Til bilimi tiykarları (lekciya)

Sóz shaqapları

J O B A

1.Sóz shaqaplarına bóliw principleri

2.Mánili sóz shaqapları

3.Kómekshi sóz shaqapları

Tildegi sózlerdiń mánileri hár qıylı bolıwı menen birge bir qatar sózler ortasında máni jaqınlıǵı da boladı. Sonday-aq mánilik jaqtan ortalıqqa iye sózler grammatikalıq jaqtan da ulıwmalıq qásiyetke iye boladı. Tildegi bunday qubılıslar barlıq sózlerdi leksiko-grammatikalıq jaqtan toparlarǵa bólip, klassifikaciyalawǵa múmkinshilik beredi. Sóz shaqapları degennen biz tildiń leksikalıq birlikleriniń grammatikalıq toparlarǵa bóliniwin túsinemiz. Tildegi qálegen sóz leksiko-grammatikalıq jaqtan belgili bir sózlerdiń toparına, anaw ya mınaw sóz shaqabına tiyisli boladı.

Jeke tillerdiń morfologiyasında sóz shaqapları máselesin sheshiwde, olardı klassifikaciyalawda sózsiz ulıwma sóz shaqapları teoriyasına tiykarlanadı.

Sóz shaqaplarınıń tariyxı áyyemgi zamannan baslanadı. Biziń eramızdan burınǵı IV ásirde

Aristotel sóz shaqapların atawısh, feyil, hám jańapaylar dep úshke bólgen. Jańapaylardıń qatarına barlıq kómekshi sózlerdi hám almasıqlardı kirgizgen.

Sóz shaqaplarına klassifikaciyalaw kem-kemnen tereńlestirildi, ilimiy jaqtan ján-jaqlı úyrenildi.

Orıs lingvistikası iliminiń kórnekli uákilleri F.F. Fortunatov, D.I. Ushakov, M.N. Peterson sóz shaqaplarına klassifikaciyalawda tek formal grammatikalıq belgilerge súyeniwdi usındı. Olardıń kórsetiwine barlıq sózler sóz ózgeriwshi formalarǵa iye (túrleniwshi) sózler hám sóz ózgertiwshi formalarǵa iye emes (túrlenbewshi) sózler bolıp bólinedi. Sózler bir qıylı grammatikalıq belgilerdiń hár túrli tillerde hár qıylı formalarda kóriniwi sóz shaqapların klassifikaciyalawda formal grammatikalıq kriteriyanıń jaramsız ekenin bildiredi.

Dúńya tillerinde sóz shaqaplarına klassifikaciyalawda ulıwmalıq grammatikalıq mánis eń tiykarǵı sheshiwshi faktor bolıp tabıladı hám barlıq tillerge ortaq sıpatqa iye boladı.

Sóz shaqaplarına klassifikaciyalawda semantikalıq belgiler menen birge morfologiyalıq hám sintaksislik belgilerde sózsiz esapqa alınadı. Hár bir sóz shaqabına tán sóz jasawshı, sóz túrlendiriwshi affiksleri boladı.

Sóz dizbegi hám gápte atqaratuǵın xızmeti boyınsha da sózlerdi klassifikaciyalaw múmkin. Ayırım sózlerdiń toparı basqa bir topardaǵı sózler menen dizbeklesiwge beyim boladı. Máselen, kelbetlik sózler menen atlıqlar, ráwishler menen feyiller t.b.

Bir sóz shaqabına kiretuǵın sózler gáptegi xızmetine qaray hár túrli gáp aǵzası bola beredi.

Sóz shaqablarına bóliwdiń tómendegi principleri bar:

1. Leksika-semantikalıq princip. Hár bir sóz óziniń leksikalıq mánisi jaǵınan basqa sózlerden ajıralıp turǵanı menen semantikası boyınsha bir topardı quraydı: zattı, háreketti, belgini t.b. bildiriwshi.

2.Morfologiyalıq princip. Bul boyınsha tildegi hár bir sózdiń formalıq ózgeriske túse alıw múmkinshiligi tiykar etip alınadı. Máselen, hár bir sóz shaqabınıń óziniń formalarıboladı.

3.Sintaksislik princip. Bunda sózlerdiń óz ara dizbeklesiwi hám atqaratuǵın xızmeti tiykar etip alınadı. Mısalı, feyil, kóbinese bayanlawısh, pısıqlawısh, kelbetlik, anıqlawısh h.t.b.

