Til bilimi tiykarları (lekciya)

Fonetika hám fonologiya.

JOBA

1.Fonetika-til sesleri haqqındaǵı ilim.

2.Fonetikanıń lingvistikalıq hám lingvistikalıq emes ilimler menen baylanısı.

3.Fonetikanıń tarawları.

4 . Fonema haqqında túsinik.

Fonetika grekshe rone-»ses», «dawıs» degen mánini bildiredi. Fonetikada seslerdiń jasalıwı, esitiliwi, tildiń seslik quramı hám sisteması, seslik nızamlar hám olardıń rawajlanıwı izertlenedi.

Sonday-aq buwın, pát, intonaciya sesler arqalı júzege asatuǵınlıqtan, olarda usı fonetika tariyxında qaraladı.

Fonetikalıq qubılıslar menen jazıw máselesi de tıǵız baylanıslı. Tildiń awızsha sóylew normaları (orfoepiya). Jazıw qádeleri tikkeley fonetika ilimine tiykarlanıp dúziledi. Sonlıqtan tildiń awızsha hám jazba tárepleri tildiń fonetikanıń

birden-bir izertlew obekti bolıp esaplanadı.

Belgili bir ses-fonema túrli fonetikalıq jaǵday-da sózdiń túrli poziciyalarında hár qıylı sesler menen túrli kombinaciyalarda oǵada kóp sóz-de azlı kópli ózgeshelikler menen jumsaladı.Mısalı,túrkiy tillerindegi sesler únlesligin kórsetiwge boladı.

Qap-qabı, kitap-kitabı, terek-teregi, bilek-bilegi, azıqazıǵı.

Fonetika iliminiń praktikalıq áhmiyeti hám oǵada úlken. Durıs jazıwǵa, oqıwǵa úyreniw metodikası, shet tilin úyreniw fonetikasız sheshilmeydi.

Fonetika til biliminiń basqa tarawları ushın da oǵada úlken áhmiyetke iye. Sebebi sesler arqalı adamnıń oyı sóylew processinde jarıqqa shıǵadı.

Bul fonetikalıq maǵlıwmatlardı esapqa almay turıp tildi izertlewge bolmaytuǵınlıǵın kórsetedi.

Fonetika lingvistikalıq ilimniń bir tarawı bolıp, ol leksikologiya, morfologiya hám sintaksis sıyaqlı lingvistikalıq ilimler menen tıǵız baylanıslı. Sebebi barlıq fonetikalıq qubılıslar hám processlerde sózlerde, sóz dizbeginde, gáp ishinde boladı.

Leksikologiya ilimi menen fonetikanıń baylanıslı bolıwı leksikologiyanıń tiykarǵı izertlew obekti bolǵan sózler bir-birinen sesler arqalı, seslik ózgeshelikleri arqalı ayrılıp turadı.

Fonetika morfologiya menen tıǵız baylanısındaǵı ózgerislerdi anıqlawda kórinedi.

Morfologiya bul máselede fonetikalıq qádelerge súyenedi.

Fonetika sintaksis penen de tıǵız baylanıslı. Sintaksistiń izertlew obekti bolǵan hár bir gáp óziniń intonaciyalıq ózgesheligi menen aytıladı. Xabar, soraw, úndew, búyrıq sıyaqlı gáptiń hár túri ózlerine tán bolǵan intonaciyasına iye.

Seslik ózgerislerdi hám olardıń nızamların esapqa almay turıp leksikalıq grammatikalıq qubılıslardıń kelip shıǵıwın anıqlawǵa bolmaydı. Solay etip, tildiń tariyxıy dáwirler dawamında rawajlanıw túrli basqıshlarındaǵı seslik ózgerislerdi

hám olardıń sebeplerin izertlew máselesi, til biliminiń barlıq tarawları ushın da úlken áhmiyetke iye.

