Kenesbay Raxmanov - Saqal roman

Keńesbay Raxmanov

SAQAL

Roman

Dekabr 2003

Yanvar 2004

Keńesbay Raxmanov

SAQAL

(roman)

Bul shıǵarmam talantlı shayır

Áskerbay Ájiniyaz ulınıń jolına baǵıshlanǵan estelik bolıp qalsın.

1

Tań saz berip atıp kiyatır, basılǵan shańnan kóterilgen tozańday bozǵılt saǵım kem-kem shıǵıs jiyekten aspanǵa hawalap, túni menen shaǵırayısıp turǵan sansız juldızlardı appaq nurınıń qushaǵına jutıp atır, endi azdan keyin kórikten alınıp temirshi balǵasınıń astına túsip soqqıǵa ushıraytuǵın qıp-qızıl shoq temirdey kún kórinedi, ol dáslep úp-úlken, qızıl shırayınan ayrılǵannan keyin kishireyip, hár qashanǵı kórip júrgen kúnimizdey óz jolında aspan gúmbezine órmeley beredi. Qanshama bálentlegen sayın sonshama ısıtıp, jer-jáhándi ótkir nurları menen quwıradı.

Vladimir ushın bular tań qalarlıq emes, ómir boyı jıldıń tórt máwsiminiń tańların ol hámmeden kóp kórdi. Sońǵı gezleri tań namazın oqıwǵa úrdis etkeli tań qarańǵısında oyanıw úyrenishikli ádetke aylandı, úyinde táhárat suwın jıltıp bergendey kempiri bolmaǵan soń basqa ǵarrılarday kerilip-sozılıp jata almaydı. Qarawılshılıq degen talap ta qanına sińisip ketken. Usı mekemniń tırnaǵı qalanıp atırǵanda jumıs sorap kelgen edi. Beton plitanıń ústinde temekisin burqıratıp otırǵan jigit uzın boylı, ayaq-qolı tirkistey, murtı shıyratılǵan qara páreń adamnan «sawatıń qanday?» dep te soramadı. Vladimir onda qırq jastıń dógereginde edi. Múmkin usınday adamda ne sawat bolsın dep oylaǵan shıǵar, ya ılay tasıwǵa sawattıń ne keregi bar dedi me? Tek, atın soradı.

-Vladimir...

-Ózińniń atıń ba?-dep kúldi jigit. Oǵan qosılıp hámmesi kúlisti. -Haw ózimniń atım... ákemniń atı emes.

-Áy, Andrey degen pyanshikten keshe zorǵa qutılıp edik, búgin Vladimir... Musılmanlardıń atları qalay-qalay bolıp baratır ózi!

Ílay menen shańǵa ústileri ala-bajaq bolıp jumıs islep atırǵanlardıń hámmesi «wa-ha-ha»lasıp kúlisti, biraq, Vladimir bunı kewline alǵan joq. Burınnan sonday: birewler dálkeklesse de, basqılasıp kúlisse de solar menen birge kúledi, usı minezi menen átirapındaǵılardıń húrmetin jawlap alıp kiyatır. Bul saparı da sonday boldı. Qolınan ne keletuǵının da, bilimin de sorap atırǵan adam bolmadı, sol dógerekte úyilip atırǵan qurılısqa kerekli dáskelerge qarawılshılıqqa aldı da qoydı. Házirshe túnde baǵıp jatsa boldı, kúndiz hesh kim tiymeydi. Talabınıń keliskenine qara! Atı qarawıl demeseń, alatuǵın aylıǵı anaw-mınaw basshınıkine jete-ǵaba bar. Quday kóp kórmegey!

Kóp jaylar salındı. At aynalım jer beton diywal menen qorshalıp, úlken dárwaza qurıldı. Elektr quwatı menen ashılıp-jabıladı. Júz atlı nóker shabısıwı menen birden kirip kete beretuǵın qorǵannıń dárwazasınan qalıspaydı. Kúni-túni tınım joq. Shofyorlar kabinasında sháltiyisip otırıp mashinasın «dódet»letedi, bir knopkanı bassa dárwaza ashıladı, birewin bassa jabıladı. Ol mashınalar ne ákelip, ne júklep áketip atır, onıń menen adam-bendeniń isi joq. Uyqılı oyaw teńselip otırıp onı tekserip júretuǵın qarawıl bar ma, dárwazanıń knopkasın zorǵa basadı. Vladimir sonsha jıl qarawıl bolsa da ózi baǵıp atırǵan zavodtıń beton zavod ekenin biledi, al, onıń qanday zatlardı islep shıǵarıp atırǵanın bilmeydi, qızıqqan da emes. Ne shıǵarǵanda ne oǵan? Úsh qarawıl turadı. Eń jası Vladimir, qalǵani ekewi pensiyaǵa shamalasıp turǵan ǵarrı.

Zavodtı basqarıp otıratuǵın hámeldarlar, esap-sanaǵın júrgiziwshiler otıratuǵın keńseni dárwazanaıń sırtınan saldı. Tórt qabatlı úlken jay, endi zavodta isleytuǵınlar jumısqa kelgende de,

shıqqanda da sol jay arqalı ótedi. Bul jaqsı boldı. Burınnan islep kiyatırǵan qarawıllardı keńseniń imaratınıń ishindegi kishkenelew ójirege kóshirdi, pákize jılla jer, tumlı-tusı áynek. Kirip-shıqqanlardıń barlıǵın kórip otıra bereseń.

Vladimir jası eliwge jeter-jetpesten aq murtın da, saqalın da jónine qoyıp jiberdi. Erterek ǵarrı bola qoyayın dep oylaǵan da joq, oǵan da bir nárse sebep boldı. Bir saparı bazardan alǵan alması saqalın qırıwǵa ótpedi, ekinshisin kórdi, úshinshisin kórdi... bir pachkadaǵı on almas penen de saqalın qırıp kelege keltire almadı. Beti ırım-jırım boldı, qanadı, taslandı almasları menen qırdı. Ol betinen, iyeklerinen beter almasqa ketken sonsha pulına qıynaldı. Birewge aytıp edi, ol kisi burınnan biletuǵın qusaydı: «Áy, ol kooperativtiń islegen zatları ǵoy» dedi. «Haw onı qalay ayıramız?» «Ayıra almaysań. Gileń jalataylar ǵoy olar. Sırtına qarasań, zavodtan shıqqanday, hátte, onnan da shıraylı!» Sóytip, Vladimir kooperativke ókpelep saqalın qoyıp jiberdi. Ózi de bolasınlı saqal eken, eki-úsh aydıń ishinde moynına moynapa salǵanday kókiregin qaplap ketti, ishinde birli-yarım qara talshıqları bolǵan menen uzaqtan qaraǵan adamǵa appaq bolıp kórinedi. Bul saqal menen Yasnaya Polyanaǵa aparıp jibergende Lev Tolstoy tirilip kelipti dep pútkil Rossiya kúni-túni zıyaratqa qatnar edi. Saqal qoyǵanı da táwir boldı, ózinen on-on bes jas úlkenler de juwırıp kelip eki qollap sálemlesedi, ásirese, avtobuslarǵa mingende ház etip qaldı. «Ata, otırıń!» dep hámmesi ushıp turıp orın beredi.