Til faktlerine súyene otırıp sózlerdi eń aldı menen mánili sózler hám kómekshi sózler dep

úlken toparǵa bóliwge boladı. Mánili sózlerdi atawısh sózler almasıqlar, tańlaq sózlerdep bólemiz.

Tilde jumsalıw órisi jaǵınan da sanı jaǵınan da eń kóbi atawısh sózler bolıp esaplanıladı. Mánili sózlerdiń ishinde tańlaq sózler ayırıqsha orındı iyeleydi. Olar adamnıń sezimin,

emociyasın bildiriw ushın jumsaladı. Atlıq sózler.

Atlıq sóz shaqabına jámlesetuǵın sózlerdiń hámmesine ortaq grammatikalıq belgilerdiń zatlıq mánisi. Aralıq sózlerdiń sintaksislik ayırıqshalılıǵı eń aldı menen gápte baslawısh hám tolıqlawısh xızmetinde jumsalıwınan kórinedi. Sonday-aq atlıq sózler atawıshbayanlawısh xızmetinde de (men oqıwshıman), atlıq sózden jasalǵan basqa aǵza menen baylanısa otırıp, anıqlawısh xızmetinde de (ol oqıwshınıń kitabı) jumsalıwı múmkin. Kópshilik dúńya tillerinde ushrasatuǵın eń tiykarǵı bolǵan kategoriyalar atlıqtıń seplik hám san kategoriyaları bolıp tabıladı.

Atlıq sózlerdiń bulardan basqa grammatikalıq kategoriyaları bar. Máselen, anıqlıqanıqsızlıq kategoriyası anglichan, francuz, nemec, grek, arab tillerinde kómekshi sózler túrindegi artikiller arqalı, skandinaviya tillerinde, rumın, bolgar, alban, tillerinde affiksler túrindegi artikllar menen ańlatıladı. Janlılıq-jansızlıq kategoriyaları orıs tiline tán, al túrkiy tillerine tán emes.

Kelbetlik sózler - qásiyeti, sananı bildiretuǵın sóz shaqabı. Al qásiyet, sapa zatlarda boladı. Sonlıqtan kelbetlik sózlerdiń grammatikalıq mánileri atlıq sózler menen baylanısqanda anıq kórinedi. Kelbetlikler atlıq sózlersiz jumsalsa, zatlardıń atamasına -atlıqlarǵa uqsaydı.

Kelbetlik sózler tek ózlerine tán bolǵan ayırıqsha grammatikalıq kategoriyalarına iye.

Buǵan sapa kelbetliklerdiń dáreje kategoriyasın kórsetiwge boladı.

Kelbetliktiń tiykarǵı sintaksislik xızmeti gápte anıqlawısh yamasa bayanlawısh bolıp

keliwi.

Feyil sózler. Tilde jumsalıwı jaqtan muǵdarı boyınsha sózlik quramnan úlken orın iyeleydi. Feyil sózlerdi semantikalıq-grammatikalıq belgileri boyınsha eki úlken toparǵa bóliwge boladı: túp feyil hám hár tárep feyiller.

Feyil sóz shaqabınıń barlıq tiykarǵı qásiyetlerin boyına sińirip morfologiyalıq jaqtan máhál, miyil, dáreje kategoriyalarına iye bolǵan, sintaksislik jaqta predikativlik (bayanlawıshlıq) xızmet atqaratuǵın feyil sózlerdiń úlken bir toparın túp feyiller deymiz. Túp feyiller úsh máháldiń (ótken, keler, házirgi) hám úsh bettiń birewine tiyisli bolǵan háreket processlerine bildiredi.

Hár tárep feyiller bir jaǵınan feyillik grammatikalıq mániske iye bolsa, ekinshi jaǵınan basqa sóz shaqaplarına tán bolǵan grammatikalıq mániske iye boladı. Mısalı, oqıw (oqımaq), oqıǵan.

Túp feyillerge tán kategoriyalar máhál, meyil, dáreje kategoriyaları.

Ráwish sózler belginiń belgisin, is-hárekettiń belgisin, qásiyetin ańlatadı. Solay etip, ráwishler kelbetlikke, feyilge baylanısadı.

Ráwish sózler feyillerden hám kelbetlikten jasalǵan gáp aǵzaları menen baylanısa otırıp, gápte pısıqlawısh xızmetin atqaradı.

Sapalıq ráwishlerde ǵana kelbetlik sózlerge uqsaǵan dáreje kategoriyası boladı.

Sanlıq sózler zat ya qubılıstıń sanın yamasa abstrakt túrdegi san-mólsher haqqındaǵı túsinikti bildiredi. Mısalı: eki adam, bes aǵash.