Fonetika lingvistikalıq emes ilimler menen de baylanısadı. Solardıń ishinde fonetika akustika hám fiziologiya ilimleri menen kóbirek baylanıslı. Sebebi tábiyattaǵı basqa barlıq sesler sıyaqlı til sesleride fizikalıq (akustikalıq ) qubılıs bolıp, ol haua boslıǵınıń qozǵalısı arqalı jetkeriledi hám adamnıń esitiw aǵzaları arqalı qabıl etiledi.

Til seslerin tereń úyreniw ushın adamzat tiline ortaq seslik qubılıslardı da, jeke tilge tán bolǵan seslik qubılıslardı da izertlew kerek boladı. Izertlenetuǵın obektlikke baylanıslı fonetika ilimi eki tarawǵa bólinedi: ulıwma fonetika hám jeke fonetika. Ulıwma fonetika pútkil adamzat tiline yamasa bir topar dúńya tillerine ulıwmalıq sıpatqa iye bolǵan lingvistikalıq qubılıslardı izertleydi.

Jeke fonetika konkret bir tildi seslik nızamların sóz etedi. Máselen, qaraqalpaq tiliniń tillik nızamları qaraqalpaq tiliniń fonetikasında rus tiliniń seslik nızamları rus tiliniń fonetikasında sóz etiledi.

Jeke fonetikanıń ózi izertlew obektleriniń xarakterlerine baylanıslı sıpatlama fonetika, tariyxıy fonetika, salıstırma fonetika bolıp bólinedi.

Sıpatlama fonetika házirgi tildiń seslik sistemasın, fonetikalıq quramın hám házirgi qálpindegi tildiń barlıq seslik nızamların izertleydi.

Tariyxıy fonetikada tildiń seslik qurılısınıń túrli tariyxıy dáwirlerde rawajlanıwı, ózgerislerge ushırawı sóz etiledi.

Salıstırma fonetika konkret tildiń seslik qubılısların basqa tillerdiń seslik qubılısları menen salıstıra otırıp olar ortasındaǵı uqsaslıq hám ayırmashılıqlardı anıqlaytuǵın fonetikanıń ayrıqsha bir tarawı bolıp sanaladı.

Tillerdiń seslik sisteması hár qıylı. Olardaǵı seslerdiń sapasıda birdey emes. Gey bir seslerdiń yamasa olardıń ózgeshelikleriniń bir til ushın júdá áhmiyetli bolsa, al ekinshi bir til ushın áhmiyeti bolmaydı.

Máselen, anglichan, nemec, francuz, qırǵız, túrkmen, oyrot tillerinde dawıslı seslerdiń qısqa ya sozılınqı aytılıwı sóz mánisin ajratıwǵa tásir etedi. Rus, qazaq, tatar tillerinde olardıń qısqa yamasa sozılınqı aytılıwınıń mánige hesh qanday tásiri bolmaydı. Máselen, nemec tilinde stat- (qala) degendi bildirse staat (mámleket) degendi bildiredi.

Fonema degenimiz de til sesleri, olar sóz mánisin ózgertip, morfemalardı ajıratatuǵın ses.

Sóylew waqtında artikulyaciyalıq hám akustikalıq qásiyetlerine qaray otırıp sózlerdi daradara seslerge ayırıw múmkin emes. Máselen, Qulan degen sózdi aytıwǵa barlıq sóylew aǵzaları qatnasadı. Bul sózdi aytıwda sóylew aǵzalarınıń izbe-iz qatnasına qaray onı bólekbólek seske bóliw hám ol seslerdiń arasınan anıq shegara belgilew múmkin emes.

Seslerdiń klassifikaciyası.

J O B A

1. Til sesleri hám olardı izertlewdiń akustikalıq, artikulyaciyalıq hám lingvistikalıq aspektleri.

2.Seslerdiń klassifikaciyası.

3.Dawıslı sesler hám olardıń klassifikaciyası.

4.Dawıssız sesler hám olardıń klassifikaciyası.