Ol ómiriniń ishinde eki ret qorıqtı. Bir waqıtları mákemelerdegi qarawıllardıń ornına miliсiyanıń qarawıl xızmetindegilerden qoyadı eken degen sıpsıń tarqadı. Bul sıpsıń emes, anıq edi. Biraq, baslıǵınıń bularǵa rehimi keldi me ya miliсiyaǵa sonsha pul ótkeriw jaqpadı ma, bul gáptiń qaqpaǵı basılıwı menen qaldı. Sol kúnleri Vladimirdiń ishken ası boyına taramadı, qápelimde jumıstan ayırılıp qalsa, arjaǵı qalay boladı.

Onıń ekinshi ret qorıqqanı da usı jumısına baylanıslı. Qarawılxanada náwbetshilikte otır edi, qasına bas buxgalter keldi. Ol bul jerge tazadan kelip atırǵan jas kelinshek, ele kimniń kim ekenin durıslap bile bermeydi.

Kele-sala ǵarrı menen qol alısıp sálemlesiwdiń ornına:

-Ata, pensiyaǵa shıqqanıńızǵa neshe jıl boldı?-dep tik ayaqtan turıp soradı. -Pensiyaǵa?-dep tańlandı Vladimir. -Kim ayttı pensiyaǵa shıqtı dep? -Haw, pensiya almaysız ba?

-Jasım jetpese qalay alaman?

-Qoysa, ata, bir házilkesh adam ekensiz,-dep kúldi kelinshek. -Rasın aytıp turman, qızım...

-Sonsha saqal menen be?

-Húkimet pensiyanı saqalǵa bere me? Onday bolǵanda pensiya oralskiylerden awıspas edi. -Siziki-ám qalıspaydı solardikinen,-dep bas buxgalter kelinshek taǵı kúldi...Men sizdi jetpisten

ótip ketken shıǵar desem...

-Jetpis qayda ele, -dedi Vladimir. -Alpısqa eki jıldan keyin shıǵaman.

Bas buxgalter kelinshek penen bolıp ótken usı áńgimeden keyin de Vladimirdiń bereketi qashtı, yapırmay, bala, erteń alpıs jasqa shıqsa, pensiyaǵa shıǵarıp jiberse, arjaǵı qalay boladı? Bas buxgalter eger bul ǵarrı pensiyaǵa shıǵıp islep atırǵan bolsa, jumısınan azat etip, ornına óz ákesin otırǵızbaqshı eken. Sonsha jıl bawır basıp qalǵan jumıstan kete beriw de ańsat emes. Ol bul zavodtıń tırnaǵı qalanıp atırǵanda kelip edi, sonnan berli qanshı jıllar ótti. Qansha baslıqlar ózgerdi, hátte, jumısshılar da pútkilley ózgerip ketti, ózinen úlken, ózi qatarlı adamlardan qalǵanı shamalı, endigelerdiń bári kishkene, jas jigitler. Pensiyanı sıltawlap jumısınan shıǵarıp jibere bere me? Joq, óytpes. Vladimirdiń baxtınıń jeńgenine qara, izine túsip júrgen buxgalter kelinshek bir jılday isledi de basqa jaqqa ketip qaldı. Sonnan berli oynaqshıǵan júregi ornına túsip, pákize islep atır. Bıltırdan berli pensiyaǵa da shıqtı, pulınıń jartısın alıp isley beriwge boladı eken ǵoy. Aylıqtıń ústine taǵı jartı aylıq, qara basınıń awzı-murnınan shıǵıp atır. Shım-shırqaday bala-shaǵası bar xojalıqlar da jalǵız pensiyanıń pulına awzın ashıp otır ǵoy. Tek, waqtında qolına quwısıp tursa, nalıp atırǵan kúni joq.

Lekin, sońǵı jılları zavodtıń qunı qashıp baratırǵanday. Burınları kúni-túni ıńıranıp islep turǵan kárxana endi keshki saat altılardan baslap kóship ketken jurttay qańırap qaladı. Jarqırap janıp turǵan svetler óshiriledi, tım-tırıslıq. Bayaǵa dárwazaǵa tumsıǵın tirep ishke ya sırtqa umtılıp turǵan mashinalar da joq. Vladimir túnge qaray ózinen-ózi hawlıǵıp, qorqıp shıǵatuǵın boldı. Cement joq, sheben joq, qum joq deydi. Qum joq degenine ol onsha isene bermeydi. Qalanıń ǵır átirapında shókken túyelerdey bolıp qum qaplap atırǵan joq pa? Ákeletuǵın kóligi joq shıǵar? Tiyeytuǵın ekskavatorı joq eken. Jaqınnan

baslap kranlardaǵı suwlarda aqpay qaldı. Oǵan da pálen million som aqsha tólenbepti. Chay qaynatıp ishetuǵın suwın baklajkaǵa quyıp úyinen ákelip júripti. Biraz adamdı pul tólenbeytuǵın otpuskaǵa shıǵarıp jiberdi. Biraq, keńsedegilerdiń murtı buzılmay islep atır, qáydem, bularǵa aylıq kerek emes shıǵar. Kópshiligi qatın-qalash bolǵan soń, túste bası quralıp qara chay iship qaytsa da, merekege jıynalıp tarqasqanday boladı.

Bir kúni Vladimir qıyal tawlap, zavod sharbaǵınıń ishin araladı. Dem alıs kúni edi, jım-jırtlıq. Sınıp, shashılıp atırǵan beton buyımlar, dártli narlarday uzaqtaǵı saǵınıshlarına talmawsıǵan qıymılsız kranlar tur, olar kópten berli qıymıldamasa kerek, bılay-bılay júretuǵın rels jolınıń ústin shóp-shar basıp ketken. Tórt ayaqlı páskeltek kranlar da qarawsız qalǵan. Kewip qalǵan qálipler. Sharbaqtıń tórinde taǵı bir úlken temir dárwaza bar. Sonda bular neni baǵıp otır ózi? Qorshaǵan diywalınan ańsaq-sańsaǵı shıǵıp atır, al, bular zavodtıń awız betinde qarawılmız dep ayaǵı menen jer tirep otır. Rasın aytqanda, zavodta kisege salıp ya qoltıqlap ketetuǵın da zat qalmaǵan-aw, nesin aladı?

Jaz tańı atar-atpastan-aq qala oyana baslaydı. Aldı menen jollar da ıńıranǵan mashinalardıń dawısı biri-birine tutasıp ketedi, soń tap awıllardaǵıday hár jerden sıyırlar móńireydi, tawıqlar ǵoqaqlasadı, iytler úredi. Bir jaqsı jeri: eshek ańqırmaydı.

-Házirgi eshekler ańqırmaydı,-degen edi bir ilgeride. -Ha, nege? -dep tań qaldı Vladimir sonda.