Sanlıq sózler atlıq penen dizbeklesip keledi.

Almasıq sózler basqa barlıq sóz shaqaplarınan principial ayırmıshılıqqa iye boladı.

Olar mudamı atlıq, kelbetlik, sanlıq, ráwish feyil sózlerdiń ornına «almasıp» jumsaladı. Qaysı sóz shaqabınıń ornına jumsalsa, sol sóz shaqabınıń grammatikalıq-semantikalıq qásiyetlerine iye boladı.

Zattıń atın háreketin ya basqa belgilerdi bildire almaytuǵın sózler kómekshi sózler dep ataladı. Kómekshi sózlerdiń tilde atqaratuǵın xızmetleri bar. Olar gáplerdi gáptegi sózlerdi bir biri menen baylanıstıradı yamasa mánili sózge tirkelip qosımsha máni berip turadı.

Ádebiyatlar

1.Berdimuratov E, Dawletov A. Til bilimine kirsipe Nókis. 1988 194 218 .bet.

2.Reformackiy A.A. Vvedenie v yazıkoznanie. Moskva 1967 . 243.320 bet.

SINTAKSIS

J O B A

1.Sintaksis hám onıń izertlew obekti.

2.Sózlerdiń baylanısıw usılları.

3.Sóz dizbegi hám gáp.

Tildiń grammatikalıq qurılısında morfologiya menen birlikte sintaksis eń tiykarǵı orındı iyeleydi. Til bir neshe sistemalardan turadı. Tildiń tómengi basqıshı fonetikalıq birlikler, al joqarǵı basqıshı sintaksislik birlikler bolıp esaplanadı. Sintaksislik basqısh fonetikalıq, leksikalıq morfologiyalıq basqıshlar menen tıǵız baylanıslı boladı. Tómengi basqıshlardaǵı birlikler sintaksislik birliktiń júzege shıǵıwın táminleydi. Sóz leksikalıq birilk retinde nominativlik xarakterge iye. Olar, predmet, qubılıs, belgi, sapa, is-háreket hám taǵı basqa mánidegi atamalardı bildiredi. Sintaksiste bir tárepten sóz hám sóz formalarınıń baylanısıw nızamları úyreniledi, ekinshi tárepten, sol sóz hám sóz formalarınıń sintaksislik birliklerdegi (sóz dizbegi hám gáp) háreketi úyreniledi.

Sóz hám sóz formaları arqalı sóz dizbekleri dúziledi. Mısalı: oqıwǵa barıw, qızıq kitap

t.b.

Sonday-aq sóz hám sóz dizbekleri arqalı gápler de dúziledi. Sóz dizbekleri jay gáptiń strukturasında onıń belgili bir komponenti retinde qatnasadı: Báhárgi jawın-shashınlı kúnler baslandı.

Jay gápler-til sistemasınıń eń joqarǵı basqıshı. Olar strukturalıq jaqtan bir sózden de, bir neshe sózlerden dúziledi. Jay gáplerpredikativlik, modallıq hám intonaciya pútinligine iye bolıwı tiyis.

Eki yamasa bir neshe predikativlik birliklerdiń baylanısı qospa gápti dúzedi: Báhár keldi de terekler bórte basladı.

Bir neshe jay hám qospa gáplerdiń mánilik hám intonaciyalıq baylanısınan tutas sintaksislik pútinlik (tekst) dúziledi. Tekst sóylewdiń bir pútin struktura-semantikalıq birligi sıpatında úyreniledi.

Solay etip, sintaksiste úyreniletuǵın obektlerge sóz formalarınıń baylanıw usılları, sóz dizbegi, jay hám qospa gápler, tekst sintaksisi kiredi.

Sóz dizbegi hám gáptegi sózler bir-biri menen óz-ara eki túrli baylanısta keledi. Olardıń biribaǵınıńqılı baylanıs, ekinshisidizbekli baylanıs. Baylanıs dizbekli baylanıstaǵı sózler birbirinen ǵárezsiz, teń baylanısta keledi. Bul arqalı gáptegi birgelikli aǵzalar intonaciya yaki dánekerler járdeminde baylanısadı. Mısalı:

Baǵınıńqılı baylanıstaǵı sózlerdiń komponentleri bir-birine mánilik hám formalıq jaqtan

ǵárezli bolıp keledi. Bul baylanıstaǵı sózlerdiń baǵındırıwshı komponenti baǵınıńqı komponent arqalı túsindiriledi, baǵınıńqı komponent bas komponentke mánilik jaqtan ǵárezli boladı. Baǵınıńqı baylanıstaǵı sózler bir-biri menen tiykarınan sóz formaları, kómekshi sózler, orın tártip h.t.b. grammatikalıq qurallar arqalı baylanısadı: Awılǵa keliw, taza hawa, oqıwshılar menen sóylesiw t.b

Baǵınıńqılı baylanıs baylanıstırıwshı grammatikalıq qurallardıń qatnasına hám baǵındırıwshı sózdiń qanday formadaǵı sózdi talap etiwine qaray kelisiw, basqarıw, jupkerlesiw hám izafet sıyaqlı tórt túrge bólinedi.