Til seslerin úyreniw oǵada quramalı qubılıs. Sonlıqtan seslerdi hár túrli kóz-qarastan izertlew talap etiledi.Birinshiden, eń aldı menen til seslik til bolǵanlıqtan tábiyattaǵı tolıp atırǵan basqa sesler sıyaqlı til sesleri de óziniń fizikalıq tábiyatına iye boladı hám ol fizikada úyreniledi. Ekinshiden, sóylew hám qabıl etiw adam tárepinen iske asırılatuǵın qubılıs. Sóylew belgili dárejede adam organiziminiń atqaratuǵın xızmeti bolǵanlıqtan ol anatomiyalıq fizilogiyalıq kóz-qarastan da izertlenedi. Úshinshiden til sesleriniń eń áhmiyeti taǵı sonda, olardıń járdeminde adam óz pikirin bayanlaydı.Basqasha aytqanda, til sesleri,jámiyette qatnas quralı xızmetin atqaradı. Bul seslerdiń eń baslı tárepi, sonlıqtan fonetika seslerdiń sociallıq tárepine kóbirek itibar beredi. Sonıń menen birge fonetika anaw ya mınaw seslik qubılıstı durıs hám tereńirek úyreniw ushın fizikalıq,fiziologiyalıq materiallardan da paydalanıladı.

Tábiyattaǵı seslerdiń teoriyası fizikanıń akustika bóliminde izertlenedi.

Til sesleri tábiyattaǵı tolıp atırǵan basqa sesler sıyaqlı hawanı tárbeltip, onı tolqın tárizli háreketke keltiriw nátiyjesinde jasaladı.

Til sesleri dawıs shımıldıǵınıń dirildewi hám hawa aǵımınıń sóylew aǵzaları diywallarına tásir etiwi nátiyjesinde payda boladı.

Seslerge akustikalıq jaqtan sıpatlama beriwde ses ırǵaǵı, ses kúshi, ses tembri, seslerdiń sozımlılıǵı menen birlikte rezonanslıq qubılıslar kózde tutıladı. Ses ırǵaǵı (vısota zvuka) belgili waqıt birligindegi payda etilgen dirildiniń muǵdarına baylanıslı boladı.

Ses ırǵaǵı gerc penen ólshenedi. Adamnıń qulaǵı shama menen 16 gercten 20 mıń gerc aralıǵındaǵı jiyliktegi seslerdi esitiw uqıpına iye boladı. 16 dan tómeni intra ses, 20 mıńnan joqarısı ultra ses, sekundına bir tolıq terbelis 1 gerc (gc) boladı.

Sesler ton (dawıs) hám shawqımnan jasaladı. Periodlı terbelis nátiyjesinde payda bolǵan ses ton, al periodlı emes terbelis nátiyjesinde payda bolǵan ses shawqım dep ataladı. Dawıslı sesler tonnan, al dawıssız sesler tiykarınan shawqımnan ibarat boladı.

Ses kúshin ólsheytuǵın birlik decibel (db) boladı. Ses kúshi terbelistiń keńligine baylanıslı ólshenedi. 1 db 1 sekundta 1 m2 maydansha menen ólshenedi. Adamnıń esitiwiniń shegarası 0 db130 db.

Fonetikanıń anatomiyalıq-fiziologiyalıq tárepi degennen sóylew aǵzalarınıń qurılısı hám olardıń xızmeti túsiniledi.Tildegi sesler jóninde aytqanımızda aldı menen ol seslerdiń artikulyaciyalıq sıpatlamasın biliwimiz zárúr. Artikulyaciyası jaǵınan hár qıylı bolǵanı ushın sesler hár túrli akustikalıq sıpatlamaǵa iye boladı. Solay etip seslik ayırmashılıqlar artikulyaciyalıq ayırmıshılıqlardan kelip shıǵadı.

Til, erin hám kishkene til jaylasqan awız boslıǵı, murın boslıǵı, jutqınshaq boslıǵı, dawıs shımıldıǵı jaylasqan tamaq hám ókpe sóylew aǵzaları bolıp esaplanadı.