-Ele jassań, bile bereseń,-dedi jańaǵı kisi. Iyeginde bir appaq saqalı bar ǵarrıǵa «ele jassań» degeni bir túrli boldı, dógereginde turǵanlardıń hámmesi kúlisti. Basqa sóz taba almaǵan soń Vladimirdiń ózi de kúldi. Sonnan berli sol kisiniń aytqanı esinen shıqpaydı. «Házirgi eshekler ańqırmaydı». Ol bir maqaw adam eken, olla, eshekti aytıp turǵan joq. Vladimirdi sırtınan tanısa kerek, tap sonıń ózin aytıp tur! Ańqırıwdan qalǵanına kóp jıl boldı ǵoy. Kempiri biyshara, ele kempir de emes edi-aw, qırqtıń ishinde-aq úsh kún ıńqıldap jattı da ót-á ketti. Durıslap duqtırǵa da kórsete almay qaldı. Ómiriniń ishinde eki ret-aq tuwdı. Yapırmay, bala, bunday-ám siyrek tuwatuǵın qatın boladı eken. Tap jolbarıstıń ózi! Birinshisi ul edi, jaqsı bala bolıp ósti, mektepti jaqsı pitkerdi, orıssha oqıdı. Sonı orıssha oqıtpaǵanda boladı eken, háy, neteseń... Basına jetti. Armiyaǵa ketip edi, sol jaqta úylenipti, áskeriy is penen aylanısıp qalıptı. Rossiyanıń bir qalasında ma, dalasında ma, qayda ekeni yadında joq. Balashaǵalı bolıp ketken. Eki jılda, úsh jılda bir kelip ketedi. Dáslepki jılları tez-tez keletuǵın edi, endi ǵárejet jaǵı olarǵa da ańsat emes qusaydı. Bir kelgeninde Vladimirdi de áketpekshi edi, ǵarrı kónbedi. «Qoy, qoy, alla-jalla, mınaw saqalım menen kisiniń eline sıyaman ba?»

Hayalı onlaǵan jıldan keyin taǵı kóz jarıp, qızlı bolǵan edi. Átteń, quwanıshı kópke sozılmadı, náresteniń ómiri qısqa eken. Hesh bolmaǵanda sol qızı tiri bolǵanda bunday bolıp qara bası qalmas edi. Ákesinen qalǵan jay da jıl ótken sayın tozıp, paxsalarına izey órmelep baratır. Ele de gazdıń, svettiń, suwdıń barına shúkir! Qarawılshılıqtan bosap qalsa kúni qalay kesher eken? Qayda baradı. Túndi uyqı menen ótkerer-dá, uzaq kún boyına ne qıladı? Omalıp qashanǵı otıradı? Kóshedegi ǵarrılarǵa da búyiri bura bermeydi. Saqalınıń sawlatına bola bir eki merekege barıp edi, jigitlerdiń gewkewine shıdamay araq iship qoyıp, ǵarrılar menen de qol juwıstı. Jigitlerge qosılıp kete beriwge kókirek awzın jawıp turǵan bir pátte saqal bar. Para berse de qarawılshılıqtan ayırılıp qalmawı kerek. Yapırmay, bala úlken jumıstaǵılar hámelden bosap qalǵanda ólip qalmay qalay shıdaydı eken? Sol eken ǵoy, anaw-mınaw adam hámeldar bola almaydı dey beretuǵını. Qapılıp, kempiriniń jıl sadaqasınan qutılǵannan keyin bas salıp birewge uylene qoyǵanda boladı eken. Haw, ol waqta ele eliwge de shıqpaǵan edi ǵoy. Jetpis jasar ǵarrılar kempirdiń atın esitse quwjıńlasıp qoyadı. Ya kózabaǵa isley me eken?

Jumısqa birli-yarım adam kele basladı. Olardıń kópshiligi burınǵı úyrenishikli daǵdısına salıp, Vladimir menen iyek qaǵıp sálemlesip ótip ketip atır. Kún kóterilgen sayın sırtqı hawanıń laplay baslaǵanı seziledi. Túni menen otırıspadı jambaslap jatıp, ákesin araq óltirgendey ózi qayttıǵa ishkenler qara suwǵa malınıp, kóylekleri jawırına jabısıp qalǵan. Ondaylar Vladimirge uyirsek, eki qollap sálemlesip, muzday suw soraydı. "arrı iyt mutı suwǵa dırrıqshılıq etpeydi, az da bolsa shuyirkelesip sóylesip otırǵandı táwir kóredi. Onday qayda? Baslıq kelmesten burın hámmesi óz orınlarında gum bolıp otırıwı kerek. «Birewin duwırlap qoy» dep Vladimirge aqsha berip ketetuǵınları da bar. Sóytip, saat toǵız benen onnıń arasında olar smena almasadı. Aradaǵı sol dem alatuǵın eki kun Vladimir ushın aqırzaman. Sirá, ol dem alıs ushın jaratılmaǵan adam shıǵar? Birew aqıl bergen edi oǵan:

-Sen arabsha háriplerdi úyrenip al, kitaplar shıǵıp atır. -Oqıǵan menen arabshaǵa túsinbeymen ǵoy.

-Áy, qızıq ekenseń!-dedi ol kisi. -Kim túsinip oqıp júr?

Vladimir oylanıp qaldı...

2

Qasındaǵı Tóreniyaz keldi. Vladimir ash bodı ma, onıń sál eglengenine taqatsızlana baslaǵan edi. Onı kóriwden:

-Keldiń be, Tóreniyaz qoshshım?-dep onnan burın qolın sozdı.-Jolıńa ayday qarap otır edim. -Assalawma áleykum, Vladimir aǵa!-dedi Tóreniyaz qádimgi warıldaǵan dawısına basıp.-

Aman jatıp turdıń ba?

-Qoy, olay deme,-dep sıbırladı Vladimir. -Qarawılǵa óytip aytıwǵa bolmaydı. Birew-sirew esitip qalsa, bular qarawıl ma desek uyqlaw ushın keletuǵın qusaydı-aw dep baslıqqa jamanlap barar. Bul miymanxana emes, bosatıń jumıstan dese, sharaǵım-aw, sál jerde shorlap qalarmız.

-Qapılta bermesh, Vladimir aǵa. Qarawıl bolmaǵanlar ólip atır ma? Chay-pay ishtiń be? -Qayaqtaǵı chaydı aytasań-aw, qoshshım,-dedi Vladimir qolların jayıp. Chay túwe, ele tań

namazımdı oqıy almay otırǵanım ǵoy. -Onda kete ber.

-Zatlardı túwellep almaysań ba? -Ne zatlar?

-Haw, keńsedegilerdi-dá! Kóremen deseń kór. Bári óz ornında. Anaw Ismetulla menen is alıssaq, sipsege deyin sanap aladı ǵoy.