Kelisiw usılı menen predikativlik qatnastaǵı sózler baylanısadı yaǵnıy baslawısh penen bayanlawısh bet-sanda kelisip baylanısadı. Men kinoǵa bardım, Bizler kinoǵa bardıq.

Bul baylanıstaǵı sózlerdiń baǵınıwshı komponenti bas komponenttiń formalıq belgisine sáykeslenip, ǵárezli halda boladı. Basqarıw usılı menen tiykarınan baǵınıńqılı baylanıstaǵı sóz dizbeginiń komponentleri baylanısadı. Baǵınıńqı komponentleri seplik hám tirkewishli bolıp baylanısadı. Obektlik qatnastı kórsetedi. Mısalı: mektepti tazalaw, awılǵa ketti, jol menen júriw h.t.b.

Jupkerlesiw usılı arqalı baylanıstaǵı sóz dizbeginiń komponentleri semantikalıq jaqtan atributivlik hám pısıqlawıshlıq qatnaslardı bildiredi. Sózlerdiń komponentleri bir-birine úylesip, orın tártibi arqalı baylanısadı. jaqsı bala, gúllengen awıl, tez júriw h.t.b.

Izafet-atributivlik qatnastaǵı sóz dizbekleriniń bir túri. Izafetlik baylanıstaǵı sózlerdiń bir komponenti iyelik seplew formasında, ekinshisi tartım affiksli bolıp keledi: inimniń kitabı, meniń awılım, sovxozdıń baǵı t.b. Izafetli baylanıstaǵı sóz dizbeginiń dáslepki komponenti jalǵawsız, sońǵı komponenti tartım affiksli kelip te baylanısadı: awıl baǵı, Repin kóshesi, mektep uchastkası, komitet baslıǵı hám taǵı basqa sóz dizbekleri.

Sóz dizbegi gáptiń eń áhmiyetli birlikleriniń biri. Sóz dizbegi bul sintaksislik kategoriya.

Sóz dizbegi eki yamasa bir neshe mánili sózlerdiń bir-birine baǵınıp baylanısıwınan dúziledi. Eger dizbeklesken eki yamasa bir neshe sózdiń komponentleri arasında mánilik hám formalıq jaqtan baǵınıńqılıq bolmasa, onday sózlerdiń dizbegi sóz dizbegi bola almaydı. Bunday dizbektegi sózler bir leksikalıq birlik-qospa sóz yamasa frazeologiyalıq dizbek dep qaraladı.

Sintaksislik sóz dizbeginiń komponentleri arasındaǵı baylanıs erkin boladı. Sonlıqtan sintaksislik sóz dizbegi qospa sóz hám frazeologiyalıq sóz dizbegine salıstırǵanda, erkin sóz dizbegi dep ataladı. Al qospa sóz yamasa frazeologiyalıq dizbeklerdiń komponentleriniń baylanısı turaqlı boladı. Olardıń komponentleri erkin sóz dizbegindey sintaksislik bólekkegáp aǵzalarına bólinbeydi. Sonlıqtan bul dizbektegi sózler turaqlı sóz dizbekleri dep ataladı.

Sintaksislik sóz dizbeginiń komponentleri semantikalıq jaqtan atributivlik, obektlik, pısıqlawıshlıq qatnasıqlardı bildiredi: Shaqqan temirshi, mol ónim, tawday úyilgen paxta, quwraǵan shóp, ǵawashanıń japıraǵı, atızlardı araladı, mektepten shıqtı, kanalǵa deyin bardı, kúlip sóyledi hám basqada usıǵan usaǵan sózler kiredi.

Qospa sóz yamasa frazeologiyalıq dizbeklerdiń komponentleriniń arasında bir-birine ǵárezli semantikalıq qatnas bolmaydı. Olar leksika-semantikalıq jaqtan bir leksikalıq mánige teń keledi: tas kómir, temir jol, xabar beriw, buyrıq beriw, súwret salıw, qolına aldı, kóz qıyıǵın saldı, iyinin qıstı, jan iynine ot tústi, basına iyt terisin qaplaw t.b.