Til seslerin payda etiw de sóylew aǵzalarınıń hámmesi birdey xızmet atqara bermeydi. Sonıń ushın sóylew aǵzaları eki túrge bólinedi: (Háreketsheń (aktiv) sóylew aǵzaları, háreketsheń emes (passiv) sóylew aǵzaları).

Háreketsheń sóylew (aktiv) aǵzaları-dawıs shımıldıǵı, til, erin, kishkene til menen qosa jumsaq tańlay.

Háreketsheń emes (passiv) sóylew aǵzaları-tisler, qattı tańlay. Adamnıń dawıs shımıldıǵı shama menen 40 gc 1700 gc aralıǵındaǵı terbelisti payda ete aladı. Erlerdiń dawıs shımıldıǵı 80-200 gc ǵa shekem, hayallar 160-340 gc terbelisti payda ete aladı.

Fonetikanıń sociallıq ilim bolǵan lingvistikanıń bir tarawı ekenliginiń baslı sebebi tildiń jámiyetlik qubılıs bolıwında. Tildiń máni ańlatatuǵın birlikleri bolǵan sózler, gápler seslerden quraladı. Til sesleriniń qarım-qatnas quralı wáziypasın atqarıwǵa qatnası olardıń eń baslı xızmeti bolıp tabıladı. Sesler artikulyaciyalıq - akustikalıq jaqtan sóz etilgende de olardıń lingvistikalıq xızmetin hár tárepleme anıqlaw kózde tutıladı.

Sóylewde sózlerdi jeke jeke seslerge ajratıw artikulyaciyalıq jaqtan da, akustikalıq jaqtan da múmkin emes. Tek lingvistikalıq jol menen ǵana sózlerdi dara-dara seslerge ajıratamız. Mısalı: sına degen sózde tórt fonema bar. Sebebi olardıń hár biri máni menen tikkeley baylanıslı bolıp, morfema bola aladı.

Fonetika iliminiń tariyxında birinshi bolıp akadem. L.V. Sherba fonemanıń «máni ayırıwshılıq» qásiyetin atap kórsetken edi.

Sózler bir-birinen aldı menen mánisi boyınsha hám onan soń fonemalıq qurılısı boyınsha ayrıladı. Qaraqalpaq tilindegi tas, tes tıs, tis,tos, tós,tús sózleri bárinen burın hár túrli túsiniklerdi ańlatqanı ushın hár túrli sózler bolıp tur.

Sonday-aq bulardıń ayırmashılıǵı ol sózlerde hár túrli d-lardıń bolıwına baylanıslı. Bul mısalda dawıslı fonemalar sózdi olardıń mánilerin ayırıp tursa, atam, atań, sózleriniń negizi bir bolıp m, hám ń dawıssızlardı sózdi túrlendirip, hár túrli forma jasap tur. Seslerdiń bunday

xızmet atqarıwı olardıń fonemalıq funkciyası boladı. Yaǵnıy fonema sózlerdi, olardıń mánilerin hám formaların ayırıwshılıq xızmetin atqaradı.

Fonema tilde sesler arqalı ómir súredi. Tildegi sesler anaw ya mınaw fonemanıń jasaw forması boladı.

Fonema dep artikulyaciyalıq hám akustikalıq jaqtan ózgeshelikke iye bolǵan, taǵı da mayda bólekke bóliwge bolmaytuǵın, sóz mánisin ajıratıw maqsetinde jumsalatuǵın seslik birliklerge aytıladı.