-Áy, ol Ismetulla degen pisik adam ǵoy,-dep kúldi Tóreniyaz. -Uyine barǵan soń kempiriniń de tumlı-tusın sıypalap, múshelerin túwellep shıǵatuǵın shıǵar.

Ekewi de kúlisti.

Vladimirdiń yadına endi túskendey:

-Qalay, Tóreniyaz, bala-shaǵań aman ba?-dep soradı.

-Amanlıq ǵoy, aǵa, tań azannan hár kim hár jaqqa tarqasıp ketemiz. -Tarqasqanı qalay?

-Hámmesi bir qulqınnıń súrgini-dá. Isleseń tisleyseń deydi. Islemeseń seni tisleydi. -Ol aytqanıń durıs, Tóreke inim,-dedi Vladimir. -Tumlı-tusımızdı iyt qaplap ketti ǵoy. -Biz de iytpiz!

-Ne?

-Iytpiz! -dep nıqırttı Tóreniyaz. -Iytten ne ayırmashılıǵımız bar? Qorǵaytuǵınımız jalǵız esik pe? Esik! Haw, bunı iyt te qorǵaydı ǵoy. Qaytama, iyt besplatno qorǵaydı. Aylıq soramaydı.

Vladimir kúldi, rasında da bunıń ómirinshe talasıp-tarmasıp atqarıp kiyatırǵanı iyttiń jumısı

eken-aw!

-Sonda da...-dep ol gápti basqa jaqqa burmaqshı boldı. -«Qıymıldaǵan qır asar» degen. Qolıń qıymıldasa, awzıń qıymıldaydı. Qarap jatqan menen birew bir nárse bermeydi ǵoy. Qudaydıń-ám aldına salıp aydap júrgen malı joq. Birewden alıp birewge beremen degen emes pe?

-Kim? - dedi Tóreniyaz gáptiń aldınǵı jaǵın elestirmey qalsa kerek. -Qudaydı aytaman-dá!

-Qoysa, Vladimir aǵa, quday menen ne jumısıń bar? Onıń finans sisteması da bizlerge uqsaǵan. -Ol qalay? - dep tańlandı Vladimir.

-Haw, sonı da bilmeyseń be? Sen pensiyaǵa pul alıp atırsań, sol puldı qayaqtan alıp atırǵanıńdı bileseń be?

-Húkimet berip atır ǵoy. -Húkimet qayaqtan aladı?

-Aqshanıń, qaznanıń bári qolında emes pe?

-Qolında bolǵanda, esapsız shasha bere me? Húkimet te qudaydıń aytqanınday birewden alıp birewge berip otır. Bildiń be, salıqtan túsken pullar ǵoy... Bir jaqsı jeri baspukil beredi. Proсenti menen kreditke bermeydi.

-Háy, Tóreniyaz! Sen usı sawatıń menen bul jerde qarawıl bolıp nege xor bolıp júrseń? -Kim ayttı, meni xor bolıp júr dep?

Vladimir sóz tappay qalıp, tıpırshıladı:

-Qoy keteyin. Endi baslıǵımızdıń-ám keletuǵın waqtı shamalastı. Bir jerge jumsap jiberip, mańlayımdı qurtar.

-Ketseń kete ǵoy, Vladimir aǵa,-dep Tóreniyaz onnan qutılıwǵa asıǵıp turǵanday tur bildirdi. - Kesheden berli óńeshinen hesh nárse ótpegen bolsa, qarnında jelden basqa heshteme qalmaǵan shıǵar.

Vladimir sırtqa shıqtı. Kún táwir aq ısıǵan eken. Jumıs ornı menen uyiniń arası pıyadaǵa onsha qashıq emes. Qalalılar qashshan-aq órip ketken, birewleri arman baratırsa, birewleri berman kiyatır. Ol joldaǵı dukanǵa qayrıldı, házir ǵana nanbayxanadan kelgen porsıldaq bulka, buxanka nanlar túsirilip atır eken. Onıń xoshirey iyisinen-aq ǵarrınıń ishteyi ashılıp ketti. Haqıyqat ash bolǵan eken. Dúkanlarda hámmesi bar bolǵan menen bayaǵı nırqlarǵa qaraǵanda ádewir parqı bar. Kóbirek zat alsań tólegen pullarıń yadınnan shıqpaydı, qabırǵańdı qayıstıradı. Sál tejeńkirep jumsamasań, qara basıń bolsa da, bir tapqanın bir tapqanıń menen ushlaspay qaladı. Baǵana Tóreniyaz durısın ayttı, «islemeseń seni tisleydi» dedi me? Tek, tislep qoysa hesh gáp-aw! Turmıs degen ash jolbarıstay bas salıp jep qoysa, qáyteseń?

Ol uyine keldi. Esikte qulıp. Qánekey, kelgen waqta ańqayıp ashıq turǵanda... arjaǵında hayalıń kúlimsirep «keldiń be, ǵarrı» dep naz etip tursa... «atam keldi, atam!» dep aqlıqlarıń shabısıp aldıńa shıǵıp ayaqlarına oratılıp atırsa... Joq, bul úyde hesh qashan da onday bolmaydı. Bul jay usınday qańırawı menen jerge sińip joǵalıp ketedi. Dógeregindegi shópler ósip ketken, eger adam izi túsip turǵanda, qońsı-qobaları basın suǵıp, ara-tura kelip-ketkende...basqashalaw bolar ma edi? Júdá qapılıp qalǵan joq, Vladimirdi izlep keletuǵınlar da bar. Qısı menen bazardan baspaq -saspaq alıp, deńgene etiwdi urdis etti. Adamlar ǵawlap kelip, nesiye bolǵan soń talasıp-tarmasıp alıp ketedi de, lekin, aqshasın óndiriw qıyın. Onıń mal soyıp, deńgene etetuǵını mákemedegilerdiń de qulaǵına jetipti. Endi kórgen jerde «qashan soyasań, bizler de qalıp qoymayıq» dep mıyına qurt bolıp túskeni-túsken. Ózi menen islesetuǵınlardıń alǵanı jaqsı eken, aylıq alǵan kúni góshtiń pulın lok qaytarıp bere qoyadı. Mal soyıp turǵanı ózine de shep bolǵan joq, pákize gelle-bas, sıyraǵı ózine qaladı. Kempiri bolmasa da ishek-qarın tazalawdı úyrenip aldı, gellesin tuyaqaların uytip xolodeс degendi isleydi. Ońıp qaldı. Mal soyǵan kúnleri uyinen shıqpaytuǵın bir-eki jigiti de bar, áńgimelesip otıradı. Terisin tapsırsa da biraz aqsha aladı.