Sóz dizbegi sırtqı modeli jaǵınan gápke de uqsas bolıp keledi. Biraq gáp predikativlik birlikti, al sóz dizbegi sintaksislik birlikti bildiredi. Bulardıń bir-birinen ayırmashılıǵı predikativlikke qatnası jaǵınan anıqlanadı. Demek sóz dizbegi tolıq mánili eki yamasa bir neshe sózdiń dizbeginen dzilip, qospa nominativlik mánini bildiredi, al gáp qarım-qatnas quralınıń kommunikativlik funkciyasın atqaradı.

Biziń oyımız til materiallarınan tısqarı áytewir túrde payda bolmaydı. Ol sózlerdiń sóz dizbeginiń óz-ara baylanısqa túsken izbe-izlik táribi tiykarında júzege keledi. Sóz dizbegi gáptiń eń áhmiyetli birlikleriniń (elementleri) biri. Sóz dizbegi-sintaksislik kategoriya. Sonlıqtan ol sintaksistiń izertleytuǵın obektleriniń birinen esaplanadı.

Tilimizdegi hár qanday sóz dizbegi eki hám onnan da kóp mánili sózdiń mánilik hám grammatikalıq baylanısınan dúziledi. Sóz dizbeginde eki yamasa bir neshe mánili sózlerdiń baǵına baylanısadı. Eger dizbeklesken eki yamasa bir neshe sózdiń komponentleri arasında mánilik hám formalıq jaqtan baǵınıńqılıq (ǵárezlilik) bolmasa, onday sózlerdiń dizbegi sóz dizbegi bola almaydı.

Bunday dizbektegi sózler bir leksikalıq birlik-qospa sóz yamasa frazeologiyalıq dizbek dep qaraladı.

Sóz (sonıń ishinde qospa sóz) -zat penen qubılıstıń, sana menen belginiń yamasa ishárekettiń jáne t.b. turaqlı ataması.

Sózler zattı, qubılıstı, sapa -belgini yamasa is-háreketti ataǵanda, olardı birine baylanıssız, qarım-qatnassız, jeke-dara halına ataydı. Mıs: adam, temir, gúl degen sózler zatlardıń jeke atamaları, islew, egiw, oqıw degen sózler is-hárekettiń atamaları. Bul sózler nominativlik xızmet atqaradı. Sóz dizbegi de zattı ya is-háreketti atap, nominativlik xızmet atqaradı, olardı jeke-dara túrinde emes, al óz-ara baylanısında, qarım-qatnasında ataydı.Mıs: aqıllı adam, gúl teriw, temir qapı.

Sóz dizbeginiń sıńarlarınıń biri sapanı belgini, is-háreketti bildiriwden ayrılsa, onday dizbek sóz dizbegi bola almaydı.Ol qospa sózge aytıladı. Mıs:at qora, temir jol, ayaq kiyim. Bular leksikasemantikalıq jaqtan bir leksikalıq mánige teń keledi.

Sóz dizbegi gáptiń quramında qollanılǵanda ǵana jáne tek gáp arqalı til de kommunikativlik xızmet atqara aladı.

Akad.V.V. Vinogradov sóz dizbekleriniń tildiń kommunikativlik jáne nominativlik quralları qatarına kiretuǵınlıǵı haqqında bilimi deydi: «Gáp quramında ǵana jáne gáp arqalı sóz dizbekleri tildiń kommunikativlik quralı bola aladı». Gápten tısqarı, tek soǵan kerekli bolǵan qurılıs materialı retinde qaralatuǵın sóz dizbekleri (dara) sózler sıyaqlı tildiń nominativlik quralları qatarına, zatlardı, qubılıslardı, processlerdi belgilew qurallarınıń qatarına jatadı.

Sóz dizbegi eń kem degende eki mánili sózdiń baylanısınan dúzilgen qospa mánini yamasa qospa túsinikti ańlatadı. Sonlıqtan sóz dizbeginiń mánilik qatnası onıń quramındaǵı baǵınıńqı hám baǵındırıwshı komponentlerdiń leksikalıq mánilerine baylanıslı boladı. Keshletip keliw-waqıtlıq qatnastı bildiredi: tez keliw-is-hárekettiń pátin kórsetip, sınlıq qatnastı bildiredi: úyde otırıw-orınlıq qatnastı bildiriw, aytqan menen túsindire almaw-qarsılıqlı qatnastı bildiredi: oqıw ushın barıw - maqsetlik qatnastı bildiredi.