Fonema hár túrli fonetikalıq jaǵdaylarda ushrasadı. Túrli fonetikalıq jaǵdaylar fonemanıń aytılıwına tásir etip, belgili dárejede oǵan qosımsha túr beredi. Usınnan fonemanıń ottenokları kelip shıǵadı. Máselen: «d» fonemasınıń birde juwan, birde jińishke birde juwan hám erkinlik, birde jińishke qım erkinlik halda aytılıwınan onıń ottenokları payda boladı. Qaraqalpaq tilinde «d» dawıssızı óz aldına fonema dep tanılatuǵın bolsa konkret sózlerdegi (dala, dán, dos,dóń t.b.) d,d,d,d sesleri «d» fonemasınıń tildegi ottenokları sózlerde jumsalatuǵın wákilleri bolıp sanaladı. Sonlıqtan da L.V.Sherba fonemanı «seslik tip» dep ataydı. Solay etip fonema tilde ózleriniń ottenokları menen

ómir súredi. Bul jaǵınan fonemanıń ottenokları menen tildiń sesler haqqındaǵı túsinikler birdey túsinikler bolıp esaplanadı.

Hár túrli fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı payda bolǵan ottenoklar fonemanıń minnetli ottenokları delinedi. Sonıń menen birge tildiń fonetikalıq ózgesheliklerine baylanıslı bir fonema birdey fonetikalıq jaǵdayda bolıwına qaramastan belgili fonemada hár qıylı bolıp aytılıwı múmkin. Máselen jol-djol, jaqsı-djaqsı sózlerindegi j hám dj sesleri bunday bolıp tilde bir fonemanıń (máselen j fonemasınıń ) hár túrli ottenoklarına iye bolıwı fonemanıń fakultativ ottenokları delinedi.

Fonemanıń minneti ottenogi fonetika ushın oǵada áhmiyetli. Fonetikalıq sebeplerge baylanıslı bul ottenoklar kombinatorlıq hám poziciyalıq ottenoklar bolıp bólinedi.

Kombinatorlıq ottenoklar qońsılas fonemalardıń bir-birine tiygizgen tásirinen payda boladı qaraqalpaq tilinde juwan dawıslılarǵa qońsılas bolıp kelgen dawıssız sesler juwan-jińishke dawıslılarǵa qońsılas bolıp kelgende sol dawıssız sesler jińishke bolıwı (tas sózinde t hám s fonemanıń juwan, tós sózinde t s fonemanıń jińishke bolıwı) einlik dawıslılarǵa qońsılas bolıp kelgende dawıssızdıń erinlik túr alıwı (máselen, tús sózinde t hám s fonemasınıń kombinatorlıq ottenokların payda etedi.

Sózdiń basında, ortasında, aqırında keliwine baylanıslı bolıwınıń xarakterine, pátke baylanıslı bir fonemanıń belgili dárejede túrlishi aytılıwınan fonemanıń poziciyalıq ottenokları jasaladı.

Til seslerin dawıslılar hám dawıssızlar dep eki toparǵa bóliw erte dáwirlerden baslap-aq til biliminde dástúrge aylanǵan.

Seslerdi klassifikaciyalawda bárinen de burın olardıń sóylewde jumsalıw ózgesheligi, fonetikalıq qásiyetleri, buwındaǵı tutqan ornı tiykarǵı ólshem (kriteriya) boladı. Sonıń menen birge dawıslılar menen dawıssızlar artikulyaciyalıq hám akustikalıq jaqtan da belgili dárejede ózgesheliklerine iye bolıp, seslerdi klassifikaciyalawda bul tárepine de kewil awdarıw zárúr.

Ádette fonetikalıq ádebiyatlarda fiziologiyalıq (artikulyaciyalıq) jaqtan dawıslı yamasa dawıssız dep seslerdi eki úlken toparǵa bóliwde ókpeden shıqqan hawa aǵımınıń sóylew aǵzalarınıń bir jerinde tosqınlıqqa ushıraw ya ushıramaw jaǵdayı esapqa alınadı. Sóylew aǵzalarınıń tosqınlıǵına ushıraǵan sesler dawıssız sesler, al tosqınlıqqa ushıramaǵan seslerdawıslı sesler dep tanıladı. Prof. L.R.Zinderdiń kórsetiwi boyınsha dawıslı hám dawıssızseslerdiń ayırmashılıǵın belgilewde ókpeden shıqqan hawa aǵımınıń páti de esapqa alınıwıtiyisli.