Mal soyatuǵın ónerdi uyrenip qalǵanın aytsa! Bolmasa, bul dunyadan qurı alaǵan ótip ketedi eken. «Sebep penen sebet arbaǵa minedi» degendey, bul ónerdi uyreniwge qońsısı Izimbet ǵarrı sebepshi boldı. Anıǵın aytqanda, sebepshi bolǵan ǵarrınıń ózi emes, kózi. Ol ataqlı qassap edi, maldı uyinde soyıp, góshlerin bazarǵa shıǵaradı. Ómirinshe maldıń basın jalmap jutıp turǵan qassap ta qanxorǵa uqsaydı eken. Jańaǵı Izimbet ǵarrınıń kózine anıqlap qarawǵa qorqasań, qıp-qızıl, arjaǵında ájel kórinip turǵanday. Qońsısı bolǵan soń Vladimir bunısına itibar bere bermeydi. Mal soyatuǵın kuni shaqıradı, dáslep ayaqların uslap turıwǵa járdemlesti, keyin terisin sılıwdı uyretti, góshlerdi jilikletti, pushtarlattı. Sondaydıń birinde Vladimirdiń hayran qalıp soraǵanı bar:

-Izimbet aǵa, mal soyǵanlar góshtiń ishinen kerek emes jerlerin alıp taslaytuǵın ba edi? -Háy, inim-áy, olar taza uyrenishik qassaplar ǵoy.

-Sonda da... bez-sezi alıp taslanbay ma?

-Satılatuǵın góshte bez-sez degen bolmaydı, inim. «Qassap tanısına suyegin beredi» degendi bileseń be? Satıp atırǵanda táreziden judırıqtay góshti omırıp qalmasań, maldıń qanı tutadı...

Vladimir ol ǵarrınıń kewil sarayınıń qanday nákas ekenin tusine qoydı hám endi shaqırsa da bir sıltaw tawıp bul úyge kelmeslikke shárt etti. Bir kúni gósh shabatuǵın adam tappay ózi eplep atırǵan eken, biyshara ǵarrınnıń qolındaǵı sabı maylanǵan balta tayıp ketip shep qolın shawıp alıptı. Sonnan baslap ǵarrınıń qırı qashtı. Óletuǵın aqshamı buǵaday ókirip, sıyırday móńirepti. Bul kempiriń gápi-aw,

ǵarrısın basqılay beretuǵın házilkesh kempir. Vladimir oǵan inanǵan joq. Izimbet ǵarrı, jayı jánnette bolǵır, jaqsı bolsın, jaman bolsın, Vladimirge óz ónerin uyretip ketti. Mal soyǵalı jaman emes ǵoy, qazan da may, tabaq ta may degendey. Tek, mına kun ısıtqalı ózin tıyıńqırap júr, sál jerde góshleri ótpey qalsa, shıbının qorıp qashshanǵı otıradı, eki-ush saattıń ishinde sasıp ketedi. Bir maldıń góshi sıyatuǵın xolodilnik qayda?

Uyine kelgen soń qıyal tawladı. Qaza bolsa da tań namazın oqıp almaqshı boldı. Ádette, tań namaz degendi kun shıqpastan burın oqıw kerek ǵoy. Búgin bunı qara basıp erindi de turdı. Ol táháret alıp kelip, jaynamazǵa endi jıǵıla bergeni telefon shırıldap qoya berdi. Ómir qubılısınıń ózi usınday. Bir nársege endi qol urǵanda ekinshi nárse qarsılıq kórsetedi. Bolmasa, kelgeli gum bolıp turǵan telefonǵa ne joq onsha shırıldap? Ol telefon trubkasın kóterdi: «Ya? Awa, Vladimirmen. Hee, saw barsań ba, qoshshım. Ne deyseń? Hee, amanlıq bolsa bolar áytewir. Tań atar-atpastan shırıldaǵanǵa, awa-awa, ele

sáske bolıp qalıptı-aw! Áy, túni menen smiyinde bolǵan soń manawsırap turǵanım ǵoy. Ne deyseń? Amanlıq emes deyseń be? Haw quday saqlasın! Kim? Kim? Namazbay? Way, paqır-aw... Men de bilgendey namaz oqıp atır ekenmen ǵoy. Ol biyshara nawqaspa edi? Awırmay óldi? Táwir bolǵan eken. Táwir bolǵan eken deppen-aw! Áy, qoshshım, mına qımbatshılıqta dári-darmaqqa, vrachlarǵa pul sarplap júrgenshe... Túbinde bir ólim bar ǵoy. Erte barsań da, kesh barsań da, ornıń girewli. Ol teatr emes, biletińniń náwmirin soraytuǵın. Awa, awırmay óliw degen, Qarlıbay inim, házirgi jaǵdayda qudaytalanıń ǵarrılarǵa berip qoyǵan lgotı. Yaqshı, namazı tuske me? Boladı, quda qálese, baraman».

Ol trubkanı ornına qoyǵannan keyin de jaynamazına qaytıp otıra almay oylanıp turdı: -Ástawpıralla, bala, keshe dińkildep júrgen ǵarrı qápelimde... Iymanlı bolǵır! «Besh kúnlik

dúnyasań» degeni usı-dá.

Endi tań namazına jıǵılayın dep turǵanda shıyqıldap sırtqı esigi ashılǵanday boldı. Sonıń arasında «Assalawma áleykum!» dep jar salǵanday baqırıp Rámetulla kirip keldi. Olar qol alısıp sálemlesti.

-Náp bále, Rámetulla qoshshım,-dedi Vladimir onıń kelgenine quwanıp tursa da. -Tań azannan tósegiń óńkiledi me?

-Qalay, aman-saw jatıp turdıń ba, Vladimir aǵa?

-Áy, qara basım aman jatıp turmay bále kórinip pe? Qáne, otır.

Olar ekewi de juqalań tósekte otırdı. Rámetullanıń alaǵadası menen Vladimir tań namazın da umıtıp ketti. Rámetulla ózinen ádewir kishi bolsa da birge islesetuǵınlardıń ishinde sonı unatadı. Hesh kimge awır sózi joq, kisini sırtınan saya bermeytuǵın biyhazar jigit. Úyine barıp kórgen joq-tá, biraq, kelinshegi menen ándamlı jasaytuǵın qusaydı. Ul-qızları da bar eken. Rámetulla da Vladimir ǵarrını janınıń ishinen kóredi, geyde gáptiń reti kelgende tap qatar jorasınday degishe beredi. «Háziliń jarassa atań menen oyna» degeni sol bolsa kerek. «Qáytip basqılassa, sóytip basqılassın, meniń ne, dánim túsip qala ma?» dep Vladimir de «soqırdıń sońına shıdap baǵadı». Oyın-kúlki jaqsı ǵoy. Ómirinshe qabaǵınan qar jawıp, beti gúzdiń aspanınday tunerip júretuǵın birewler bar-aw. Yapırmay, bala, sol adamlar ne oylap, kimge ashıwlanıp, bul dunyanıń nesine kewli tolmay júredi eken? Buldog degen iyttiń tuxımı baraw, tap sol iytti kórseń sonday qabaǵı ashılmaytuǵın adamlar kóz aldıńa elesleydi. Adam menen iytte de bunday uqsaslıq boladı eken, toba!