Sózlerdiń grammatikalıq jaqtan baylanısı barqulla óz dizbegin dúze almaydı. Máselen, universitettiń aldında, sabaqtan soń, azannan baslap, erteńge shekem, aǵayın ushın, dostım menen t.b. sóz toparları sóz dizbegi bolıp esaplanbaydı. Sebebi olardıń quramında kómekshi atawıshlar, tirkewishler sóz dizbeginiń belgili bir komonentin quray almaydı. Al, olar ekewi qosılıp sitaksislik sóz dizbeginiń tek bir komponenti ǵana bola aladı.

Ayırım sóz shaqapları dúzilisi jaǵınan sóz dizbegine bir qansha jaqın keliwine qaramastan, tildiń rawajlanıwına baylanıslı házirgi waqıtlarda sintaksislik baylanıslardıń joq bolıp ketiwi nátiyjesinde olarda bir mánige bar-bar sózge aytılıp ketken. Máselen, awıl xojalıǵı, temir jol, bas kiyim. Bular bir mánini ańlatatuǵın qospa sózler bolıp tabıladı.

Sóz dizbegi haqqında joqarıda aytılǵanlardı juwmaqlastıra otırıp mınanday juwmaqqa kelemiz:

1. Sóz dizbegi keminde eki mánili sózdiń baǵına dizbeklesip keliwinen jasalǵan sintaksislik birlik. Sóz dizbegi qospa sózler menen, frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen, atawısh hám kómekshi sóz dizbekleri menen uqsas bolǵanı menen olardan ayırıladı.

Sóz - leksikalıq birlik bolsa sóz dizbegi sintaksislik birlik.

2. Sóz de, sóz dizbegi de tildiń nominativlik qurallarınıń qatarına kiredi. Máselen, sóz predmettiń, qubılıstıń, hárekettiń sapa menen belginiń túr-tústiń t.b. dara nominativlik atların ulıwmalıq mánide bildirse, al sóz dizbegi eki yamasa onnanda kóp mánili sózlerdiń dizbeklesiwinen dúzilgen qospa máni ańlatadı. Sóz dizbeginiń mánisi sózge qaraǵanda bir qansha konkret boladı.

3. Sózler sóylew processinde payda bolmaydı, al tilde burınnan bir, qáliplesken tayar birlik retinde jasaydı hám qollanıladı. Sóz dizbegi bolsa sóz tárizli tilde burınnan bar, tayın halda jasamaydı. Olar belgili bir modeller bolıp sóylew dawamında waqtınsha dúziledi.

4.Sóz dizbeginiń quramındaǵı komponentler arasında hár túrli sintaksislik qatnaslar (anıqlawıshlıq, tolıqlawıshlıq hám pısıqlawıshlıq qatnaslar) anıq kórinip turadı. Bunday qatnaslar sózlerde, sóz toparlarında bolmaydı.

5.Sóz dizbegindegi sózler kóbinese ayırım gáp aǵzası bola aladı. Al, sózler (sostavlı sózler menen sóz toparları) sóz dizbeginiń quramına kirgende, onıń bir komponenti ǵana bola aladı hám gápte bir aǵza bolıp xızmet atqaradı.

6.Sózler dara turıp sóz dizbegi bola almaydı. Tek mánili sózler ǵana bir-biri menen mánilik jaqtan baǵına baylanısıw arqalı sóz mánilik dizbegin dúzedi.

7.Sózlerde, sóz dizbeginde dara halında turıp qarım-qatnaslıq xızmetti atqara almaydı. Al olar tek gáplik quramında engende ǵana sol xızmetti atqaradı, oǵan deyin sózler de, sóz dizbegide

gápti dúziw ushın qurılıs materialları ǵana bola aladı.

Sóz dizbegi sırtqı modeli jaǵınan gápler de uqsas bolıp keledi. Biraq gáp predikativlik birlikti, al sóz dizbegi predikativlik emes, sintaksislik birlikti bildiredi.

Bulardıń bir-birinen ayırmashılıǵı predikativlikke qatnası jaǵınan anıqlanadı. Demek, sóz dizbegi tolıq mánili eki yamasa bir neshe sózlerdiń dizbeginen dúzilip qospa nominativlik mánini bildiredi de, gáp qarım-qatnas quralınıń kommunikativlik funkciyasın atqaradı.

