarrı keldi.

-Áne, áne, bunıń qatıp ketti, aǵa!-dep marapatladı Rámetulla Vladimirdi. -Endi dizkiyim máselesinen, úst kiyim máselesinen bir qatar qutıldıq, aǵa. Sen endi ayaǵıńdaǵı másińdi de shesh! Tufli bar shıǵar, Vladimir aǵa?

-Tufli deyseń be?-dep oylanıp qaldı Vladimir. -Kempirden qalǵan birewi bar edi, kiyilmegen...

Onı da tıshqan jep ketpedi me eken? Rámetulla kúldi:

-Qatırasań-aw, Vladimir aǵa! Biyik ókshe emes pe?

-Yaq!-dedi ǵarrı isenimli. -Kempir toplıy kiyemen dey bergen soń bayaǵıda paqırǵa ákelip berip edim ǵoy. Ol da qapılıp, mujskiy bolıp shıqtı. Saǵıyda menen ayaqlarımızdıń razmeri birdey edi.

-Ápkel onda! Áy, razmeri bolǵan menen házirgi modaǵa sáykes bolsa boladı-dá.

Vladimir taǵı ishke kirip ketip, shańnıń astında túr-túsiniń qanday ekeni belgisiz, bawı sala qulash bir tufli ákeldi. Rámetulla «uf» dep úrlep edi shańı burq ete qaldı.

-Qalay, bola ma?

-Túri qara qusaydı. Bolmasa da epleymiz, aǵa, jalańayaq bara almaysań ǵoy. Jaqsılap sıpırıpsıyırıp, tazala! Krem bolıp, jaǵıp jibergende qatıp keter edi... Solay-aq kiye ber, ayaq kiyim degendi qoynıńa alıp jatpaysań ǵoy, sırtta qaladı. Taza noski tap!

-Shulıq pa?

-Awa, naǵıslı qıylınan bolsın.

-Onı qaydan tabaman?-dep qıynaldı Vladimir. -Qapılıp, másiniń shulǵawınan basqa nárse joq. Seniń ayaǵıńdaǵın-aq kiyip barayın da.

-Yaqshı,-dep kelisti Rámetulla. -Seni kele qılaman dep ózim jalańash qalatuǵın boldım-aw, kúyew bala!

Olar kúlisti. Vladimir Rámetullanıń maykasın, aq kóylegin, shalbarın, noskisin kiyip aldı, izinen tuflidi kiydi:

-Ayaǵıma shappa-shaq boldı!-dep quwandı ǵarrı. -Endi mına galstukti de baylayıq.

-Al, bala bolıp gaslstuk taǵıp kórgen jan emespen, Rámetulla!

-Endigiden bılay taǵasań, aǵa!-dedi Rámetulla onıń moynına baylap atırıp. -Haw, qatınıń bir mákemeniń baslıǵı bolsa, qasında jaǵań ırbıyıp otırasań ba? Qáne, ákel moynıńdı! Moynıń-ám qumırsqanıń belindey úziliwge shamalasqan eken. Qáne, arman aylan! Boladı. Berman aylan! Boladı.

-Al, Rámetulla, maǵan maykiń jaqpay tur,-dedi Vladimir. -Há, nege?

-Áy, keń qusaydı, iynimde turajaq emes. Mına qara, bir jaǵı shıǵanaq betimde turıptı.

Kóylegin sheshtirip, maykasın qaytıp aldı.

-Maykasız-aq bara ber, bále kelmes,-dedi Rámetulla. -Al, onda saǵan pándiw-násiyatım: sheshingendey jaǵday bolsa, svetti óshiriwdi talap et.

-Hee?

-Hee deyseń-aw, kóylegińniń ishinde maykań bolmasa, túrsiktiń ornına balaǵı kesilgen aq dambal kiyip baratırsań, Vladimir aǵa. Plavka bolsa da hesh gáp.

-Plavka degendi kólge shomılǵanda kiymey me, Rámet?

-Seniki de kólge shomılǵannan ańsat bolmas...-dep wahaha saldı Rámetulla. -Taǵı da... namaz oqıytuǵın edim dep tórinde tońqayıp júrme.

-Onnan ǵam jeme,-dedi Vladimir. -Namazdıń bárin kelgen soń oqıp alaman ǵoy. Lgot degendi qudaytaala da biletuǵın shıǵar.

-Haw, ele keleseń be, ya sol jaqta qalıp qoyasań ba, onı kim biledi?

-Maqul dese, sol jaqta bola beremen ǵoy,-dep kóterilip qoydı Vladimir. -Mıń aytsań da, baslıqtıń jayı baslıqtıń jayı-dá!

-Sen, aǵa, qarawılxanada jata-jata qattı kátke úyrenip ketkenseń. Ol jerdegi jumsaq divanda, spalnıy deydi onıń atın, uyqlay alsań bolar edi-aw! Onıń ústine boyıńdı taslap jiberseń, qurdımǵa ketip baratırǵanday ózińdi taba almay qalasań.