3

Japaq jaslayınan-aq tirishe bolıp ósti. Dáslep SPTUda oqıdı, soń sol da oqıw ma, iyt penen qus pitkerip atır ǵoy dep qurılıs texnikumın pitkerdi. Basqa jaqlarǵa barıp institutlarda oqıp qaytqanda da bolatuǵın edi, átteń, ata-anası bolmaǵan soń, qáytsin. Ata-anası joq dewge de bolmaydı-aw, olar erterekte ajırasıp ketken. Japaq esin biletuǵın bala edi ol gezde. Shańaraǵında tez-tez shawqım kóterilip, qońsıları ajıratıp júrdi. Qashanǵı arashalaytuǵın adam tabıla bersin, bir kúni anası birewge tiyip ketti. Bul kúyikke shıdamaǵan ákesi de bir qatınnıń qolına kirip ketken. Uyde ájapası menen ekewi ǵana qaldı. Ekewi de ata-anasına óshpenli bolıp ósti, erjetken sayın olardıń qılwaların keshire almadı, hátte uyine kelgende kirgizbey jibergen waqıtları da bar. Ájapası Ayxan aytqanınan qaytpaytuǵın ójet bolıp shıqtı, ol jalǵız inisi Japaq ushın janın birewge tayar edi. Mıń aytsań da qızdıń atı qız, túbinde ol basqa adamdiki. Japaq texnikumdı pitkerer jılı bir jigit penen tabısıp, turmıs qurıp ketti. Jay Japaqqa qaldı. Biraq, Ayxan onnan xabar alıp turdı, uyleniwine járdem etti.

Oqıwdı pitire sala Japaq usı zavodqa keldi. Onı qayta-qayta qatnata bermey jumısqa aldı. Óziniń ábjilligi, adamlar menen qatnas jasay biliwi arqasında Japaq tez kúnniń ishinde xızmet babında kóterile basladı. Qullası, bir jıldıń ishinde beton aralastıratuǵın jerdiń iyesine aylandı. Báhárde kún jıltıwdan Japaqtıń izinde shubırısqan adam, olar jay salıp atırǵanlar, fundament ushın beton kerek. Beton bolǵanda da suw quyıp aralastırılmaǵanı bolsa, ózleri qolı bosaǵan waqıtta suw tamızıp asıqpay tırnaǵın quya beredi. Al, suyıtılǵan beton bolsa, qollarına bellerin alıp ańlıp otırǵan bes altı qarıwlı jigit kerek. Mashina awdarıwdan quyıp taslamasa, sonsha miynetiń bir pul bolıp, qatadı da qaladı. Qoynı da tolǵan aqsha, qonıshı da tolǵan aqsha degen kúnler edi ǵoy, jarǵılıq, ol dáwirler.

Kózdi ashıp jumǵansha jigirmalaǵan jıl ótip ketipti-aw! Sondaǵı baslıǵı dı bir qudaydan tilegen adam edi, ózi de palwan tulǵalı, stolǵa jarasıqlı, tap anası hámel ushın tuwǵanday. Deregin sorastırmasań da, bir jerdiń baslıǵı ekeni túrinen-aq bilinip turadı. Onı hesh kim de Pálenshe Pálensheevich dep aytıp júrmeydi, kimdi kórseń da Balteke deydi ya aǵa demeydi. Japaq onıń tolıq atınıń kim ekenin bilmey-aq qoydı. Baltekeńniń bir ádeti: qarawındaǵılardan kim úyine mirát etse da bara beretuǵın edi. Bir ózi barmaydı. Qaptalına bas kótergen keńsedegilerden, zavodtıń ishinde júrgenlerden onlaǵan jigitti ertedi. Meyli, barǵan jeri mal soya ma, tawıq soya ma, oǵan báribir. Biraq, bir ádeti: barǵan jerde qollarǵa suw alınıp, chay kele baslaǵannan araqtı quyǵızadı. Birinshi awqat kelgenshe otırǵanlardıń biri qalmay tost aytıp shıǵıwı kerek. Onıń jini-digildik kesa. Qádimgi chay kesaǵa quydıradı. Quydırǵanda da sızıǵına keltirip... otırǵanlar qollarına zorǵa uslap turadı. Qolı qaltıraqlar tógip aladı. Dáslep ózi uyge arnap jaqsı tost aytadı da iship jiberedi, baslıq ishken soń basqaǵa ne turıs? Barǵan jerdiń shamalap alǵan araqları ush-tórt tosttan keyin tawsılıp qaladı. Biraq, qıların qılıp ketedi. Gey paralar tost aytıwǵa da jete almaydı. Birinshi awqat-quwırdaq kelgenshe baslıq, bas buxgalter hái uydiń iyesinen basqasınıń hámmesi jaw shapqanday qulaydı. Basbuxgalter da ógizdey ishetuǵın jigit edi. Baslıq úy iyesin saqlandıradı. Otırıspaǵa barǵanlar erteńine «men awqat jedim be, hesh kim menen jánjellesip qalmadım ba?» dep bir-birinen sorap júrgeni.

Baltekeńnen keyingi baslıq nemistiń ofiсerlerine uqsaytuǵın qatpa, uzın boylı, iri súyekli adam edi. Geyde jıynalıs ótkergende on adamnıń aldında sóylese de dawsı qaltırap, aytayın dep turǵan gápiniń arjaǵın jutıp jibere beretuǵın edi. Burın «Balteke»dep kabinetine súńgip kirip, qanatlap shıǵıp kete beretuǵın adamlar taza baslıq kelgeli zaman ózgergendey bir túrli bolıp qaldı. Bul baslıqqa kiriw ushın aldında otırǵan sekretar qızǵa atı-jónińdi, kim bolıp isleytuǵınıńdı, ne másele boyınshsha kiretuǵınıńdı ulken kitapshasına jazdırıwıń kerek. Ol qız jazıp bolǵan soń direktorǵa aparıp kórsetedi. Waqtı bolsa qabıl etedi, bolmasa kete bereseń. Japaq hayran qaladı. Baslıq ǵurıq basqan tawıqtay azannan kesheke shekem kabinetinen shıqpaydı, ne qıladı eken? Ya zavodtıń ishin aralap kórmeydi, adamlar menen sóylespeydi, harmasın aytpaydı. Ol adam sirá, ózi basqarıp otırǵan kárxananıń ne zat islep shıǵarıp atırǵanın da bilmeytuǵın shıǵar?

Zavodtıń bas injeneri basqa jaqqa jumısqa ketip, eki aydan berli ornı bos turıp edi. Rámetullanıń, basqalardıń aytıwı menen Japaq bir kúni sol orındı sorap baslıqqa bardı. Aqsha kóp. Qaltasına táwir-aq aqshanı qaǵazǵa pákizelep orap, sekretarı arqalı ruxsat alıp direktorınıń aldına kirdi.

-Jaysha ma?-dedi ol.

-Jumıs jóninde kiyatır edim,-dedi Japaq baslıǵınıń júzine tuwrı qaray almay. Qaltasındaǵı pul da túrtip baratır. -Bas injenerlik orın...

-Men bul máseleni sheshpeymen,-dedi direktor úzil-kesil. -Bunday másele menen endigi adam shuǵıllanadı.