Sintaksislik sóz dizbegi baǵındırıwshı komponenttiń bildiriliwine qaray, atawısh sóz dizbegi hám feyil sóz dizbegi bolıp úlken eki toparǵa bólinedi. Atawısh sóz dizbeginiń bas komponenti atlıq, kelbetlik, sanlıq, ráwish sózler sıyaqlı atawısh sózlerden turadı. Dostımnıń úyi, keń kóshe, jaqsı oqıw ushın, júdá kóp, bes student, sózi ótkir, esapqa bar.

Feyil sóz dizbekler: tez islew, anıq sóylew, mektepti remontlaw, suwǵa shomılıw, atızlarǵa suw ashıw t .b.

Feyil sóz dizbekleri.

Mánili feyil sózler hár túrli formalardaǵı sózlerdi basqarıp yamasa jupkerlesip feyil sóz dizbegin payda etedi.

Sóz dizbeginiń bul túri tilde aktiv qollanıladı.

Gáp aǵzaları.

Gáptiń quramına kirgen hár bir mánili sóz óz-ara sintaksislik baylanıs hám qatnasqa tusiw arqalı belgili gáp aǵzalarınıń xızmetin atqarıp keledi. Gáp aǵzaları gápti dúziwdegi xızmetine qaray bas hám ekinshi dárejeli aǵzalarǵa bólinedi.

Gáptiń bas aǵzaları baslawısh hám bayanlawısh bolıp ekige bólinedi. Baslawısh pikirdiń baslanıw temasın is-háreket, waqıyanıń kim hám ne haqqında bolatuǵının bildiretuǵın

bas aǵza: Shıǵıs xalıqları ázelden ózleriniń miymandoslıǵı menen dańq shıǵarǵan. (T.Qayıpbergenov.)

Bul gáptiń teması, baslanıw punkti-shıǵıs xalıqları. Gáptiń ulıwmalıq mazmunınan ańlatılatuǵın pikir usı baslawısh arqalı bayanlanadı. Baslawısh ataw sepligindegi sózler arqalı bildiriledi hám basqa aǵzalarǵa baǵınbaydı.

Bayanlawısh baslawısh haqındaǵı pikirdi bayanlaydı. Ol tiykarınan baslawıshtan sońǵı poziciyada keledi. Bayanlawısh baslawısh penen kelisiw jolı menen baylanısadı. Formalıq jaqtan baslawıshqa ǵárezli bolıp, baslawıshqa tiyisli bet, san kategoriyalarınıń formaların ózine qabıl etedi. Bizler xoshlastıq. Men mashinaǵa otırdım. (T.Q.)

Bul gáplerdegi bayanlawıshlar baslawıshtıń is-háreketin bildirip, onıń menen bette, sanda kelisip kelgen. Baslawıshtıń neshinshi bet qaysı sanda keliwine baylanıslı bayanlawıshta sol bet, san formasında beriledi. Demek bayanlawısh baslawıshqa formalıq jaqtan ǵárezli boladı.

Gáptiń bas aǵzalarına ǵárezli, onıń mánisin tolıqtırıp, túsindirip, anıqlap keletuǵın aǵzalar gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları dep ataladı. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları anıqlawısh, tolıqlawısh hám pısıqlawısh bolıp úshke bólinedi. Bul gáp aǵzalarınıń ekinshi dárejeli dep atalıwı olar bas aǵzalarday gáptiń strukturalıq sxemasın dúze almaydı, tek gáptiń strukturasın keńeytiwshi ekinshi dárejeli xızmetti atqaradı.

Sońǵı waqıtları til biliminde kiris, qaratpa sózlerdi de gáp aǵzası dep qaraw kózqarasları da orın aldı. Kiris hám qaratpa aǵzalar basqa gáp aǵzaları menen grammatikalıq (formalıq) baylanısqa túspeydi. Olar ulıwma gáptiń mazmunı yaki onıń bir aǵzası menen mánilik qatnasqa túsedi. Gáptiń ulıwmalıq mazmunına modallıq máni beredi. Álbette, bárińizde bir eldi awzıńızǵa qaratıp kelgen aqıllı adamlarsız.

Qoy, shıraǵım, qattıǵa ketsem, qayttım.

Bul gáplerdegi dıqqat etilgen sózler gáptiń ulıwmalıq mazmunına sóylewshiniń subektivlik qatnasların bildirip, modallıq emocional-ekspressivlik mánilerdegi gáp aǵzasın atqaradı. Solay etip, gápte belgili bir sintaksislik xızmet atqaratuǵın sózler yamasa sóz birikpeleri gáp aǵzaları dep ataladı.