Dawıslılardı aytqanda ókpeden shıqqan hawa aǵımınıń páti kúshsiz ólpeń boladı, dauıssız seslerdi aytqanda kerisinshe hawa aǵımı kúshli boladı. Dawıssızlardı aytqanda hawaaǵımınıń kúshli bolıwı olardıń jasalıwındaǵı sóylew aǵzaları payda etken tosqınlıqtı jeńiwzárúrliginen, bolıwı múmkin. Nátiyjede anaw ya mınaw dawıssız seske tán bolǵan shawqımpayda etiledi.

Dawıslılar menen dawıssızlar artikulyaciyasındaǵı eń ulıwmalıq ayırmashılıq belgi olardıń aytılıwında sóylew aǵzaları muskullarınıń qansha energiya jumsaw dárejesi hám tosqınlıqtı payda etiw yamasa etpew qásiyeti menen baylanıslı boladı. Anaw ya mınaw dawıssız sesti aytqanda sóylew aǵzalarınıń bir jerinde tosqınlıq payda etilip, muskullardıń keriliwi, kóbirek energiya jumsalıwı da sol dawıssız sestiń jasalǵan ornına tuwra keledi. Al onnan basqa sóylew aǵzalarınıń muskulları ádettegi bosan qálpinde kúsh túspegen halda turadı. Dawıslı seslerdi aytqanda tutas barlıq sóylew aǵzalarına kúsh túsip, olardıń muskulları tartılıp, kerilip turadı. Nátiyjede kóbirek energiya jumsaladı. Dawıslı hám dawıssız seslerdi ajratıwdaǵı joqarıdaǵı kórsetilgen kriteriya eń dáslep I.A. Boduen de Kurtene

tárepinen aytılǵan edi.

Bul kriteriya dawıslılar menen dawıssızlardı ayırıwdaǵı eń ulıwmalıq kriteriya bolıp esaplanadı.

Solay etip, dawıslılar menen dawıssızlardıń klassifikaciyalawında artikulyaciyalıq belgiler, sonıń ishinde tosqınlıqtıń bolıw yamasa bolmaw, hawa aǵımınıń kúshli yamasa ólpeń bolıwı tosqınlıq etilgen ornında ǵana kóbirek energiya jumsalıw yamasa tutas sóylew aǵzasında energiya jumsaw belgili dárejede áhmiyetke iye boladı.

Dawıslı hám dawıssız sesler akustikalıq jaqtan da ózimshelik ózgesheliklerge iye boladı. Dawıslı sesler ózleriniń anıq fomatlıq etiw strukturasına iye boladı. Dawıssızlarǵa ol xarakterli emes. Dawıslılardı ton, dawıssızlarda shawqım basım boladı.

Dawıslılardıń fonemalıq quramı hár túrli tillerde hár qıylı boladı. Máselen, qaraqalpaq tilinde toǵız dawıslı fonema bolsa, qırǵız tilinde ontórt dawıslı fonema, al anglichan, rus, ózbek tillerinde altı-altıdan fonema bar. Til biliminde dara dawıslılar monoftong, al quramalı dahıslılar diftong yamasa triftong dep aytıladı.

Dawıslı seslerdi klassifikaciyalawdaǵı birinshi kóz-qaras boyınsha tildiń gorizontal jaǵdayı boyınsha aldınǵı, ortańǵı hám artqı dawıslar bolıp, tildiń vertikal jaǵdayı boyınsha joqarǵı, tómengi hám ortańǵı dawıslılar bolıp, erinniń qatnası jaǵınan erinlik hám eziwlik dawıslılar bolıp bólinedi.

Dawıssız sesler sisteması lingvistikalıq ádebiyatlarda konsonantizm dep te ataladı. Dawıssız sesler ya tek shawqımnan, yamasa shawqım menen birgelikte dawıstıń qatnasınan jasaladı. Dawıstıń qatnası jaǵınan dawıssız sesler únli hám únsizler dep bólinedi.