-Endigi adam?

-Awa, tazadan direktor keledi. Men basqa jaqqa baratırman. Japaq ishinen quwanıp ketti. Puldı berip qoymaǵanın ayt, ne de bolsa quday saqlap qaldı.

-Biraq, sen aqshalı jigitseń,-dedi ol tap Japaqtıń ishine kirip shıqqanday. -Bul aqshalardı qayaqtan tawıp atırǵanıńdı men jaqsı bilemen. Seni qamatıp jiberiwime de boladı. Lekin, jassań, abaylı bol. Sen ketseń, qurılıs obektlerindegi kóplegen adamlar da wayran boladı. «Bir jamannıń kesiri jeti jurtqa tiyedi» degen usı. Aqshanıń ótpey qalatuǵın jerleri de boladı, inim. Adamgershilikke saq bol. Ele jassań! Húkimettiń zatı xalıqtıń zatı ǵoy. Ol seniń menen meniń, basqalardıń múlki ǵoy. Men bárin bilip otırman.

Direktordıń esitken sayın Japaq astındaǵı otırǵıshı menen qosılıp jerge kirip baratırǵanday boldı. Bir uyiń janǵır iynesinen sabaǵına deyin jetkerip turǵan. Ya diywaldıń da qulaǵı bar degen gáp durıs pa eken. Ózi ketip baratırǵan baslıq bolsa dawlasıp qalıwǵa da bolar edi. Átteń shınlıqtı aytıp turǵan adamnıń tilin kese almaysań ǵoy. Bunday adamlar ketken menen de ońdırmaydı, bir putaǵı bolmasa bir putaǵı jırıp ketedi. Endigi baslıqqa jamanlap ketse neshe pullıq kisi boladı.

Qatpa direktor wádesiniń ústinen shıqtı. Onlaǵan kún basqaratuǵın adam bolmay, san tiymey júrgen orınbasarları qutırdı. Bir kúni bas aynaday jarqıraǵan, trest basqarıwshısı bir úpildirik sarı adamdı alıp kelip, baslıqtıń kreslosına otırǵızıp ketti. Sap-sarı bolǵan soń, bir qaroaǵannan milletinde ayıra almaysań. Biraq Japaqqa familiyası unamadı. Alshaqov deyme aw, familiyasınan da qaysı millettiń adamı ekenin ańlaw qıyın, shashları da sarı shóptey. Burınǵı basshı menen bolıp ótken áńgimeden soń Japaq oylanıp, atınıń basın tartayın dedi. Burın ákesiniń menshik zavodına aylandırıp jiberip edi. Endi

tek qıymas adamları bolmasa, beton joq deytuǵın boldı. Átteń bolar is bolıp, boyawı sińip ketkenge uqsaydı. Alshaqov degen kelgen kúniniń erteńinen aq saat 9-lardan baslap qudaydıń qutlı kúni ó minutlıq ótkeretuǵın boldı. Usı azandaǵı bas qospada aytılatuǵın gáp aytılıp, keshegi kemshilik búgin jónlenetuǵın bolıp, kúnniń wazıypası belgilenedi. Alshaqovta bir qıylı adam bolsa kerek, Japaqtıń islegen islerine min taǵa berdi. Shaması, burınǵı baslıq bas kótergen jigitlerdiń bárine minezleme jazıp qaldırǵan shıǵar. Bir ayǵa jeter jetpesten aq, betonnıń biyligi Japaqtı tárk etti.

Sadaǵań keteyin, aqsha degen adamlardıń minez qulǵın da ózgertip jiberedi aw. Burın zavodtıń ishine zorǵa sıyıp júrgen jigit, bir nawqasqa shatılǵanday boldı da qaldı. Endi jalǵız aylıq penen qalay kún kóredi. Burınları kiygen kiyimlerine deyin, úp-súp dep, bir jeri jıyırılsa utyug basıp, ne isheseń, ne jeyseń dep epeleklep júrgen hayalı Mırzagúlge shekem sıylamaytuǵın bolıp baratır. Sıylaw-sıylaw ǵoy, bir sıltaw tawıp qırampısh bolıp, urısqısı keledi de turadı. Burqıp turǵan waqtında bul úy kóp adam duzdámek tatqan jer, joraları da kóbeyip ketti. Ele de kelip turadı. Dúzde birewleri menen bası quralıp qalsa, úyrenishikli ádet ke salıp uyine ertip keledi. Buwat-buwat aqsha túsip turǵan da Mırzagul de buǵan onsha itibar bermeytuǵın edi. Soń... bári kórgen shiyrin tústey boldı da qaldı.

Japaq keshe qansha ishse de, azanda erte turıwǵa daǵdılanıp ketken. Búginde solay etti. Ornınan turıp daladaǵı taza hawadan jutıp qayttı, ayaq-qolların shırtıldattı. Qol juwǵıshtıń qasına kelip, saqal-paqalın qırına basladı. Qońsı-qobalardan sút alıp qaytqan Mırzagúl,tap onıń usınday ádetin birinshi ret kórip atırǵanday...

-Tań atpay qayaqqa baratırsań?-dedi jaqtırmaǵan dawısta. -Qayaqqa bolatuǵın edi, jumısqa barmaymız ba?

-Keshe úyge qaytıp kelgenińdi bileseń be? Japaq kúldi:

-Qaytıp kelippen? Tas tóbem menen júrip kelgen shıǵarman,-dep ol hayalınıń jinin keltirip tóbesin sıypadı.

-Onday belgi joq. Biraq shashım taǵı da azayıńqıraptı.

-Shashıńnıń bir talı da qalmas edi dedi, Mırzagúl tońqıldı aralas gúńkildi menen. -Qasıńdaǵılar

kim?

-Zapastaǵı qatınlarım ǵoy dep, Japaq onıń ábden jinin keltirdi.

-Qatın túsip qalıptı saǵan! Gileń túrleri ábshey kisiler menen keldiń ǵoy. Táwir jora- joldaslarıńnıń-ám bári sennen bezikken eken. Kóshedegi salmalarda jatıp júrgen máskúnemlerdiń qatarına qosılıpsań. Qutlı bolsın.

Bayaǵılar hayalı bunday ashshı gáplerdi tiline baspaytuǵın edi, úyge Japaq dep kim kelse de aldına shiyshe qoymay jibermes, keshqurın Japaq keliwden kimniń kelip ketkenin aytıp turatuǵın edi.

-Solardıń hámmesi de saǵan jaqın adamlarǵoy Mırzagúl dedi, Japaq onı gápten jeńbekshi bolıp. Biraq, Mırzagúl aǵayın-saǵayın degenge jibisip búyiri bura bermeytuǵın hayal edi...

-Sadaǵası keteyin onday aǵayinlerden! Gileń shılǵawı aǵıp júrgen dosaqlar ǵoy, ayaǵındaǵı noskilerine qaradıń ba? Barmaqları, ókshesi shıǵıp tur. Onısı da bara bersin-aw, bir jıldan berli juwmaǵan shıǵar, shuwashtıń sasıǵan iysi ańqıp tur.