Gáp

Sóz dizbegi-tildiń nominativlik xızmetin atqaratuǵın bolsa, gáp - tildiń kommunikativlik xızmetin atqaratuǵın birlik. Onı anıqlawdaǵı tiykarǵı belgiler -predikativlik, modallıq hám intonaciya.

1. Predikativliktiń tiykarǵı strukturalıq sistemasın bas aǵzalar dúzedi. Sonlıqtan da bas aǵzalar-baslawısh hám bayanlawısh gáptiń tiykarın dúziwshi birinshi dárejeli aǵza sıpatında úyreniledi.

Gáp - adamlar arasındaǵı eń tiykarǵı xızmetti atqaratuǵın qarım-qatnas quralı.

Gáptiń tiykarǵı grammatikalıq mánisi predikativlik ol belgili qubılıs, waqıyalar haqqında bayanlaydı. Máselen: Paxta egiletuǵın jerler tolıq suwǵarıldı degen gápte sóylewshiniń pikiri belgili bir predikativlikti bildiredi. Bul gáptiń grammatikalıq mánisi - predikativlik, al forması sintaksislik, máhál hám meyillerdi bildiretuǵın gáplik struktura. Bul gáptiń xabarlaw funkciyası ótken máhál, anıqlıq meyil forması arqalı bildiriledi.

2. Gáptiń ekinshi bir baslı belgileriniń biri - modallıq. Modallıq xabarlawdıń (pikirdiń) belgili bir obyektivlik haqıyqatlıqqa qatnaslılıǵın ańlatadı.

Gáptiń modallıǵı xabar, soraw, úndew, buyrıq gápler arqalı bildiriledi.

Xabar gáp - bul belgili bir nárseni xabarlaytuǵın gáplerge xabar gáp deymiz. Mısalı: Dógerekti tınıshlıq qaplaǵan. Hawa ashıq. Aspanda asıqtay bult joq. Elp etken samal espeydi hám taǵı basqa.

Soraw gáp - bul soraw mánisin ańlatatuǵın gáplerge soraw gáp deymiz. Jay gáp, qospa gáp, tolıq gáp, tolıq emes gáplerde soraw gáp bola aladı. Mısalı: Úyge berilgen tapsırmanı kim aytadıW Sen úlkeygende kim bolǵıń kelediW Tınıshlıq paW

Amanlıq paW hám taǵı basqa.

Úndew hám buyrıq gáp - bul úndew, buyrıq mánisinde aytılatuǵın quwanıshtı, kúyinishti, ókinishti, buyrıqtı, tilekti, tańlanıwdı bildiretuǵın gápler úndew hám buyrıq gápler dep ataladı. Onday gápler awız-eki sóylewde kóterińki aytıladı. Mısalı: Tıldaǵı qaharmanlıǵıń ushın raxmetYo

Xalayıq tınıshlanıńlarYo Jasasın dúńyada paraxatshılıqYo

Úndew hám buyrıq gápler xabar gápler mánisinde de jasalıwı múmkin. Mısalı: Bizler dem - alısqa shıqtıq (jay xabarlaw mánisinde). Bizler demalısqa shıqtıqYo (quwanıshlı xabar mánisinde). Imtixanlar tamamlandı. (jay xabar mánisinde). Imtixanlar tamamlandıÁ (quwanıshlı xabar mánisinde) hám taǵı basqada usıǵan uqsaǵan gápler bar. Demek gáptiń modallıǵı xabar, soraw,

úndew hám buyrıq gápler arqalı, usı mánilerde kelgen jay gápler klassifikaciyası boyınsha gáptiń modallıq yamasa kommunikativlik túrleri dep te ataladı.

Gáptiń modallıǵı obyektivlik modallıq hám subektivlik modallıq bolıp ekige bólinedi. Obyektivlik modallıq belgili grammatikalıq qurallar - sintaksislik máhál hám meyil kategoriyaları arqalı bildiriledi. Mısalı: Terekler japıraqladı. Jıl qusları ıssı jaqlarǵa ushıp ketip atır. Tez kúnde japsalmalarǵa suw keledi.

Bul gáplerdiń obyektivlik modallıǵı feyildiń máhál hám meyil kategoriyaları arqalı bildirilgen. Birinshi gáp ótken máhál, ekinshi gáp házirgi máhál, úshinshi gáp waqıyalardıń belgili bir waqıt penen baylanıslılıǵın bildiredi.

Gáptiń ulıwmalıq mazmunına yaki onıń bir aǵzasına sóylewshiniń hár túrli jeke qatnasları, kóz-qarasları subektlik modallıq dep ataladı.