Dawıssız sesler tiykarınan akustikalıq hám artikulyaciyalıq belgileri boyınsha klassifikaciyalanadı. Akustikalıq belgileri boyınsha dawıssız sesler sonorlar hám shawqımlılar bolıp bólinse, artikulyaciyalıq belgileri boyınsha eki túrli bolıp-jasalıw ornı hám jasalıw usılı jaǵınan klassifikaciyalanadı.

Solay etip, dawıstıń qatnasıw dárejesine qaray dawıssız seslerdi sonorlar hám shawqımlılar dep eki toparǵa, al shawqımlardıń ózin únli, únsizler dep taǵı da ekige bóliw kópshilik tillerde qabıl etilgen.

3.Zinder L.R. Obshaya fonetika. M.,1979,111-120 betler.

4.I.A. Boduen de Kurtene. Izbranie trudı po obshemu yazıkozaniyu, M., 1963, 262-270

betler.

5. Reformackiy A.A. Vvedenie v yazıkoznaniya. M. 1967.

Buwın, pát hám onıń túrleri.

J O B A

1.Buwın hám onıń túrleri

2.Páttiń tábiyat hám onıń túrleri

3.Sózlik páttiń túrleri hám olardıń rawajlanıwı.

Sóylew aǵımı tábiyiy túrde buwınlarǵa bólinip aytıladı. Sóylewdiń eń kishkene artikulyaciyalıq birligi buwın bolıp, ol bir sesten yamasa bir-neshe sesler dizbeginen de turıwı múmkin. Qálegen ses buwın quray bermeydi. Kópshplik tillerde buwın jasaytuǵın sesler - dawıslılar bolıp esaplanadı. Dawıslılar óz aldına turıp ta, dawıssızlar menen dizbeklesip te buwın jasay beredi.

Dúńya tilleriniń ishinde ayrımlarında, máselen, arab, chex tilinde dawıssızlarda buwın quraydı. Serp tilinde pret (palec-barmaq) degen sóz tek dawıssızlardan turıp, bir buwınlı sóz dep esaplanadı.

Hár bir buwın neshe sesten turıwına qaramastan artikulyaciyalıq jaqtan úsh basqıshtan turadı: energiya jumsawdıń baslanıw (ósip barıw) basqıshı, shıńı hám tamamlanıw (páseńlew) basqıshı. Buwınnıń quramına kirgen dawıssız sesler mudamı energiya jumsawdıń ósiw yamasa páseńlew basqıshına tuwra keledi. Al, dawıslı ses mudamı buwınnıń shıńına tuwra keledi. Eger buwın tek jalǵız dawıslıdan tursa, onda úsh basqısh sol dawıslı sestiń ózine tuwra keledi.

Sóylew aǵımın dara seslerge bóliw artikulyaciyalıq belgiler tiykarında emes al tek lingvistikalıq belgiler tiykarında múmkin boladı. Artikulyaciyalıq jaqtan sóylew aǵımı jeke seslerge emes, al buwınlarǵa bólinedi. Sonlıqtan sóylewdiń eń kishi artikulyaciyalıq birlik buwın boladı.

Sózler morfologiyalıq qurılısına qaray túbir hám qosımtalarǵa bólinse, fonetikalıq qurılısına qaray olar buwınlarǵa bólinedi. Sózlerdiń buwınlarǵa bóliniwi menen olardıń morfologiyalarǵa bóliniwi mudamı sáykes kele bermeydi. Máselen: júr-di, gúl-ler, óz-lik t.b. Sózlerde buwınnıń shegarası menen morfemanıń shegarası bir jerden ótip, sáykes kelip tur.

Al, gúlim, sanas, -bul sózlerde sáykes kelmeydi. Dúńya tilleriniń ishinde bir buwınlı yamasa monosillabikalıq tiller dep atalatuǵın tiller bar. Mine bunday tillerde túbir sózler buwınlı bolıp keledi. Sonlıqtan bunday tillerdiń, sózlerdi buwınnıń shegarası menen morfemalardıń shegarası sáykes keledi. Monosillabikalıq tilleri qıtay, tibet, tay tilleri.