-Sen ondayda uyqlap kórdiń be, Rámet inim?-dep tańlandı Vladimir. -Haw, ózińdi taba almasań, qasıńdaǵını qalay tabasań?

Rámetulla kúldi:

-Eplep tabarsań. Eki qolıńdı baylap qoymaydı ǵoy. Suwǵa ketip baratırǵan adam da tal qarmap qaladı deydi. Seniń basıńdı ne qılsam eken, ya?

-Haw, basımdı-ám almastırmaqshısań ba?

-Almastırǵanday tayın bas bar ma? Anaw, taqıyań bolmaydı. Bayaǵıları kempirler sók túygende keliniń ultanına qoyatuǵın edi bunday taqıyalardı. Qalpaǵıń joq pa?

-Áy, bir jeken qalpaq bar qusaǵan edi, taqıya kiygeli onı da umıttım. Jazǵa qayım jeken qalpaq edi, onı da tıshqan jep ketpese.

-Házirginiń tıshqanları jekendi ne qılsın! Olar da delikateske úyrenip ketken. Ápkel, kóreyik. Vladimir ishten mıjımırlanıp qalǵan, ernekleri kir-kir, sarǵısh qalpaq tawıp keldi. Onı Rámetulla

qolına da uslaǵan joq.

-Qoy, qoy! Qalpaǵıńnıń sadaǵası keteyin,-dep azarda-bezer boldı. -Jeti jurttıń sawashın kórgendey mańlayı qurıp qalıptı ǵoy qalpaǵıńnıń! Qalpaǵım bar dep usını da saqlap júrseń be, aǵa?

-Taǵı bir kiyiz qalpaq bar edi. -Ápkel, tekiynement qalpaq bolsa da!

Vladimir taǵı ishke kirip ketti. Dem de waqıt ótip baratır. Rámetulla qolındaǵı saatına qarap, asıǵadı. "arrı qalıń qalpaq alıp keldi.

-Shyotkalap, suw búrkip, utyuglep jibersek, mınawıńnıń bolǵanday shaması bar eken. Gilem taqıya bolǵanda da bolar edi, átteń, taqıya kiygen sayın adamnıń ǵarrılıǵı biline beredi-dá. Qánekey, bir qarıs shashıń bolıp, jelkildetip barǵanda! Mına qalpaǵıńdı-ám jıllılay ornına aparıp qoya ǵoy. Biziń qalpaqtı kiyeseń! Jazdıń mına ıssısında duzǵa túsken perizdey kiyiz qalpaq kiyip barǵanıń uyat bolar. Endi bılay etemiz. Maǵan kiyimlerimniń bárin qaytarıp ber. Sen ózińniń kiyimlerińdi kiyip al. Házir úyge baramız. Sol jerde qaytadan kiyinip alasań. Men úyde qalaman ǵoy. Bol, aǵa! Waqıt zımırap baratır. Dúnyada adam kútkennen qıyın nárse joq.

Shańqay tústiń waqtı boldı. Kún shıjǵıra basladı. Azanda óńeshinen durıslı hesh nárse ótpegenlikten ishleri qabısıp, júrekleri sazdı.

-Haw, baǵana qazanǵa gósh salǵanday edim, umıtıp ketippiz ǵoy,-dedi Vladimir bir xosh xabardı aytıp. Ashlıqtan kózi qarawıta baslaǵan Rámetullanıń boyına quwat endi.

-Haw, ápkel, aǵa!

Olar qaynap-qaynap sorpası qurıp qalsa da eplep tis ótkendey bolıp pisken góshti qattı nan menen jalmap jutıp, górek etti. Biraq, dım mazası joq eken.

-Bul neniń góshi, Vladimir aǵa, shobıttay dámi joq ǵoy? -Qáydem, inim, qaladaǵı góshten ǵoy.

-Házir iyttiń góshin de sata beretuǵın bolǵan.

-Way, mańlayım!-dep kúldi Vladimir. -Qızdıń úyine úrip barmayın.

-Úretuǵın jaǵdayıń bolsa... Maǵan salsa, nege ulıp barmaysań! Ash qasqırday...

Sonda Vladimir sanın shappatladı:

-Góshtiń mazasız bolǵanı - duz salıwdı umıtıp ketippen ǵoy! -Aytaman-aw, bir shiykiligi bar.