-Endi ne qılayın?-dedi Japaq eki qolın jayıp. -Izime ergenlerdiń ayaqların iyiskep shıǵayın ba? -Ayaǵın ba, qayaǵın iyiskeleseń de óziń menen tárezisi teń adamlar menen júr deymen dá,-dep

Mırzagúl azanǵı shaydıń tátárigine kiristi. Japaq ózinshe tońqıldandı:

-Yapırmay bala, bunıń tap bajıxanadaǵılardıń iytlerindey iyisshilin qáyterseń!

Azanǵı saat jetiden ótip ketti. Dásturxan jayılıp, chay kelgennen keyin de Mırzaguldiń awzı qıshıp, baǵanaǵı gápti dawamlaǵısı keldi:

-Maǵan onday aǵayinlerdiń keregi joq!

-Saǵan meniń aǵayinlerimniń de keregi joq. Meni adam qatarına qosqan jalǵız apam Ayxan edi, olar menen de qatnasıqtan ayırılıp qaldıq.

-Haw, bar! Men ne barma dedim be?

-Sonsha aqshalı boldıq, jurt qusap ya mashina ala almadıq, ya jaqsı jaylı bola almadıq.

-Bunda meniń ne ayıbım bar?-dep Mırzagul órshelene tústi. Ayt, qáne! Mashina aydaw, qolımnan kelmeydi dep alǵanıń joq. Sennen ǵarrılar-ám aydap júr. Úlken etip jay salayıq desem, gáp-sóz boladı dep qorıqtıń. Gáp-sóz bolǵanda ne? Haw, sen bir úlken ámeldar emesseń, úlkenler de «сarskoe selo» degennen salıp atır ǵoy.

Chaydıń mazası qashtı, kem-kem uwǵa aylanıp baratırǵanday. Eplep bir kesanı zorǵa jutqan Japaq ornınan kóterildi. Hár kimniń bir kewline jaqın adamı boladı, onıń kim bolıwı, qayda isleytuǵını shárt emes, tek ushırasıp qalǵanında júzler jadırasıp azǵana bolsa da gúrrińlesip qalǵanı jetip atır. Ekewide bir-birinen basqa hesh nárse dáme etpeydi. Vladimir de Rámetulla menen aralarınan qıl etpes dos, eger jasları qatar bolǵanında bunnan da beter bolar edi. Azan menen bosaǵasınan atlap uyine kelgenine tóbesi kókke jetip qaldı. Baslaǵan tań namazında umıtıp ketti. Ekewi jadaǵay áńgime menen azanǵı chayǵa otırdı.

-Usı, Vlake...-dep kiyatır edi Rámetulla, Vladimir onıń gápin bóldi:

-Vlakeń ne, atımdı durıslap ayta ber. Orıstıń atları onday Sháke, Máke, Tóke, Náke degenlerge sáykes kele bermeydi. Volodya degen jas jigit bolıp ketemen.

Rámetulla kúldi:

-Usı deymen dá, Vladimir aǵa, tap atıńda durıslap tolıq aytsam, olla áger, orıs penen sóylesip atırǵanday bolaman dá.

-Kim menen sóylesip otırsań da, ata-enemniń qoyǵan atın durıslap ayt.

-Yaqshı, yaqshı!-dep Rámetulla taǵı kuldi. Usı deymen da, Vladimir aǵa, seniń atıńdı nege solay qoyǵan?

-Resiyde Vladimir degen jer bar qusaydı ǵoy?

-Haw bar bolǵan da qanday! Qurı jer emes, úlken bir oblast bar ǵoy. Vladimir oblastı degen. -Bolmasa... áne, ákem paqır sol jaqtaǵı traktor zavodına komandirovkaǵa baradı. Ishin

shámpeytip anamdı da qosa áketedi aw! -Sonda anamnıń qarnın da qayaqtıń qayaq ekenin bilmey, men de kete berippen-aw...

-Awa dá,-dep kúldi Rámetulla. Seni qarnınan qalay alıp taslap ketsin. Sandıqqa salıp qoyǵan zat emesseń.

Vladimirde ház etip kúldi:

-Way, bárekella! Anam sol jaqta kóz jarıp men usı jarıq dunyaǵa kelgenmen. Túsindiń be? -Bunıń túsinbeytuǵın nesi bar?

-Haw, men gópirip otıra berippen-aw! Sen azanǵı halqasqa bir nárse ǵawzastırıp kelippe ediń,

Rámetulla?

-Qayda? Ishim sırnay shalıp tur.

-Xolodilnikte pisken qarın-sarın bar edi, ákeleyin. -Taza ma?

-Taza ma degeniń ne? Qarın degen tazalanǵan soń pisiriledi ǵoy, qoshshım. -Yaq, qashanǵı qarın?

-Sońǵı soyılǵan maldıki ǵoy.

-Haw, sen ózi kópten berli mal soyǵandı qoyǵanıń joqpa?

-Bir aydan berli soymadım. Ótkendegi góshtiń pulları jıynalmay atır. Ótken bazar barıp edim, maldıń nırqı ushqınıp ketipti.

-Góshte qımbatlap ketti ǵoy. Bári bir, zıyan kórmeyseń.

-Ol aytqanıń durıs,-dedi Vladimir. -Maǵan artıq aspay paydanıń da keregi joq aw. Ne qılaman qara basıma. Qalǵan qutqanınıń ózi jetip atır. Biraq pulları jıynalmay kúydiredi.

Rámetulla oylanıp qaldı. Bir gezde:

-Sen, aǵa artıq aspay dúnyanıń ne keregi bar degen filosofiyanı qoy. Dúnya kimge kerek emes. Onnansha aqsha jıynap bir kempir tawıp al. Endi qaratayǵan sayın ózińe qıyın bola beredi. Haw sál jerde awırıp qalsań, ıssıńa-suwıǵıńa kim qaraydı? Mına jayda jalǵız óziń ólip qalsań da hesh kim bilmeydi. Kewlińe kelmesin, sasıp ketken soń iysiń arqalı tawıp aladı. Qoy, basqasın, óziń qatarlı ma, jasıraq pa, bir shúberek baslını tawıp al, aǵa!

-Meniń de qıyalım da joq emes.

-Qurı qıyaldan nan pispeydi. Sol qıyaldı iske asırıw kerek. Al, xolodilnigindegi bir aydan berli saqlap qoyǵan ishek-qarnıńdı shıǵarıp tasla! Uwıǵıp ólermiz.

-Qoysh, Rametulla, qayaqtaǵın aytpay! Kelin toydırıp jibergen shıǵar. -Wáy, qayda?-dedi Rametulla. -Bizdegi keliniń úyrek ǵoy...

-Úyrek?

-Awa. «Dúnyanı suw alsa úyrekke bir pul» dey me? Dárya tassa tobıǵına kelmeytuǵın sam-sam

ǵoy. Sáskede turadı.