Buwındı shólkemlestiriwshi dawıslı menen dawıssız sestiń ornalasıw tártibine qaray buwınlar ashıq, tuyıq, qamaw bolıp úsh túrge bólinedi.

1.Ashıq-tek dawıslıdan, yamasa dawıssızdan baslanıp dawıslıǵa pitken buwın a-na, a-ta.

2.Tuyıq-dawıslıdan baslanıp, dawıssızǵa pitken az,at,ur,órt.

Qamaw-dawıslı ses dawıssızlardıń qorshawında kelgen buwın: jaz-dıq, gúl-ler.

Sózdiń quramındaǵı buwınlardıń aytılıwı birgelikli bola bermeydi. Kóp buwınnıń ishinde birewi basqalarına qaraǵan da ayqınıraq ajıratılıp, kóterińki aytıladı. Bunday qásiyetke ádette pát túsken buwın iye boladı. Bunday pát túsken buwındı pátli buwın dep aytamız.

Pát túsken buwın basqa buwınlardan úsh túrli usıl arqalı ajraladı.

1. Buwınnıń birewi basqa buwınlardan ayrıqsha kúshli aytılıwı arqalı ajraladı.

Páttiń bul túri dinamikalıq pát dep ataladı. Dinamikalıq pátke slovyan tilleri, túrkiy tilleri, german tilleri iye.

2.Basqa buwınlardıń ishinen bir buwın aytılıw dawıs ırǵaǵı kúshiniń (vısota tona) arqalı ózgesheliligi, dawıs shımıldıǵınıń dirildisiniń jiyileniwi arqalı ajıraladı.

Páttiń bul túri tonikalıq yamasa muzıkalı pát delinedi. Bunday pátke qıtay, koreya, dungan, yapon, serb, litva t.b. tilleri iye.

3.Basqa buwınlardıń ishinde bir buwın óziniń quramındaǵı dawısınıń sozılınqı aytılıwı arqalı ajıraladı. Bul kvantativ pát dep ataladı.

Taza kvantativ pátke iye til házirgi jańa grek tili.

Tilde páttiń túrleri aralasıp keledi, solardıń ishinde birewi basım boladı.

Geybir tillerde dinamikalıq pátte kvantativ pát qosılıwı múmkin. Máselen orıs tili dinamikalıq pátke iye tillerdiń toparına kiredi. Sonıń menen birge bul tilde kvantativ páttiń qatnası bar ekenligin kóriwge boladı.

Nemec tili de - dinamikalıq pátke iye tildiń biri. Sonıń menen birge bul tilde páttiń muzıkalıq (tonikalıq) sıpatı bar.

Geybir tillerde mısalı orıs tilinde pát sózlerdiń hár buwınına - dáslepki, ortadaǵı, sońǵı buwınına túse beredi.

Páttiń bunday arnawlı bir buwınǵa baylanbaq, hár buwınǵa túse beriwge jıljımalı pát dep ataladı (erkin pát).

Al, ayrım tillerde, mısalı túrkiy tillerinde, pát kóbinese arnawlı bir buwınǵa baylanısıp, basqa buwınlarǵa jıljımaydı. Bunday páttiń túri bekitilgen pát turaqlı pát dep ataladı. Túrkiy tilleri sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde pát kóbinese sózdiń sońǵı buwınına túsedi. Francuz tilinde de pát sońǵı buwınǵa túsedi, polyak tilinde sońǵı buwınnıń aldındaǵı buwınǵa, chex tilinde birinshi buwınǵa túsedi.

Erkin jıljımalı pátke iye tillerde pát grammatikalıq ta, semantikalıq ta xızmet atqarıwı múmkin.

Máselen orıs tilinde zamok (qorǵan) -zamok (qulıp) muka-azap, muka-un. Al, pisha-as, pisha--tamaq, (pishat-shırıldaw).