Olar jaydıń sırtqı esigin qulıplap, kóshege shıqtı. Vladimir bılay-bılay qaramaydı, alaqanı menen iyegin jasırıp:

-Uyat boldı-aw, uyatın aytsesh!-dey berdi. Rámetulla oǵan qarap kúlgisi keledi, qasında burınǵı Vladimir emes, ózi qatarlı bir uzın boylı, arıq, sobırayǵan bir jigit kiyatırǵanday edi. Burınǵı saqalı barda kórip júrgen adamlar házir onı tanıwı múmkin emes. Xudojnik salǵan súwrettey tiri adamnıń da kelbetin ózgerte beriwge boladı eken ǵoy. Appaq saqalınan júda bolǵan Vladimir bir túsiniksiz tús kórgendey ǵawdırap kiyatır. Tanıslarınıń qarama-qarsı kelip qalmaǵanına quwanadı. Endi sonsha miynet, sonsha ábigershilik samalǵa ushqan push úmittey bosqa ketpese jarar edi. Óytpes-aw, bul da quday degen bende ǵoy. Allataala bir jarılqayın dese... peshanası jarqırap, tóbesine dáwlet qusınıń qonǵanı ǵoy. Ol qıyalǵa berilip, Rámetullanıń úyine kelgenin de ańǵarmaptı. Balaları da, hayalı da óz jumısları menen bir jaqlarǵa ketken bolsa kerek.

-Úydiń awlaq bolǵanı jaqsı boldı, aǵa,-dedi Rámetulla quwanıp. -Onda irkilip qalmayıq, qoshshım. Sen de barasań ba?

-Haw, qızıqsań ba, Vladimir aǵa, meniń nem bar? «Erli-zayıptıń arasına esi ketken túsedi» degendey. Ráhátin de, azabın da óziń kóre ber aǵa,-dep kúldi Rámetulla. -Júregiń sháwkildep turǵan shıǵar?

-Sorama!-dep júreginiń tusın usladı Vladimir. -Qanasına sıymay baratır. Talıp jıǵılıp qalmasam bolar edi.

-Ol-ám múmkin, aǵa! Sen márt bolıp barıwıń kerek. -Mushıma túkirip pe?

-Óytip, sen tóbelesiwge baratırsań ba?-dep ırjıydı Rámetulla. -Qızǵa qaymıqpay qarap, hesh bolmasa gápińdi tawıp sóylep otırsań... Ínjıq bola berseń, yar degennen tóbeńe shıǵarıp alasań.

-Haw, sonday nashar tóbemde otırsa, qáne!-dep kúldi Vladimir.

-Sol turpatı menen jayǵasqanday sende tóbe bar ma, aǵa? Basıń másiwek aǵashtay sıp-sıypaq bolıp qalǵan ǵoy. Saǵan men eliw gramm bereyin. Áne, sonnan keyin júregiń háwlirgenin qoyıp, ózińe keleseń.

-Eliw gramm bolǵanda, araq pa?

-Bunday da iship barǵannıń ayıbı joq. Bir jaǵı toy. Postta turǵan saqalı shubatılǵan qarawıl emesseń.

-Iship kelipseń dep taǵı...-dedi eki oylı bolǵan ǵarrı. -Qorqpa! Bundaydı ózi-ám ishedi.

-Tezlet onda!

Kesheden berli saattıń úsh bolıwın zarıǵıp kútken Vladimir ushın endi waqıt zıńǵıp baratırǵanday. Óytemen-búytemen degenshe, qaytadan kiyingenshe saattıń tilleri ekige jetipti. Endi asıqpasa bolmaydı, burın barıp kórmegen jer, durıslap jolın da bilmeydi. Rámetulla aparıp taslaǵanda bolar edi, bul da tırjıyıp tur ǵoy. Ne de bolsa, eglenetuǵın pursat joq, jolǵa shıǵadı.

21.

Waqıt ótken sayın Gúlaysha menen Meńlimurat tıpırshılay basladı, endi mal soyatuǵın Vladimir ǵarrı kelmese, kúni menengi tayarlıqlar bir pul boladı. Shashlık pisiretuǵın bolsa, onıń etin tuwrap, hár qıylı iyisli nárselerge aralastırıp, málhám etip óltiriw kerek. Shashlık tayarlaytuǵın bala da kúnne burın kelip, mangalın tútetip atırǵanı qashshan. Saat úshke shamalasıp qaldı. Taqatı taq bolǵan Meńlimurat kisesindegi telefon menen ǵarrınıń úyine qońıraw etip kórip edi, tım-tırıs. Muzıka dawısı onsha jańǵırıp turmaǵan menen sharbaǵınıń ishinen sırtqa asırılıp ketpeytuǵın dárejede shertilip tur. Meńlimurat qaytaqayta zvonit etti.

-Almaydı. Jolda kiyatırǵan bolsa kerek-aw.

-Baǵana mashın jibere qoyǵanda boladı eken,-dedi Gúlaysha.

-Ózim baraman degen soń... Ol ózi bul jerdi biletuǵın ba edi, Gúlaysha Mamutovna? -Adresti bergen edim,-dedi Gúlaysha. -Áy, ǵarrı kisi bolǵan soń jolı ónbey kiyatırǵan shıǵar.